نقش شیلات در تامین امنیت غذایی کشور
غضنفر آزادی، رئیس اداره آموزش و ترویج
مقدمه
یکی از مهمترین نیازهای بشر امروزی تامین منابع غذایی است و کیفیت غذای مصرفی هر قومی ارتباط مستقیم با سطح آگاهی از مسائل بهداشتی وتغذیه ای و همچنین توان اقتصادی وعادات غذایی مردم آن کشور دارد. تقریبا یک چهارم جمعیت جهان که اکثریت آنها در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند به سوءتغذیه مزمن مبتلا هستند. .
فقر غذایی از نظر کمبود پروتئین و کالری عامل عمده مرگ ومیر کودکان در کشورهای در حال توسعه است و کمبود مواد غذایی ،زندگی آسیب پذیرترین بخش جامعه را تهدید می کند. امنیت غذایی وقتی تحقق می یابد که تمامی مردم همواره به غذای کافی،سالم و مقوی از نظر کمی وکیفی دسترسی داشته باشند و از این طریق نیازها و اولویت ها ی غذایی خود را برای یک زندگی فعال و سالم تامین کنند.
ماهی و سایر گونه های آبزی در ذائقه و فرهنگ بخش عمده ای از مردم ،بعنوان غذایی لذیذ و اصلی مطرح هستند .علاوه بر جنبه غذایی ماهی به عنوان یک منبع عمده درآمد و اشتغال برای میلیونها نفر بویژه در جهان سوم محسوب می شود . دهها میلیون نفراز ساکنان کشورهای جهان سوم در آمد خود را از ماهی گیری بدست می آورند و بسیاری نیز در فعالیت های جمعی نظیر عمل آوری،توزیع و بازاریابی آبزیان شرکت دارند .
در کشورهای در حال توسعه ماهی مقبولیت بسیار دارد و در بعضی کشورها 45 درصداز کل مصرف پروتئین حیوانی را تشکیل می دهد و از 40 کشوری که ماهی منبع عمده پروتئین حیوانی آنها به شمار می آید ، 39 کشور آن شامل کشورهای در حال تو سعه است .تولیدات جهانی حاصل از صید و آبزی پروری نقش بسزایی در تامین غذا و امنیت غذایی در جهان دارد و بیش از 15 درصد فر آورده های پرو تئینی را شامل می شود.
مفهوم امنیت غذایی
در گذشته امنیت غذایی مترادف با رشد تولید غذا خصوصا در کشورهای کم درآمد و کم غذا تعبیر می شد اما رشد جمعیت از یک سو و افزایش تعداد گرسنگان از سوی دیگر نشان داد که این دیدگاه درست نیست. به همین دلیل در هشتمین نشست کمیته امنیت غذایی جهان که در سال 1983 تشکیل شد مفهوم امنیت غذایی تغییر کردو هدف نهایی امنیت غذایی در جهان تامین غذا برای همه مردم در تمام اوقات ذکر شد . با توجه به این مفهوم جدید ،کنفرانس بین المللی تغذیه در نشست سال 1992 خود بر روی تعریفی که بانک جهانی از امنیت غذایی کرده بود، تاکید کرد.
بر اساس این تعریف ،امنیت غذایی عبارت است از :" دسترسی همه مردم در تمام اوقات برای غذای کافی و سالم برای داشتن یک زندگی خوب و فعال".
ذائقه و دانش تغذیه ای خانوار در چگونگي تخصيص بودجه به بهترين نوع غذاي در دسترس و چگونگی تقسیم غذا در داخل خانواده در امنیت غذایی از اهميت ويژه ای برخوردار است . اگر سبدی که هرروز برای خانواده تهیه میشود درست انتخاب شود و برای تامین نیاز های افراد آن خانواده کافي باشد و در جريان پخت و تهيه غذا، مواد غذايي سالم و بطرز صحیح به سفره برسد بگونه ای که موجب سیری سلولي افرادي كه دور سفره مي‌نشينند شود، آن گاه امنيت غذايي تأمين شده است .
بنابراین وقتی صحبت از امنیت غذایی می شود از سرپرست خانوار گرفته تا کلیه سازمان ها و وزارتخانه های دخیل در امر تغذیه جامعه همه و همه مسئول هستند و هرکدام باید در تامین امنیت غذایی تلاش کنند.
