تاريخچه ي سكه و اسكناس

[Borna66]

سکه های آغازین

سکه عبارت از یک قطعه فلز به وزن معین است که روی آن علامت رسمی دولت یا حکومتی که عیار و وزن آن رانشان میدهد نقش گردیده است . سکه از فلزات مختلف ،مانند طلا ، نقره و آلیاژ هایی، مانند برنز ساخته شده که اصول اولیه آن هنوز پس از بیست وهفت قرن همچنان بر جای و استوار است . هرودت، مورخ بزرگ یونانی میگوید:« بطوریکه مشهور است لیدیها اولین مردمی هستند که سکه نقره و طلا ضرب زده اند ». دانشمندان سکه شانس بیشتر نظر هرودت را قبول دارند . کثرت ثروت و تمول بی حساب وفراوانی نقره و طلای پادشاهان لیدی نیز ممکن است عامل مهم اختراع سکه باشد .

قدیمترین سکهای لیدی به شکل قطع پهن نامنظمی است از مخلوط طلا ونقره (التروم ) که روی آن شیارهای موازی و پشت سکه چند فرورفتگی حک شده ،گاهی در بعضی از این فرورفتگیها نقش حیوانی که شبیه روباه است دیده می شود ، زیرا در لیدی روباه مظهر با کوس ، یکی از ارباب انواع مورد پرسش مردم ، بوده است .
در اژین ، یکی از جزایر یونانی ، ضرابخانه ای دایر و سکه هایی با نقش لاک پشت دریای که مظهر آرتیمیس ، الهه یونان بود ، ضرب گردید .
سکه های کرزوس آخرین پادشاه آن سرزمین که به سکه های کرزئید مشهورند ، دارای خصوصیات سکه های استاندارد و واقعی بودند ، این سکه ها از لحاظ وزن ، نقش ، نوع فلز و شکل مانند یک دیگر بوده ،نقش آن در نهایت هنرمندی و زیبایی است . در روی سکه نقش نیم تنه گاومیش و شیر در حال حمله به یکدیگر و در پشت سکه دو مربع فرورفته ، مشاهده میشود .
سکه یکی از اختراعات بزرگ و مهم بشر است که بدون وقفه ادامه پیدا کرد و علی رغم فتوحات سیاسی به سرعت به راه خود ادامه داد . کورش درسال 546 ق.م پس از پیروزی کرزوس به علت داشتن افکار بلند نخواست چنین اختراع مفید و گرانبهایی را که وضع اقتصادی آن نواحی را تغییر داده بود ،از میان بردارد و حتی به نظر می رسد در نشرآن سعی نموده است .
ضرب سکه های محلی در شهر های ساحلی آسیای صغیر، در تمام دوران سلطنت کورش و کمبوجیه ، ماند گذشته ادامه یافت ، اما سکه هایی که در ضرابخانه سارد ضرب می شد ، سکه های سلطنتی بود ، بنابراین طبیعی است که با بر کناری کرزوس ، ضرب آن سکه ها متوقف شده باشند .در اواسط قرن ششم قبل از میلاد برای اولین بار بر روی سکه تصویر انسان ظاهر شد و حکاکی نیز ، مانند مجسمه سازی و نقاشی مجذوب زیبایی انسان گردید؛ مثلا در یک طرف درهمهای اژینی سرشیر و طرف دیگر آن سر آفرودیت است.

[Borna66]

علم سكه شناسي :

سكه شناسيقسمت مهمي از باستان شناسي است كه شاهد زنده اي از تمدن دنياي قديم و ملل مختلف ميباشد . علم سكه شناسي توانسته است بزرگترين خدمت را در روشن كردن تاريخ گذشتهبنمايد و گوشه هاي تاريك و مبهم را روشن كند . سكه در هر دوره نمايندة عادات ، آداب، خط ، زبان ، هنر ، مذهب ، تمدن ، ثروت ، ورشكستگي و ارتباطات تجاري هر ملت ومملكتي است ، يعني منبع اطلاعاتي صحيح و دقيق از دنياي قديم ، يعني از دوراني كهآثار هنري ، ابنيه ، معابر و مقابر ويران قديم را از روي قرنيه به طور ناقص و گاهيبا تصور از آنچه از بنا به جا مانده تعمير و تا حدي به صورت اصلي درآورند و باحقيقت زمان تطبيق دهند . در اين قسمت سكه ، حلال مشكلات شده و كمك شاياني به تاريخهنر دنياي قديم نموده است .

