روستای تاريخي ابيانه به دليل ويژگيهای منحصر به فرد معماری و بافت ارزشمند و کهن آن در تاريخ 30/5/1354 در فهرست آثار ملی کشور با شمارة 1089 به ثبت رسيده است.
از آن تاريخ به بعد کليه فعاليتهای مطالعاتی، مرمتی و ساماندهی روستا، با حضور موثر و ارزشمند جناب آقای دکتر باقر آيت اله زاده شيرازی بعنوان سرپرست و هدايت کننده گروه، آغاز شد و گزارشهای مدون کليه عمليات مرمتی و ساماندهی در مرکز اسناد سازمان موجود است. پس از چند سال، هدايت اين فعاليتها بر عهده دفتر فنی و زير نظر کارشناسان اداره ميراث فرهنگی کاشان قرار گرفت.
از نيمه دوم سال 1381 اين روستا در فهرست پايگاه های سازمان ميراث فرهنگی و پروژه های ملی کشور مطرح گرديد و به عنوان پايگاهی مستقل با مديريت و تيم کارشناسی و تخصصي آغاز به کار کرد.

مردم ساکن ابيانه از دهه چهل به بعد به شهر های ديگر مهاجرت کردند و به مرور زمان تعداد خانوارهای بومی رو به تقليل گذاشت، بطوريکه در حال حاضر سکنه محلی در بيشتر فصول سال به خصوص زمستان به حدود 200-300 نفر ميرسند و اغلب بالای پنجاه سال سن دارند.
يکی از مهمترين دلايل مهاجرت، علاقه اين مردم به تحصيل و کسب علم است که باعث شده نسل جوان به خاطر ادامه تحصيلات دانشگاهی به شهرهای ديگر مهاجرت کنند ودر همان شهرها نيز مشغول به کار شوند. در نتيجه به علت عدم حضور نيروی کار بومی جوان، اقتصاد روستا با رکود و آسيبهای جدی مواجه شده است. مشکلاتی که در زمينه اجتماعی وکالبد معماری و بافت روستا بوجود آمده طبعاً از پيامدهای اين مهاجرت است.
البته عواملی که موجب تخليه نسبی محل از سکنه اصلی شده است نياز به بررسی کارشناسانه و دقيق تری دارد وبا يافتن راه حلهای مناسب، ميتوان برای بازگرداندن قشرجوان و زندگی عادی به ابيانه تمهيداتی انديشيد.در حال حاضر بزرگترين مسئله ای که در سطح روستا بچشم ميخورد، فرسوده بودن اغلب بنا ها است که نياز به رسيدگی دارند.
تعداد زيادی از ساختمانها به دليل نبود سکنه، بصورت متروکه و بعضاً مخروبه در آمده اند، برخی نيز با فوت مالک اصلي بين ورثه تقسيم شده اند که اغلب به علت عدم هماهنگی بين آنها، ساختمان به حال خود رها شده و در اثر آسيبهای ناشی از عدم رسيدگی و عوامل جوی در شرف تخريب کامل قرار گرفته اند .

پيشينه و ويژگيهای تاريخی
قدمت تاريخی ، معماری ويژه و بسيار ارزشمند ، آداب و رسوم ، زبان و گويش و لباسهای اصيل و زيبای آنها که متعلق به دوران صفويه متمايز ساخته و به آن موقعيت ويژه ای داده است. تاريخ مندرج بر روی دربهای قديمی و فرم بناهای تاريخی و ساير شواهد موجود، قدمت ابيانه را بيش از هزار سال نشان ميدهد. در شبستان مسجد جامع محراب منبت کاری چوبی بسيار زيبايي با تاريخ 477 هجری قرار دارد که مقارن با زمان سلجوقيان و سپس رونق شهر اصفهان و پايتخت قرار گرفتن آن است.
موقعيت و نحوه استقرار
روستای ابيانه بر دامنه کوه مستقر شده و از شيب به طرف بالا رشد ميکند. دو قلعه به نامهای قلعه هرده و قلعه پل درسمت شمالی آن قرار گرفته اند، در قسمت جنوبی روستا پس از بالا رفتن از بستر رودخانه ( قسمت باغها ) قلعه ديگری بنام قلعه هامونه ديده ميشود. اين نحوه استقرار در موارد خطر از نظر سوق الجيشی امتيازی محسوب ميشد و اين بخاطر تسلط روستا بر دشت و همچنين پناه گرفتن برسينه کوه و دفاع طبيعی آن بوده است.

