آشنايي با ساز سازدهني يا Harmonica

[shima_glk]

هارمونیکا (Harmonica) یا سازدهنی (Mouth Organ) جزو سازهای بادی است و در خانواده سازهای زبانه آزاد (Free Reed Instruments) قرار می گیرد. تولید صوت در این نوع سازها نتیجه ارتعاش یک زبانه (Reed) از جنس فلز است که تنها یک سرآن به بدنه ساز متصل شده و انتهای دیگرش می تواند آزادانه حرکت کند. به ارتعاش درآمدن این زبانه‌ها در اثر عبورجریان هوا موجب تولید صدای ساز می شود.
در دنياي بلوز، پاپ، جـاز و راك، صداي سازدهني‌ ها به گوش مـي ‌رسند. سازي كوچك كه انواع صداها از آن به گوش مي رسد. آنچه كه به وسيله ليتل والتـر(Little Walter)، جونيور ولز (Junior Wells)، هاولين ولف (Howlin’ Wolf)، جيمز كاتن (James Cotton) يا ميك جگر (Mick Jagger) نواخته مي‌شود همگي ساز دهني يا هارمونيكا هستند، اما هر يك صدايي منحصر به خود دارند. هارمونيكا كه نواي آن سالهاست روح و قلب جهانيان را تسخير كرده، سازي ساده و بي‌ تكلّف است. از موسيقي كلاسيك گرفته تا كانتري گاوچران‌ها، از آهنـگهـاي احساسي دور آتش كمـپ گرفته تا هيجان راك اند رول (Rock and Roll)، همه و همه با يك ساز ساده قابل اجرا هستند و كوچك و قابل حمل بودن و راحتي نوازندگي، آن را به يكي از پر طرفدارترين سازها تبديل كرده است. اوتيس اسپن (Otis Span) پيانيست مادي واترز (Muddy Waters) كه يكي از بزرگترين و تاثير گذار ترين آهنگسازهاي سبك بلوز است مي گويد: هارمونيكا مادر گروه موسيقي بلوز است .

تاریخچه
گرچه چینی‌های باستان نوعی سازدهنی با زبانه‌های چوبی داشته‌اند و موتسارت قطعه‏ای برای سازدهنی شیشه‏ای (یک ساز کاملاً متفاوت متشکّل از یک سِری قطعه شیشه‌های کوک شده) نوشت، سازدهنی دیاتونیکی (Diatonic) که ما هم‌اکنون می‏شناسیم، در اوائل قرن نوزدهم، در آلمان ساخته شده است. در سال 1860 وقتی اولین محموله سازدهنی کارخانه Hohner آلمان به آمریکا رسید به سرعت جای خود را بین مردم باز کرد و این ساز به‌وسیله‌ی موج مهاجرین ترک‌کننده‌ی آلمان، به ایالات متّحده و بریتانیای کبیر برده شد و در اواسط قرن نوزدهم، در سراسر جهان، نواخته میشده است. سازدهنی کروماتیک (Chromatic) ، در سال 1918 اختراع شد و از آنجایی که شامل هر دوازده نیم‌پرده‌ی گام کروماتیک می‌باشد، به شما اجازه می‌دهد که آهنگ کاملتری را بنوازید؛ مانند قطعه‌های جاز و کلاسیک؛ و همچنین برای نوازندگی تا حدود زیادی کاملتر است.
Willy Shader, Sonny Terry, Sonny Boy Willamson و دیگران باعث شد تا سازدهنی حتی بعد از الکتریک شدن بلوز و حتی در گروههای بلوز مدرن نقش خود را حفظ کند.

(از بالا) سازدهنی ترومولو, سازدهنی کروماتیک و سازدهنی دیاتونیک.

طبقه بندی کلی
سازدهنی را به روش‌های مختلفی طبقه بندی می کنند اما اگر از سازدهنی‌های بیس (Bass) و کورد (Chord) صرف نظر کنیم ، سازدهنی هایی را که بیشتر برای نواختن سولو (Solo) استفاده می شوند می توان در یک طبقه بندی بسیار کلی به 2 گروه اصلی تقسیم کرد:
سازدهنی‌های دو زبانه ای Doble Reed(ed) Harmonicas
سازدهنی‌های تک زبانه ای Single Reed(ed) Harmonicas

انواع مختلف سازدهنی و کاربردشان
از انواع مختلف سازدهنی بر حسب قابلیت‌های مختلف و جنس صدایشان در سبک‌های خاصی از موسیقی بیشتر استفاده می‌شود که در اینجا به صورت مختصر و فهرست وار به آنها اشاره می کنیم:
سازدهنی ترمولو و اکتاو : سبک‌های Folk و Pop
سازدهنی دیاتونیک : سبک‌های Blues ، Country ، Rock ، Irish ، Folk و Pop
سازدهنی کروماتیک : سبک‌های Classical ، Jazz ، Irish و Pop
سازدهنی بیس و کورد : سبک‌های Classical و Pop البته بیشتر به صورت گروه نوازی.