روي اغلب سكه هاي يونان صورت خدايان افسانه ايو بناهاي تاريخي مانند : كوليزه (محل نمايش جنگ حيوانات وحشي با انسان) يا اكروپليسآتن (خرابه هاي آتن كه در بلندي روي تخته سنگي عظيم قرار گرفته است) و غيره منقوشگرديده است . اين نمونه ها دقيق و ظريف براي بناها و نقص و شكستگي مجسمه ها مطابقاصل بزرگترين كمك و راهنما شده اند . قسمت مهمي از آثار هنري ساساني كه فلزكاري وزرگري است و خوشبختانه قطعاتي بسيار جالب از صحنه هاي شكار ، رزم و بزم از حفاريهابدست آمده است و بواسطة تطبيق با سكه هاي آن دوره كه تصوير كامل هر يك از سلاطين بهطور دقيق و ظريف از تزئين سر و سينه ، آرايش مو و تاج است مي توان اين شاهكارهايهنري را با صداقت شخصي و منتسب به هر يك از شاهان واقعي نمود . (قسمت مهمي از اينظروف نقره و طلا در موزة لنينگراد است) .

[Borna66]

قبل از پيدايش سكه :

قبل ازاختراع و ايجاد سكه با وزن صحيح و مقدار معين فلز ، ارتباط و داد و ستد مردم از راهمبادله صورت مي گرفت . تمدنهاي قديم بدون آشنايي با سكه ، زندگي تجارتي خود را ازراه مبادله مي گذراندند . در روي نقاشيها و حجاريهاي مصر قديم ، صحنه هاي معاملات وداد و ستد بوسيلة معاوضه صورت گرفته است ديده مي شود . در اوستا دربارة مزد كارگرانيا گرفتن جريمه از چهار پايان ذكر شده است . براي پرداخت دست مزد يك پزشك برايدرمان كدخدايان يك گاو و براي شهربانان يك اسب خوب و براي پادشاهان يك گردونه چهاراسبه و براي زنان به ترتيب يك ماده الاغ ، يك ماده گاو و يك ماده شتر مقرر مي كردهاند .

[Borna66]

اشكال بدوي پول :

استفاده ازاشكال اوليه پول در جهان سوم و شمال آمريكا سابقه دارتر است . اسناد و مدارك بيشتريمبني بر استفاده از پول در اين مناطق نسبت به اروپا وجود دارد . در كنار چيزهايي كهبه عنوان پول مورد استفاده قرار مي گرفتند ، استفاده از مهره در شمال آمريكا ،صدفهاي كاوري در افريقا و آسيا و دندانهاي نهنگ از همه رايج تر بوده است . در جامعهفيجيان هداياي ، دندان نهنگ بخش مهمي از مراسم هاي خاص بودند . دندانهاي نهنگ Tambua ( گرفته شده از كلمه Taboo ) بودند كه اهميت مذهبي داشته و تا اواسط دهه 1960 به عنوان پول مصرف داشته است .

در دورة هومر شاعر معروف يوناني چهارپايان اساس قيمتها بوده اند . دولتها براي جلوگيري از تقلب در عيار سكه ها ، علامتمشخصي را بر روي شمشهايي كه وزن معين داشتند ضرب مي زدند كه در حقيقت اين علامتگذاري اولين قدم براي ايجاد سكه مي باشد .