ويژگيهای معماری روستا
الف ) بافت
موقعيت و استقرار بافت روستا بشکل خطی است و در امتداد نهرِ اصلیِ منشعب از چشمه قرار دارد. باغها و کشتزارهای جنوب اين نهر با استفاده از شيب زمين، براحتی ميتوانستند از آبهای سطحی بهره مند شوند. شکل طبيعی منطقه ای که روستای ابيانه در آن قرار گرفته به گونه ايست که اجازه هر فرم ساخت و ساز را نميدهد. اکثر بناها به دليل اينکه در دامنة صخره ای تپه واقع شده اند، فاقد حياط هستند.
محلات ابيانه
در طول زمان، به جمعيت روستا افزوده شد و مساحت آن نيز گسترش يافت. روستا شامل سه محله اصلی به نامهای: هرده- يسمان- پَل است.
- محله هرده در بخش شرقی روستا
- محله يسمان در قسمت جنوبی نهر اصلی
- محله پل در قسمت شمالی نهر اصلی
واقع شده است.
قرار گيری ابيانه در يک منطقه کوهستانی، ويژگيهای خاصی به معماری اين روستا داده است که به اين موارد ميتوان اشاره کرد:
1- گسترش روستا بر روی شيب کوه، باعث شده که از وزش بادهای شديد در امان باشد. اين مسئله برای محفوظ نگاه داشتن بنا ها در مقابل فشارهای جانبی وهمينطور کنترل حرارت، نقش مهمی دارد.
2- زمينهای ابيانه از جنس سنگی يا رسی است و اين مسئله باعث ميشود که آبهای سطحی جذب زمين نشده و در بستر رودخانه جاری شود و مورد استفاده کشاورزی و باغداری قرار گيرد.
3- ساختمانهای روستا معمولاً دو تا سه طبقه ارتفاع دارند و نحوه قرارگيری خانه ها در شيب کوه موجب شده که از طبقه دوم به بالا منظره زيبای دره مشاهده شود، علاوه بر آن تابش نور خورشيد و جريان هوا به تهويه و مطبوع شدن هوای فضاهای داخلی کمک ميکند.
4- سرازير شدن سيلابها که غالباً در بستر دره مسير خود را باز ميکنند و همينطور سيلابهای کوهستانهايي که مشرف به روستای ابيانه هستند، عامل ديگری است که موجب استقرار روستا در مکان فعلی شده است. در ساخت خانه ها که بر دامنه شمالی دره قرار گرفته اند ضمن تبعيت از فرم فيزيکی تپه، سعی شده که جهت روبه قبله کليه ساختمانها رعايت شود.
ب) مصالح و ساختار
در ساخت بناهای روستا کلاً از دونوع مصالح با قابليتهای فنی متفاوت استفاده شده است.
گروه اول- مصالحی مانند سنگ و خشت که بيشتر بعنوان عناصر سازه ای عمودی در ديوارها ، جرزها و غيره استفاده ميشود ( درساخت پی بناها سنگهای طبيعی کوه و يا بستر صخره ای مورد استفاده قرار ميگيرد)
گروه دوم- انواع چوب که بعنوان عنصر کششی در سقفها و سردر بازشوها و موارد مشابه مورد استفاده قرار ميگيرد. چوبهای مورد نياز را از درختان کبوده، تبريزی، چنار، صنوبر، شاخ و برگ بيد، نی و مانند آنها بدست ميآورند. برای اندود درون و بيرون ساختمانها نيز از ملاط خاک قرمز و کاه استفاده ميکنند که به دليل چرب بودن جنس خاک، دوام خوبی دارد و مانع نفوذ رطوبت ميشود. خاک زرد (هوک زرا) و خاک سفيد (هوک اسپی) نيز برای اندود مورد استفاده قرار ميگيرد اما دوام خاک قرمز را ندارد.
ج ) معماری
در معماری و تقسيم فضاهای داخلی اقليم کاملاً مورد توجه بوده و برای جلوگيری از اتلاف انرژی در فصول سرد وگرم سال تدابير مختلفی در نظر گرفته شده است. استفاده از ديوارهای بيرونی با مصالح خشتی به ضخامت زياد، اندود کاهگل ديوارها و بام، سقفهای چوبی و استفاده از گياه چزه بعنوان عايق رطوبتی و حرارتی بر روی آن، چند عملکرده بودن فضاهای داخلی ، مانند فضاهای زمستان نشين و تابستان نشين و همچنين استفاده از روزنه های کوچک جهت نورگيری، از ديگر راه حلهايي است که به معماری اين روستا هويتی ويژه مي بخشد. دربها و پنجره ها همه از چوب ساخته شده اند و در ساختمانهای قديمی کارهای گره چينی بسيار ظريف وزيبايي بچشم ميخورد.

