آشنایی با کاروانسرا های تاریخی کشور ایران

[شهر ساز]

در این بخش سعی داریم تمام کاروانسرا های تاریخی ایران را با شرح اجمالی معرفی کنیم امیدوارم که مورد توجه واقع بشه

[شهر ساز]

کاروانسرای یغمیش یزد

منبع :شهرسازی انلاین




کاروانسرای یغمیش که به آن یاغمیش نیز گفته می‌شود از آثار دوره صفویه شهرستان صدوق در استان یزد است. شهرستان صدوق در شمال غرب ندوشن در استان یزد واقع شده است. این کاروانسرای مستحکم به مساحت ۳۵ × ۴۵ متر از سنگ و آجر ساخته شده است. ابعاد آجرهای موجود در دیوارهای این اثر قدیمی ۲۰ در۲۰ در ۴ سانتی‌متر می‌باشد که قالبی یکسان با بناهای موجود دوران صفوی دارد. از عجیب‌ترین مشخصه‌های این بنا، شالوده‌ سنگی بنا می‌باشد. معماری سنگی بنا کامل و بی نقص بوده در حدی که گمان می‌رود معمار آن، بسیار آگاه به سازه‌های سنگی بوده است. قطر دیوار از ابتدا تا انتها تغییر داشته و چیدمان سنگ و ملات چنان جداناپذیر می‌باشد که تمامی فاصله بین سنگ‌ها با ملات به خوبی پر شده و کار دقیق معمار و بنا، دلیلی را برای بندکشی دوباره بین سنگ‌ها نمی‌گذارد. ارتفاع بیش از ۹ متر دیوارها و نیز وجود برج‌های چهارگوشه بنا و نیز برج‌های نیمه در میان اضلاع شرقی، غربی و جنوبی که جنوبی کمی هم بلندتر می‌باشد و نیز سردر بیش از ۱۵ متر با دو برج، همه و همه حاکی از وضعیت امنیتی بد منطقه و اهمیت راه‌گذری از این منطقه می‌دهد. تأمین آب از طریق چاه می‌باشد که در داخل کاروانسرا قرار دارد و این اهمیت وجود آب در این منطقه بیابانی را می‌رساند. نبود قنات و تأمین آب داخلی و نیز مکان‌هایی برای انبارکردن آذوقه، بیانگر این مطلب است که زمان‌هایی رباط در محاصره نیز بوده است. صاحب جامع مفیدی در وصف این رباط یا کاروانسرا می‌نویسد:

• “به سرحد یزد و اصفهان در میان بیابان واقع است. جایی است خوفناک و مکانی است پر وحشت. در قدیم الایام قلعه ای ساخته بودند از سنگ؛ اما خرابی تمام در بنیان آن راه یافته بود. ایالت و شوکت پناه، جانی خان قورچی باشی در زمان اقتدار به تعمیر آن همت گماشت و در نهایت استحکام به اتمام رسانید و بر اطراف آن برج های عالی ترتیب داده و در ساحت آن چاهی حفر نمود که مترددین از آن مستفیض می گردند و بانی را به دعا یاد می‌کنند.”