اهمیت امنیت غذایی در برنامه های توسعه
در سال‌هاي اخير مسوولان در وزارتخانه‌هاي مختلف از واژه‌هاي امنيت غذايي و ايمني غذا صحبت مي‌كنند و در سند چشم‌انداز توسعه نيز به اين مهم پرداخته شده است ولي اغلب اين واژه‌ها از سوی بعضي از مسؤولان اشتباه به كار گرفته مي‌شود وبه همین دلیل مسئولیت و نقش ها در وزارتخانه های متفاوت شفاف نیست.آنچه مسلم است براي تأمين امنيت غذايي در يك كشور همه وزارتخانه ها و سازمان هایی که درگیر تولید، توزیع، سیاستگذاری و آموزش عمومی هستند باید با برنامه ریزی دقیق و هماهنگ با یکدیگر برای انجام این مهم اقدام کنند. در این زمینه نقش وزارت جهاد کشاورزی که در تولید بخش عمده ای از مواد غذایی مورد نیاز جامعه تقش دارد و وزارت بهداشت درمان و اموزش پزشکی که کار نظارت بر کیفیت محصولات مورد مصرف جامعه را دارد بسیار حساس و مهم است. در برنامه چهارم توسعه اقتصادی ،اجتماعی نیزکلیه سازمان ها و وزارتخاه های مسئول در امر امنیت غذایی جامعه مشخص شده اند و این موضوع یکی از سیاستهای کلی و محورهای مهم برنامه چهارم می باشد.
بر اساس ماده 84 قانون برنامه چهارم توسعه دولت موظف است به منظور نهادینه کردن مدیریت، سیاستگذاری، ارزشیابی و هماهنگی توسعه سلامت،امنیت انسانی و عدالت اجتماعی از جمله امنیت غذا و تغذیه در کشور، تامین سبد مطلوب غذایی و کاهش بیماری ناشی از سوء تغذیه و گسترش سلامت همگانی در کشوراقدامات زیر را به عمل آورد:.
الف: تشكيل ”شوراي عالي سلامت و امنيت غذايي“ با ادغام "شوراي غذا و تغذيه" و "شوراي عالي سلامت" پس از طي مراحل قانوني.
ب: تهيه و اجراي برنامه‌هاي آموزشي لازم به ‌منظور ارتقاي فرهنگ و سواد تغذيه‌اي جامعه.
ج: تخصيص منابع اعتباري، تسهيلات بانكي و يارانه‌اي لازم براي توليد، تأمين، توزيع و مصرف مواد غذايي، در جهت دستيابي به سبد مطلوب غذايي و اختصاص منابع لازم براي شروع و تدارك براي ترويج غذاي سالم در قالب ميان‌وعدة غذايي دانش‌آموزان و همچنين كمك غذايي براي اقشار نيازمند.


بنا براین در برنامه توسعه و سند چشم انداز توجه ویژه ای به امر امنیت غذایی شده است.
سهم تغذیه ای ماهی در امنیت غذایی
از نظر تغذیه ای ماهی به عنوان یک منبع مهم پروتئین به شمار می رود.، بخصوص در جایی که دیگر منابع پروتئین حیوانی گران قیمت یا کمیاب هستند . سازمان خوار و بار جهانی اخیرا برآورد کرده است که فراورده های ماهی در حدود 19 درصد پروتئین مصرفی کشورهای در حال توسعه را تشکیل میدهد.این رقم با اینکه متوسط یا میا نگینی از سطح جهانی را نشان میدهد اما نا همگنی و عدم تجانس زیادی که در سطح ملی یا محلی وجود دارد را منعکس نمی کند..به عنوان مثال سهم ماهی در مصرف پروتئین حیوانی می تواند از 25 درصد در کشورهای فقیر تا 90 درصد در جزایر کوچک و قسمتهای محصور شده در مناطق ساحلی نوسان داشته باشد.