معادن مس قبرس يكي از مهمترينعايدي اين ناحيه بوده است . و در الواح مصري متعلق به 14000 يا 1600 ق . م در دورانسلطنت فرعون مصر آمنوفيس سوم يا آمنوفيس چهارم از واردات مهم مس از قبرس به مصر سخنرفته است . در بعضي از الواح شاه قبرس در قبال معاوضة شمش هاي مس از فرعون خواستهكه نقره برايش بفرستد .

[Borna66]

هدف از ايجاد سكه :

نخستين هدف از ايجاد سكه قوميت ، حاكميت و استقلال و آزادي بوده است . در آن زمان از جملهوسايل آسان كردن مبادلات و تجارت به حساب مي آمد و شايد بتوان گفت بعد ها اين جنبهبر جنبه هاي ديگر برتري يافت
ايراني ها پس از فتوحات پي در پي درآساي صغير به وجود سكه و لزوم آن پي بردند ولي پادشاهان هخامنشي چون كمبوجيه وكوروش به ضرب آن اقدام نكردند ، اما به شهرها و ممالكي كه تابع ايران شده بودنداجازه دادند كه به ضرب سكة محلي خود ادامه دهند . داريوش اول براي اولين بار درايران يه ضرب سكه هاي طلا و نقره اقدام نمود و سكه هاي طلا دريك و از طلاي خالص وبه وزن 41/8 گرم و شكل نقه 6/5 گرم است . داريوش هم براي ترتيب اوزان تناسب طلا ونقره را به كار برد و چون در يك 41/8 گرم با وزن 112 گرم نقره مطابقت ميكرد و اين وزن براي گردش در تجارت و كسب سنگين و غير حمل بود ، از اين رو به دهقسمت تقسيم نمود و هر سكه 21/11 گرم وزن داشت . در اين صورت سكة نقره 21/11 گرم بايك سكة طلاي در يك 41/8 گرمي مطابقت مي نمود . ولي داريوش براي سهولت امور معاملاتيسكه هاي نقره را به نصف وزن تقليل داد كه همان شكل معروف است كه 6/5 گرم است ،بنابراين بيست شكل نقره ارزش يك دريك طلا را داشته است .

ضرب سكه در چينپس از كشورهاي ديگر متداول گرديد ولي چينيها خودشان مستقلاً مبادرت به اين كاركردند و آنرا از ملل ديگر ياد نگرفتند . ژاپنيها و كره ايها ضرب سكه را از چين اقتباس نمودند

[Borna66]

چگونگی ضرب سکه

با اختراع سکه ، حوزه ارتباطی محکمی ایجاد شد و مردم ازمعیارهای واحد و مشترکی برای ارزیابی داراییها ، سود و زیان و بدی هایشان استفاده کردند. میزان خراج ، مالیات ، معاملات و مبادلات درون مرزی و برون مرزی بر اساس سکه ها محاسبه می شد. معمولا سکه را با چکش ضرب می زدند و طریقه ضرب این گونه مسکوکات آسان بود.قرن ها به این ترتیب عمل می کردند که ابتدا نقش پشت سکه را روی فلز محکمی که معمولا از فولاد بود به طور معکوس و منفی حکاکی می کردند و آن را در وسط سندان کار می گذاشتند و به همان طرز عینا نقش روی سکه را نیز در سرسنبه ای از فولاد حکاکی می کردند. پس از تعیین عیار مناسب فلزات و ذوب و شمش نمودن ، آنها را خرد کرده ، به قطر و وزن لازم به صورت قطعاتی می بریدند و آن را گداخته ، به ضرب فشار چکش به صورت مسکوک در می آورند. این نوع سکه زدن منحصر به کشور ما نبود، تقریبا در همه جای دنیا به همین شیوه عمل می شد، بعدها به صورت بسیار ابتدایی از منگنه ها استفاده می کردند و پس از سال 1561 م با اختراع ماشین ضرب سکه در اروپا ، سکه های استاندارد رواج یافت. براساس نوشته ها و مدارک موجود در ایران، در زمان صفویه نظم و ترتیب خاصی برای ضرب سکه وجود داشت و ضرابخانه ، سازمان اداری گسترده ای دارای مشاغل متنوع بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد. عزل و نصب حکاکان ، زرکشان ، ضرابی باشی ، ظابطان ، صنعتگران ، کارکنان و کارمندان با وی بود و هیچ یک از عاملین دیگر حق دخالت نداشتند. دستگاه های مهم ضرابخانه عبارت بودند از:

1. دستگاه سباکی (گدازنده) برای ذوب و خالص کردن طلا و نقره.
2. دستگاه قرص کوبی که فلزات را به شکل قرص در می آوردند.
3. دستگاه آهنگری برای شمش کردن فلزات.
4. دستگاه چرخ کشی برای نوار کردن شمش ها به ضخامت معین.
5. دستگاه قطاعی برای قطعه قطعه کردن نوار فلزات.
6. دستگاه کهله کوبی ، فلزات قطعه شده را پهن کرده ، به اندازه سکه در می آورد.
7. دستگاه سفیدگری، قرص های زر و سیم را پاک می کرد.
8. دستگاه تخش کنی ، قرص های کم وزن را جدا کرده ، مجددا با وزن صحیح آماده می کرد.
9. دستگاه سکه کنی ، قرص ها را سکه می کند.

در دوران افشاریه و زندی ها تا اواسط قاجاریه وضع ضرب سکه کم و بیش به همان صورت بود تا در سال 1282 هجری ناصرالدین شاه دستور داد ضرابخانه ای با روش جدید از فرانسه خریداری و به ایران وارد شود و پس از وقفه ای دوازده ساله ، ضرابخانه جدید در سال 1294 هجری به دستیاری پشان ، مستشاراتریشی ، کار خود را آغاز نمود.

[Borna66]

اصول فني ضرب سكه در ضرابحانه هاي قديم :

حسن احتياج در امر تجارت و داد وستد مردم قديم را بر انگيخت كه ازفلزات استفاده كنند و بوسيلة ان معاملات خود را انجام دهند . ابتدا فلز را به شكلتبر ، طقه ، ديگ و خنجر به كار مي برند و بعد با پيشرفت تمدن مس ، آهن ، برنر ، طلاو نقره را به صورت شمش ، طقه دراورند . براي آنكه قطعات سكه هم وزن ، هم شكل و همنقش باشد ، اصولي بود كه باعث پيدايش ضرابخانه شد .
سكه را بوسيلة سر سكه ضرب مي كردند ،سر سكه كه استوانه اي شكل يود ، و از برنز يا آهن ساخته شده و در يك طرف آن نقشمورد نظر حك گرديده بوده ، بر روي سنداني فلزي قرار مي دادند ، فلز را كه كمي گرمشده بود ، و قابل اثر ، بر روي آن گذاشته ، بعد سر سكه را از طرفي كه منقوش بود برروي آن قرار داده ، بعد از تنظيم آن چكش را با شدت مي زندند ، تا اثر نقش بر
رويسكه نقر گردد .

با ضرب سكه در ايران مبادلات بازرگاني بين المللي راحت تر ،روانتر و سريعتر شد . و اين امر تحولي بزرگ در امر اقتصاد و تجارت بود . سكه قدمتي بيش از اين تاريخ داشت و م***** از يك قرن قبل از ايجاد حكومت هخامنشي ، براي اولين بار در يونان متداول شد و به دنبال آن ليدياييها از يونانيها ضرب كردن سكه را فراگرفتند و آن را در داد و ستد به كار بردند .

پس از فتح ليدي به وسيلة كوروش، ضرب سكه به همان ترتيب در ضرابخانه هاي سارد ادامه يافت . هنگامي كه داريوش بهپادشاهي رسيد و پس از فرونشاندن اغتشاشات اوليه ، به ضرب سكه پرداخت كه به داريك مشهور شدند . سكه ها از جنس طلا و نقره بودند و سكه هاي طلا مخصوص داريوش بود . ازآن پس ، در سراسر امپراطوري سكه فقط به نام داريوش ضرب مي شد .