[shima_glk]

مبانی شناخت و نواختن سازدهنی:
سازدهنی سازهای مبادی است که با فوت (بازدم) و مکش (دم) تولید صوت می‌کند و از آنجا که به راحتی توی جیب جای می‌گیرد اما قابلیتهای اجرائی و تکنیکی فراوان دارد بسیار مورد توجه قرار گرفته است، این ساز به گونه‌ای طراحی شده که نت‌ها با فوت و مکش به صدا در می‌آیند .

در اغلب سازدهنی‌ها هر سوراخ معمولاً از دو نت تشکیل شده یکی دم و دیگری بازدم (جزء در موارد معدود از جمله سازهای ترمولو، اکتا و.....) که از قرار زیر است.

کروماتیک و دیاتونیک یعنی چه؟
دو قطعه چوب با ضخامت و عرض انتخاب می‌کنیم یکی به طول 24 سانتیمتر و دیگر به طول 12 سانتیمتر آنها را روی سطح صاف می‌گذاریم و زیر دو سر آنها اسفنجهای نرم قرار می‌دهیم و با چوب به آنها ضرب می‌زنیم قابل پیش بینی است صدای قطعه چوب بلندتر بم‌تر است.

فرض کنید فرکانس چوب 24 سانتی‌متر 120 هرتز باش، فرکانس چوب 12 سانتی‌متر 240 هرتز است می‌توانیم به دلیل این حالت از ارتباط تصاعدی ارتعاش، اسم هر دو نت را مثلاً DO بگذاریم. این بار 11 قطعه چوب با همان عرض و ضخامت ولی با طول 13- 14-15-16-17.....

سانتی‌متر یعنی به ترتیب با یک سانتیمتر تفاوت بین آنها قرار می‌دهیم.

بدیهی است در صورت ضربه زدن به چوبها، فرکانس صدای ایجاد شده دو کدام از چپ به راست حدود ده فرکانس اضافه می‌شود. این یک اکتاو کامل است و به فاصله فرکانس هر صدا با فرکانس قطعه چوب مجاور نیم پرده می‌گوییم. برای اجرای یک ملودی، مطابق با نظم اصوات باید هفت صدا را از میان این دروازه صدا انتخاب کرد (اگر هر دو نت اول و آخر را همنام هستند به حساب بیاوریم، ای بین 13 صدا، 8 نت انتخاب می‌شود)

پس ما مجبوریم 5 قطعه چوب را به صدا در نیاوریم و به دلیل ترتیب یک الگوی خاص یا همان گام شکل می‌گیرد.

اگر بخواهیم گام دیاتونیک ماژور را در نظر بگیریم به شکل زیر است.

اگر این شابلون روی قطعات چوبی در نظر بگیریم به صورت زیر است که در آن فواصل 3 و 4 همچنین 8 و 7 نصف بقیه هستند.

حالا اگر یک سازدهنی الگویی مطابق الگوی بالا داشت یعنی فاصله بین درجات 4 و 3 همچنین 8-7 نیم پرده و بقیه یک پرده، آن را سازدهنی دیاتونیک ماژور می‌نامند و سازدهنی کروماتیک، آنهایی هستند که قابلیت ایجاد صدای همه نیم پرده‌های یک اکتاو را دارند.
زبانه‌هایی که در داخل سازدهنی قرار دارند درست شبیه به همین قطعات چوبی عمل می‌کنند با این تفاوت که ارتعاش آنها بر اثر جریان هوا است نه به دلیل ضربه‌ای که به آنها وارد می‌شود.

اجزاء ساز:
هارمونیکا از بخشهای ساده‌ای تشکیل شده که هر کدام وظیفه خاص خود را دارند و بسته به جنس ساختارشان تأثیر بسزایی در رنگ صدا ایفا می‌کند.

1. شانه Comb
2. صفحه زبانه‌ها Reed Plate
3. زبانه‌ها Reed
4. پوشش Cover

1. شانه Comb جزء مهمترین قسمتهای ساز است که هوا در آن جریان می‌یابد به با زبانه‌ها برخورد می‌کند و با توجه به جنس آن که معمولاً از پلاستیک یا چوب است صدای حاصل از آن متفاوت است.
در واقع شانه مجموعه‌ای از اتاقکهاست که با قرار گرفتن صفحه زبانه‌ها روی آن اتاقکی محبوس ایجاد می‌شود.

2. صفحه زبانه‌ها: صفحه‌ای از جنس برنج یا آلومینیوم که روی آن شکافهای به شکل مستطیل از بزرگ به کوچک ایجاد شده و زبانه‌ها روی آن پرچ می‌شوند. که یکی از آنها متعلق به نت‌های فوت و دیگری تعلق به نت‌هایی است که با مکش به صدا در می‌آیند.