تاريخچه معماری روستا
با بررسی تاريخی بناهای موجود به سه گروه عمده برميخوريم:
1- خانه هاي دوره سلجوقي: اين خانه ها حياط ندارند. آنها داراي يك ايوان جنوبي حدودا" به ارتفاع 5 متر است. اطراف اين ايوان، خانه در دو طبقه بالا رفته و اتاقها پيرامون صفه قرار دارند . يك فضاي باز بنام صفه در هر خانه تعبيه شده و بعنوان حياط مسقف کار مي کرده و همچنين براي مراسم عزا و عروسي نيز مورد استفاده قرار مي گرفته است.
2- خانه هاي دوره صفويه : دراين دوره توجه بيشتري به صفه شده وخانه هاي چهار صفه ای پيشرفت كرده است. قرينه سازي در آنها رعايت شده و تزئينات داخلي هم كاملاً از دوره قبل متمايز است.
3- خانه های دوره قاجاريه : از اواخر دوره صفويه در وضع عمومی روستا رکود بوجود آمد و تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت
بناهای مس******************ی
ساختمانهای موجود در روستا از دوره سلجوقيان به بعد ميباشند که در طول اين سالها بارها مورد مرمت و باز سازی قرار گرفته اند.
خانه هاي دوره سلجوقي
فرم اين خانه ها داراي يك ايوان جنوبي به ارتفاع 5 متر است. اطراف اين ايوان خانه هاي دو طبقه بالا رفته و اتاقها قرار دارد و در هر خانه يك فضاي باز بنام صفه تعبيه شده و اين از آن جهت بوده كه خانه ها حياط ندارد و بعنوان حياط مسقف کار ميکرده است و همچنين براي مراسم عزا و عروسي مورد استفاده قرار ميگرفته است.
خانه هاي دوره صفويه
در اين دوره توجه بيشتري به صفه شده وخانه هاي چهار صفه ای پيشرفت كرده است . قرينه سازي در آن ها رعايت شده و تزئينات داخلي هم كامل اً از دوره قبل متمايز است. - خانه های دوره قاجاريه : از اواخر دوره صفويه در وضع عمومی روستا رکود بوجود آمد و تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت.
بناهای مذهبی
زيارتگاه هینزا
در جنوب شرقي ده ، دره كم عرض و طويلي شامل باغهاي ميوه قرار دارد كه به هينزا شهرت دارد. در منتهااليه جنوبي باغها ، راه تنگ و باريكي است كه از پيش آمادگي صخره هاي سنگي مرتفعي شكل
گرفته و اين نقطه شهرت به گله هينزا پيدا كرده است. در دل صخره جنوبي تو رفتگي اتاق مانندي است كه جلوي آن پنجره چوبي نصب شده و ساختمان زيارتگاهي بنا شده مشهور به گذرگاه بي بي زبيده.

آب و هوای ابیانه

اقليم دره ابيانه ترکيبی از آب و هوای مديترانه ای است. آمار زير که از برداشت 10 ساله اخير بدست آمده معرف چنين اقليمی است
ميانگين درجه حرارت ساليانه = 6/11 درجه سانتيگراد
ميانگين ساليانه نزولات آسمانی = 1/182 ميلی متر
ميانگين رطوبت نسبی = 46 درصد
درجه خشک دمارتن = 43/9 خشک
بيشترين متوسط دما در تير ماه و کمترين درجه دما در ديماه ميباشد. بارندگی که اغلب بصورت برف می باشد اساساً در فصل زمستان انجام ميگيرد. متوسط رطوبت نسبی در منطقه 46% می باشد که حداکثر آن در دی ماه 67% و حداقل آن در تير ماه 30% بر آورده شده است .

بناهای مس******************ی :