لازم به توضيح است كه اكثر مورخان ليديها را اولين قومي مي دانند كه سكه ضرب كرده اند .

[Borna66]

نگاهي به وضعيت ضرب سكه در ايران


سكه شناسي قسمت مهمي از باستانشناسي است كه شاهد زنده اي از تمدن دنياي قديم و ملل مختلف به شمار مي رود. اين علم توانسته است بزرگترين خدمت را براي روشن شدن تاريخ گذشته بنمايد؛ همچنين مي توان گفت مطالعه نقشهاي روي سكه ارتباط مستقيم با تاريخ هنر دارد. سكه هر دوره نشان دهنده عادات و آداب، خط و زبان، هنر، مذهب، تمدن و بيان كننده چگونگي ارتقاء و انحطاط وضع اجتماعي، ثروت يا ورشكستگي ارتباطات تجارتي يك ملت و مملكت است. در واقع منبع اطلاعات صحيح و دقيق از دنياي قديم يعني از دوراني كه سكه ايجاد شده تا به حال است.

تصوير شاهزادگان، پادشاهان و فرمانروايان، نوع كلاه، لباس، آرايش مو و ديگر تزئينات كمك بسياري به شناسايي عادات و آداب و رسوم ملل مي كند.

سكه عبارت است از يك قطعه فلز به وزن معين كه روي آن علامات رسمي دولت و يا حكومتي كه عيار و وزن آن را تعهد مي كرد منقوش شده است.

بنا به تعريف كيسي ۱۹۸۶ سكه شيء است كه باستانشناسي از نهاد يا فردي كه آن را جذب كرده مشخص مي شود و در مبادلات به كار مي رود.

نشاني كه سكه را مشخص مي كند شايد نام ضرابخانه، شاه يا امپراطوري باشد كه سكه را ضرب كرده است. از طرفي هم، شايد همين كه فقط فرد يا گروه ويژه اي به فلزي دسترسي داشته كه سكه را از آن ضرب كرده اند به طور نمادين نشان آن باشد. زبان نمادين در نقوش روي سكه نيز به كار مي رود تا نشان دهد چه كسي آن را جذب كرده است. سكه فقط ارزش مبادلاتي و پولي نداشته بلكه در مواردي كاربردهاي نمادين و آئيني هم داشته است.
پيشينه ضرب سكه و كاربرد آن در نظام مالي و پولي ايران به دوره امپراطوري هخامنشي باز مي گردد. در ۵۵۰ قبل از ميلاد توسط كوروش كبير امپراطوري عظيم و قدرتمندي پايه گذاري مي گردد كه تا ۳۳۱ قبل از ميلاد به حيات خود ادامه مي دهد. شاهان اين سلسله مانند داريوش و خشايار شاه سرتاسر منطقه خاورميانه، نيل، هند، درياي اژه تا اقيانوس هند را تحت انقياد خويش در آورد.

داريوش بزرگ پس از خوابانيدن شورش هاي متعدد در اقصي نقاط مملكت و از بين بردن مخالفان به فكر اصلاح و سرو سامان دادن اقتصاد كشورش افتاد. بدين منظور وي تدابيري انديشيد:

۱- كشيدن راه شاهي از سارد تا پاسارگاد.
۲- ضرب سكه.

براي اولين بار داريوش اقدام به ضرب سكه كرد؛ سكه هايي به نام دريك و شكل از جنس طلا و نقره كه فقط در ضرابخانه هاي شاهي ضرب مي شدند. كشورهاي تابع ايران و شهرهاي يوناني نيز حق جذب سكه داشتند؛ مانند ساتراپ كيلكيه در دوره هخامنشي با گردونه اي كه اردشير سوم شاهنشاه هخامنشي سوار بر آن است و كشتي جنگي بر روي امواج آب و قلاع و استحكامات جنگي نه تنها وضع ساختمان كشتي يا قلعه... و طرز لباس و وضع سوار شدن بر گردونه را در ۲۴۰۰ پيش نشان مي دهد بلكه اين پاره فلز كوچك و مدرك باارزش براي تاريخ هنر آن دوران است.