ماهی همچنین سهم اندکی در تولید انرژی دارد. روزانه مصرف بیش از 180 کالری ماهی برای هر نفر توصیه می شود ولی دستیابی به این سطح از کالری تنها در کشورهای اندکی که منابع پروتئین های جایگزین دیگر کمیاب هستند و یا جایی که ماهی را نسبت به دیگر پروتئین ها برتری میدهند امکانپذیر است . به طور معمول در سطح ملی فراورده های ماهی حدود 20 تا30 کالری از پروتئین روزانه مردم را تشکیل می دهند .در کشورهای با درآ مد پایین کالاهایی مانند برنج ، گندم، ذرت و ...بخش عمده ای از غذای مصرفی مردم را تشکیل می دهند و قسمت اعظم انرژی و مواد غذایی مورد نیاز آنها را فراهم می کنند ولی به هر حال مواد مغذی ریزی مانند آهن ، روی ، کلسیم ، ویتامینa و ویتامین C که در این مواد غذایی یافت نمی شود و یا به مقدار کم موجود است باید با خوردن غذاهای دیگر مانند ماهی و یا سبزیجات تامین شود . ماهی ها از نظر این مواد مغذی بسیار غنی هستند. ماهی همچنین یکی از منابع مهم اسیدهای چرب است که برای رشد مغز و بدن انسان بسیار مفیدند. بنابراین اهمیت ماهی به عنوان یک فاکتور اصلی در رژیم غذایی جمعیت در حال حاضر به طور وسیعی مورد توجه قرار گرفته است.
نقش شیلات در تامین امنیت غذایی
یکی از اهداف اساسی سازمان شیلات ایران در برنامه چهارم توسعه نیز افزایش سهم آبزیان در امنیت غذایی کشور است. بر اساس آمارها و بررسیهای انجام شده ، در پایان برنامه سوم توسعه میزان دسترسی هر فرد ایرانی به پروتئین خالص حیوانی 22 گرم در روز بوده است که در این میان سهم آبزیان بیش از 5/2 گرم در روز برآورد شده است. به عبارت دیگر می توان گفت که تقریبا 6/11 درصد از پروتئین مورد نیاز روزانه هر فرد ایرانی از مصرف آبزیان تامین شده است. با توجه به جهت گیری برنامه چهارم توسعه مبنی بر افزایش سهم پروتئین خالص حیوانی از 22 گرم به ازاء هر نفر به 29 گرم در سطح کشور ، سازمان شیلات ایران نیز پیش بینی کرده است که سهم خود را از 5/2 گرم به 5/4 گرم افزایش داده و سهم خود را به 7/15 درصد به ازاء هر فرد تا پایان برنامه چهارم افزایش دهد و بدین ترتیب نقش بیشتری در تامین امنیت غذایی جامعه داشته باشد. جدول زیر میزان دسترسی به پروتئین آبزیان در برنامه چهارم شیلات را نشان می دهد.
بر اساس این جدول میزان دسترسی به انواع آبزیان از 495739 تن در سال 1384 به 766011 تن در سال 1388 خواهد رسید و در همین راستا میانگین پروتئین قابل دسترس روزانه برای هر نفر نیز از 13/3 گرم در سال 84 به 55/4 گرم در سال 1388 افزایش خواهد یافت.
این پروتئین از گونه های مختلف آبزیان شامل میگو ، تون ماهیان، ماهیان خاویاری ، ماهیان گرمابی ، ماهیان سردابی و سایر ماهیان استخوانی حاصل خواهد شد و هر کدام سهمی از این پروتئین قابل دسترسی را به خود اختصاص می دهند.در صورتیکه اهداف پیش بینی شده در برنامه چهارم توسعه شیلات تحقق یابد میزان پروتئین قابل دسترسی روزانه در سال پایانی برنامه چهارم نسبت به سال آخر برنامه سوم حدود 43/78 درصد رشد خواهد داشت.
در اینجا ذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه با توجه به برداشت بیرویه از ذخایر دریایی و استفاده از روش های صید مخرب در دریا و در معرض خطر قرار گرفتن برخی از گونه های با ارزش تجاری ، در سالهای آتی امکان برداشت بیشتر از ذخایر دریایی بویژه در مورد برخی از گونه ها وجود ندارد و تعداد شناورهای صیادی نیزچندان قابل افزایش نخواهد بود. بنا براین بخش عمده ای از این افزایش پیش بینی شده در برنامه ناشی از توسعه آبزی پروری خواهد بود.
منابع:
- سند برنامه پنج ساله چهارم توسعه، زیربخش شیلات و ابزیان
- خداداد کاشی، فرهاد و حیدری،خلیل " برآورد سطح امنیت غذایی خانوارهای ایرانی بر اساس شاخص " "ahfsi ،مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال دوازدهم شماره 48.
- آزادی،غضنفر،" صید خرد و امنیت غذایی"