3. زبانه‌ها: از مهمترین و ظریفترین قسمتهای ساز است و نقش اساسی را ایفا می‌کنند و با توجه جنس آن که معمولاً از برنج، آلومینیوم یا فایبرگلاس است صدای آن تغییر می‌کند همچنین تنظیم زبانه‌ها روی صفحه زبانه امری بسیار ظریف و دقیق است و نیاز به دقت فراوان دارد و باید حتماً زبانه‌ها فضایی ایزوله بین اتاقک Comb و هوا ایجاد کنند.

4. پوشش Cover: معمولاً از فلز ساخته می‌شوند و نقش رزوناتور را در ساز ایفاء می‌کند همچنین مانع از برخورد دست یا اشیاء با زبانه‌ها می‌شود.
سازدهنی چگونه تولید صوت می‌کند:

زبانه‌های روی صفحه زبانه پرچ شده‌اند و در صفحه‌ای که مختص نت‌های فوت است زبانه‌ها کمی مایل به داخل و در صفحه زبانه‌های نت‌های مکش زبانه کمی مایل به خارج‌اند.

با فوت هوا داخل محفظه شانه می‌شود و زبانه صفحه بالا را (که مختص نت‌های فوت است) که اندکی مایل به داخل است به بالا فشار می‌دهد و چون زبانه حالت ارتجاعی دارد شروع به نوسان می‌کند و تولید صوت می‌کند و در حالت مکش نیز با ایجاد خلاء در اتاقک شانه هوا با فشار به زبانه پایین (که اندکی به بیرون تمایل وارد برخورد می‌کند و باعث نوسان آن می‌گردد.

[shima_glk]

گستره صدایی:
این ساز معمولاً از 2 تا 4 اکتاو ساخته می‌شود که نوع معمولاً آن 3 اکتاو است و در نوع ارکسترال تا 7 اکتاو هم ساخته می‌شود همچنین کلید آن کلید سل است.

اجرای نت‌ها:
نت‌ها معمولاً به دو صورت تک نت Single note که بیشتر برای اجرای ملودی یا ایفای تکنیکهاست و دیگری گروهی که چند نت با هم اجراء می‌شود و بیشتر برای آکورد، ارکسترال یا کورد ریتم استفاده می‌شود. اجرای دوم یا همان گروهی به نسبت آسان‌تر است از اجرای تک نت یا تک سوراخ زیرا باید فقط در سوراخ مورد نظر فوت یا مکش کرد و در غیر این صورت صداهای غیر شنیده می‌شود.

برای اجرای تک نت سه روش موجود است:
1. سوت زدن Pucker method در این روش لبها جمع می‌شوند مثل وقتی که می‌خواهیم بزنیم در این حالت مجرای هوا فقط از داخل سوراخ مورد نظر می‌کند.

2. مسدود کردن با زبان: Tongue Blocking method

ساز را بین لبها قرار می‌دهیم به گونه‌ای که 4 سوراخ در معرض جریان نفس شما باشد و با نوک زبان 3 سوراخ سمت چپ را مسدود کنید در این حالت فقط هوا در سوراخ سمت راست جریان پیدا می‌کند.

3. متد Uشکل U Blocking method

زبان را به حالت U شکل در آورده و روی ساز می‌گذاریم و بدین ترتیب سوراخ اطراف مسدود می‌شود و هوا مستقیماً به سوراخ مورد نظر هدایت می‌شود.

اما بهترین روش توصیه شده روش اول است یعنی Pucker method زیرا هم کاربرد آن راحت‌تر است هم برای اجرای تکنیکها بهتر جواب می‌دهد.

تکنیکها:

اغلب تکنیکهای نوازندگی سازدهنی قابل اجراء است، که بر قابلیتهای این ساز می‌افزاید که اغلب آنها با توجه به شکل و حالت لب، زبان و فک و در برخی با استفاده از حالتهای خاص دست قابل اجرا است که نیاز به تبحر و مهارت زیادی دارد از جمله تکنیکها می‌توان از:

Bend Over Bend

Hand Roll Vibrato

Amplifie Over draw

Over blow Octave


از انواع دیاتونیک می‌توان گونه‌های زیر را نام برد:

Brass Harp Chord Harmonica
Blues Harp Bass Harp
Termolo Orchestral Harmonica
Octave Harmonica Comet Harp

که هر گونه از آنها شامل مدلهای مختلف می‌شوند.

که در بعضی از آنها قابلیت اجرای همزمان گام Minor کنار گام Major گنجانده شده است. همچنین در مدل Chord Harmonica می‌توان48 آکورد را اجراء کرد از جمله Major, Minor, Seventh, Diminished, Augmented و یا در مدل Teremolo که به ازای یک نت دو زبانه وجود دارد که یکی از آنها اندکی با دیگر تفاوت دارد و هنگام اجرای نت صدای موجی Wave خاصی ایجاد می‌کند این مدل بیشتر در آسیای شرقی محبوب است.