همانطور كه در دوره هخامنشي در بناي كاخهاي عظيم و مجلل از صنعتگران ملل ديگر كه اغلب جزو ملل تابع ايران بودند استفاده شده ممكن است در ضرابخانه ها نيز از هنرمندان ايوني استفاده شده باشد؛ چنانچه در زمان داريوش سوم (۴۲۴-۴۰۵ ق م) يكي از بزرگترين حكاكان فوسه به نام تلفانس كه به ايران آمده بود در رأس ضرابخانه شاهي قرار گرفت.

در سال ۵۴۸ قبل از ميلاد زماني كه كوروش پادشاه ايرانيان آسياي صغير باختري را فتح كرد يك قرن و نيم پيش از آن يونانيان با استعمال سكه آشنايي داشتند. اولين بار در سارد پايتخت ليدي ها كه سر راه بازرگاني آسيا و اروپا قرار داشت سكه زدند. هرودوت نيز به اين مطلب اشاره كرده و مي گويد: «به طوري كه مشهور است ليدي ها اولين مردمي هستند كه سكه نقره و طلا ضرب زدند.» و اين نظر مورد تأييد اكثريت دانشمندان سكه شناسي قرار گرفته است.

كوروش و كمبوجيه نخستين پادشاهان سلسله هخامنشي به ضرب همان سكه هاي كرزوس در ضرابخانه هاي سارد اقدام كردند و ضرب اين سكه ها تا زمان داريوش اول ادامه يافت. قبل از ليدي ها و هخامنشيان برنز و نقره به عنوان وسيله مبادله در بابل شناخته شده بود.

قبل از داريوش ترتيب صحيحي براي تنظيم عايدات مملكت و تناسب ثروت هر محل يا بر آورد موجود نبود و ايالات و ممالك تابع، گاهي فقط به تقديم هدايا اكتفا مي كردند؛ ولي داريوش كه علاقه مند بود حكومتي مقتدر و متمركز داشته باشد، لازم دانست اين سرزمين را تحت مقررات و تشكيلات دولتي اداره كند كه از روي نظم و نسخ صحيح باشد. در زمان داريوش ساتراپي هاي موظف به پرداخت خراج شدند؛ تشكيلات و رسم پرداخت اين ماليات مستمر با پول و يا جنس، سبب اختراع سكه اي به نام دريك شد. دريك و سكه هم شكل، آن شكل دو فلز رايج پولي بودند كه هخامنشيان از ليدي توسعه دادند.

دريك تنها سكه طلاي زمان خودش بود كه به طور مداوم ضرب مي شد؛ اين سكه توسط فيليپ دوم مقدوني (۳۶-۳۵۹) و اسكندر بزرگ (۲۳۱-۳۳۶ ق.م) به خارج از حوزه اقتصادي اوليه اش نفوذ مي يابد. به بركت اكتشافات يونان تعدادي سكه دريك و شكل كنار سكه هاي يوناني يافت شده و مي تواند تاريخ داشته باشد به محققان اين حق را مي دهد كه دريكها و شكلها را بدون تعيين يك قرن قطعي به سلسله هخامنشي نسبت بدهند. ساتراپها مجاز بودند سكه هاي خود را با آلياژي مركب سه جزء طلا و يك جزء نقره ضرب كنند. اين نوع سكه ها در خارج از قلمروي حكومت آنان حكم جنس را داشت. سكه در اين دوره نه تنها تسهيلات زيادي در امور تجارتي به خصوص تجارت خارج از كشور به وجود آورد بلكه موجب توسعه بانكها نيز شد.

[Borna66]

اسکناسهای قدیمی ایران

[Borna66]