ساختمانهای موجود در روستا از دوره سلجوقيان به بعد ميباشند که در طول اين سالها بارها مورد مرمت و باز سازی قرار گرفته اند.
- خانه هاي دوره سلجوقي : فرم اين خانه ها داراي يك ايوان جنوبي به ارتفاع 5 متر است. اطراف اين ايوان خانه هاي دو طبقه بالا رفته و اتاقها قرار دارد و در هر خانه يك فضاي باز بنام صفه تعبيه شده و اين از آن جهت بوده كه خانه ها حياط ندارد و بعنوان حياط مسقف کار ميکرده است و همچنين براي مراسم عزا و عروسي مورد استفاده قرار ميگرفته است.
- خانه هاي دوره صفويه : در اين دوره توجه بيشتري به صفه شده وخانه هاي چهار صفه ای پيشرفت كرده است . قرينه سازي در آن ها رعايت شده و تزئينات داخلي هم كامل اً از دوره قبل متمايز است. - خانه های دوره قاجاريه : از اواخر دوره صفويه در وضع عمومی روستا رکود بوجود آمد و تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت.
الف ) بافت
موقعيت و استقرار بافت روستا بشکل خطی است و در امتداد نهر منشعب از چشمه ميباشد. باغات و کشتزارها در جنوب نهر جای دارند که با استفاده از شيب زمين، براحتی ميتوانستند از آبهای سطحی بهره مند شوند. افزايش جمعيت موجب گسترش روستا شد. روستا به سه محله تقسيم شده است. در قسمت جنوبی نهر محله يسمان و در قسمت شمالی نهر محله پل ودر بخش شرقی روستا محله هرده واقع شده است.
قرار گيری ابيانه در يک منطقه کوهستانی، ويژگيهای خاصی به معماری اين روستا داده است که به اين موارد ميتوان اشاره کرد
گسترش روستا بر روی شيب کوه، باعث شده که از وزش بادهای شديد در امان باشد. اين مسئله برای محفوظ نگاه داشتن بنا ها در مقابل فشارهای جانبی وهمينطور کنترل حرارت، نقش مهمی دارد.
زمينهای ابيانه از جنس سنگی يا رسی است و اين مسئله باعث ميشود که آبهای سطحی جذب زمين نشده و در بستر رودخانه جاری شود و مورد استفاده کشاورزی و باغداری قرار گيرد.
ساختمانهای روستا معمولاً دو تا سه طبقه ارتفاع دارند و نحوه قرارگيری خانه ها در شيب کوه موجب شده که از طبقه دوم به بالا منظره زيبای دره مشاهده شود، علاوه بر آن تابش نور خورشيد و جريان هوا به تهويه و مطبوع شدن هوای فضاهای داخلی کمک ميکند.
سرازير شدن سيلابها که غالباً در بستر دره مسير خود را باز ميکنند و همينطور سيلابهای کوهستانهايي که مشرف به روستای ابيانه ميباشند، عامل ديگری است که موجب استقرار روستا در مکان فعلی شده است. در ساخت خانه ها که بر دامنه شمالی دره قرار گرفته اند ضمن تبعيت از فرم فيزيکی تپه، سعی شده که جهت روبه قبله کليه ساختمانها رعايت شود.
ب) مصالح و ساختار
در ساخت بناهای روستا کلاً ازدونوع مصالح با قابليتهای فنی متفاوت استفاده شده است. گروه اول مصالحی مانند سنگ و خشت که بيشتر بعنوان عناصر سازه ای عمودی در ديوار ها ، جرزها و غيره استفاده ميشود( در ساخت پی های بناها سنگهای طبيعی کوه مورداستفاده قرار ميگيرد) و گروه دوم انواع چوب که بعنوان عنصر کششی در سقفها و سردر بازشوها و موارد مشابه مورد استفاده قرار ميگيرد. چوبهای مورد نياز را از درختان کبوده، تبريزی، چنار، صنوبر، شاخ و برگ بيد، نی و مانند آنها بدست مياورند. برای اندود درون و بيرون ساختمانها نيز از ملات خاک قرمز و کاه استفاده ميکنند که به دليل چرب بودن جنس خاک، دوام خوبی دارد و مانع نفوذ رطوبت ميشود. خاک زرد (هوک زرا) و خاک سفيد (هوک اسپی) نيز برای اندود مورد استفاده قرار ميگيرد اما دوام خاک قرمز را ندارد. شکل طبيعی منطقه ای که روستای ابيانه در آن قرار گرفته به گونه ايست که اجازه هر فرم ساخت و ساز را نميدهد. اکثر بناها به دليل اينکه در دامنة صخره ای تپه واقع شده اند، فاقد حياط ميباشند.
ج ) معماری
در اين زمينه به اختصار ميتوان به نکات زير اشاره کرد
در معماری و تقسيم فضاهای داخلی نيز اقليم کاملاً مورد توجه بوده و برای جلوگيری از اتلاف انرژی در فصول سرد وگرم سال تدابير مختلفی در نظر گرفته شده است. استفاده از ديوارهای بيرونی با مصالح خشتی به ضخامت زياد، اندود کاهگل ديوارها و بام، سقفهای چوبی و استفاده از گياه چزه بعنوان عايق رطوبتی و حرارتی بر روی آن، چند عملکرده بودن فضاهای داخلی ، مانند فضاهای زمستان نشين و تابستان نشين و همچنين استفاده از روزنه های کوچک جهت نورگيری، از ديگر راه حلهايي است که به معماری اين روستا هويتی ويژه مي بخشد. دربها و پنجره ها همه از چوب ساخته شده اند و در ساختمانهای قديمی کارهای گره چينی بسيار ظريف و زيبايي بچشم ميخورد.
روستای سه هزار ساله ابیانه به اعتبار بناهای تاریخی و پر تنوعش، استثنایی ترین روستای ایران به شمار می آید. شکوه و معماری بومی و دیرینه آن که سرشار از زیبایی است، آن را از دیدنی ترین روستاهای جهان کرده است.
بناهای تاریخی ابیانه شامل آتشکده دوره ساسانی، معبد آناهیتا، قلعه هایی که برای حفاظت از روستا بنا شده و مسجد جامع، مسجد یسمون، زیارتگه، خانه های دوره صفویه، خانقاه و آب انبارها، گوشه ای از معماری ابیانه می باشد.

ويژگيهاي بافت ابيانه
بافت ساختاری خانه های روستا " حلزونی شکل " مربوط به سه دوره سلجوقیه ، صفویه ، قاجاریه بوده و کوچه بن بست در آن وجود ندارد. حرکت تند و شیب دار کوه ، خانه و باغ را از شمال به جنوب و بالعکس مرتبط می کند. در کوچه های باریک و کج و معوج که برای شکستن باد بوده، بوی خاک رخوتی در ما ایجاد می کند که ساعت ها در فکر فرو می رویم. ابیانه دارای سه محله "پل" (به معنای بالا)، "یسمون"،"هرده" (پایین ده) می باشد. ساختمان های کهن روستا با پوششی از "خاک سرخ رنگ" در شیب یکنواخت دامنه خاکستری کوه، چون شعله های رقصنده آتش بر دل خاکستر دیده می شود. این خاک سرخ خاصیتی در بر دارد که هر چه باران بخورد محکم تر می شود درست مانند مردم ابیانه که در مقابل هجوم حوادث و مصیبت های طبیعی مانند زلزله و سیل به صبوری یک کوه و سر سختی یک صخره به مقاومت ایستاده اند و با عشقی که به سنت و معماری سرزمین اجدادی خود و به همه یادگاری های نیاکانشان داشته اند، در هر تعمیر سبک بناهای آن را حفظ کرده اند. در مورد قدمت این روستا، اختلاف نظر بسیار است. از تاریخ دقیق قدمت ابیانه اثری در دست نیست. در قسمت پایین روستا، تپه ای خاکی بنام " قلعه نزاتون " قرار دارد. زمانی بر روی تپه، دز یا قلعه ای به منظور نیاز س******************تی، حفاظتی یا بعداً کوره سفال سازی بنا شد که نامش را " دزاتون " نهادند، به مرور زمان دزاتون به صورت نزاتون در آمده است. برای تمدن " سیلک " کاشان تاریخ شش هزار ساله را ذکر کرده اند. به طوری که کاوش های انجام شده در سیلک نشان می دهد در هر مرحله یورش و تخریب، یا به واسطه ازدیاد جمعیت، ساکنین آنجا درصدد ایجاد پناهگاه مناسب بر آمده و در آن جمعیت انشعابی صورت گرفته است. روستای ابیانه به واسطه نزدیکی به کاشان یکی از آن انشعابات است. با وجه تشابهی که بین سفال های این ده و خرابه های سیلک کاشان وجود دارد به نظر می رسد که نام " آتون " از انتقال هنر سفال سازی، به این محل مایه گرفته است.

در زبان محلی به ابیانه " ویونا " (Viuna) می گویند."وی" (Vi) به معنای بید و " ویانه " (Viyane) به معنای بیدستان است ( ابیانه در گذشته بیدستان بوده است ). در طول زمان " ویونا " به " اویانه " و سپس به " ابیانه " تحریف شده است.


كليات

ابیانه روستایی از دره سر سبز برزرود، با آب و هوای معتدل کوهستانی، در فاصله 50 کیلومتری جاده کاشان- نطنز و یا 55 کیلومتری بزرگراه کاشان- اصفهان وارد فرعی بسمت غرب می شویم که ما را به دره باصفای برزرود می رساند. پس از گذر روستاهای هنجن، یارند، کمجان، برز و طره به روستای بکر و دست نخورده ابیانه می رسیم.
وضعیت طبیعی، بافت ساختمانی خانه ها با رنگ اخرایی، ریزه کاری هایی که در ساختمان در و پنجره های خانه ها و هنر چوبی به کار رفته، برخورد با مردمی قیافه باز، لباس محلی خاص زنان، عواملی است که نظر هر تازه واردی را جلب می کند.