وضع فعلی کاروانسرا نیز موید نوشته صاحب مفیدی است. یعنی دیوار های قسمت قدیمی رباط همه از سنگ سرخ و بسیار محکم است و بعداً تعمیرات و مرمت‌هایی که در آن شده، با آجر به انجام رسیده و مخصوصاً برج ها و گاوپهلوهایی به آن الحاق شده است. سردر ورودی که در طرف دیوار شمالی است تماماً از آجر و احداث عصر صفوی است. دو برج متصل به سردر به محیط خارجی پانزده متر از آجر و یک گاوپهلو و جرز که حکم شمع و حمال برای دیوار دارد در همین قسمت ساخته شده. در دو زاویه دیوار سمت راست یا مغرب دو برج و در وسط آن یک برج سنگی هست و یک شمع آجری هم در همین سمت دیده می شود. در دیوار سمت چپ یا مشرق دو برج سنگی اصلی و دو گاوپهلوی آجری متصل دیده می شود. بلندی دیوار ها قریب نه متر است. بالای سر شاه نشین برجی از آجر به بلندی سه متر ساخته اند و در همانجا سه سوراخ تعبیه شده که جای ریختن روغن داغ و آب جوش بوده است. دو متر از سر دیوار برج های اطراف قلعه از آجر ساخته شده. در داخل رباط صفه ها، و عقب سر آنها طویله و اصطبل ها همه از آجر بنا گردیده و به طور کلی این رباط از حیث استحکام و استواری از رباط های مهم و نسبتاً سالم صفحات یزد و از لحاظ نقش و طرح هم استادانه و خوش کار است. یغمیش از نظر ریشه‌شناسی، ریشه و وجه تسمه‌، چندان مشخص نیست ولی در کتب تاریخی یغمیش را نامی مغولی و برگرفته از آثار یغمیش شحنه اصفهان در عصر غازان‌خان می‌دانند [ایرج افشار، یادگارهای یزد]. این بنای جالب و عجیب شالوده‌ای سنگی و با ملات گل وآهک دارد. البته این شالوده‌ اوّلی بنا بوده که به احتمال زیاد، به دوران حکومت ایلخانان مغول برمی‌گردد. ولی در دوران صفوی با آجر و افزودن چند پاپیل و پشت بند به استحکام بنا افزوده‌اند، از جمله سردر ورودی که با دو برج آجری و دروازه میانی ایجاد شده و برج‌های گوشه‌ای ضلع شمالی. در ضمن در قسمت‌های شرقی و غربی با دو پیلک نیم‌برج جهت استحکام بخشیدن به دیوارها افزوده اند. مصالح اصلی بنا بومی بوده و از سنگ لاشه منطقه می‌باشد و نیز آهک را نیز از معادن اطراف برداشت کرده‌اند. ولی مرمت دوران صفوی با آجر می‌باشد. کاروانسرای یغمیش در سال ۱۳۸۲ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۸۵۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

[شهر ساز]

کاروانسرای نیک پی در استان زنجان، ۳۵ کیلومتری شمال‌غرب زنجان، بخش زنجان‌رود و در روستای نیک‌پی قرار دارد.

این کاروانسرا داخل روستا و در نزدیکی تپه‌ای تاریخی به نام قبرستان قرار گرفته و در اطراف آن خانه‌های روستایی قرار دارد.
کاروانسرای قدیمی و زیبای نیک پی که از آثار دوره صفوی به شمار می‌آید، در روزگار بر پایی خود اهمیت و عضمت زیادی داشته است.
این کاروانسرا که از نوع کاوران سراهای ۴ ایوانی است، از آجرهای قرمز رنگ ساخته شده اما به شدت ویران گشته و تنها بخش کمی از آن باقی مانده است.
کاروانسرای نیک پی با پلان ۴ گوش، دارای صحن و میانسرای ۸ ضلعی غیرمنظم بوده و گرداگرد آن را حجره‌های ۱۴ گانه دربر گرفته است.

طاق و قوس در این اثر تاریخی به صورت ضربی طراحی شده و عنصر قرینه‌سازی به زیباترین شکل در آن رعایت شده است.
در بیشتر سفرنامه‌های جهانگردان و مستشرقینی که از منطقه زنجان دیدن کرده‌اند از کاروان سرای نیک پی نام برده شده و بیشتر آنها در این مکان اقامتی داشته‌اند که نشان از اهمیت آن در روزگاربرپایی خود دارد.
کاروانسرای نیک پی در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۳۵۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

[شهر ساز]

کاروان‌سرای سنگی قدیمی‌ترین اثر تاریخی بر جای مانده در شهر زنجان است و در خیابان خیام، رو به روی راه‌آهن این شهرستان قرار دارد.
این کاروان‌سرا که از نوع کاروان‌سراهایی برون شهری است در قرن ۱۱ قمری به دستور شاه عباس صفوی خارج از بافت قدیم شهرستان زنجان شاخته شد.
پلان این کاروان‌سرا به سبک ۴ ایوانی است و حجره‌های آن در یک طبقه قرار گرفته‌اند. سقف‌ این کاروان‌سرا از نوع قوسی است و استفاده از سنگ به عنوان مصالح اصلی در ساخت این بنا، باعث شده که با عنوان کاروان‌سرای سنگی و در زبان ترکی داش کاروان سرا معروف شود.
کاروان‌سرای سنگی که بعدها تغییر کاربری داد و به عنوان سفره‌خانه سنتی مورد استفاده قرار گرفت، در سال ۱۳۷۷ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۱۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

[شهر ساز]

کاروانسرای قلعه شور از جمله آثار دوره قاجار است و در ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان اصفهان در روستایی به همین نام قرار دارد.
این کاروانسرا در دوره قاجار و در زمان ظل‌السلطان ساخته و در سال ۱۳۳۲ مرمت شده است.
کاروانسرای قلعه شور از جمله بناهای ۴ ایوانی بوده با پلانی مربع و حیاط مرکزی نگین شکل. این بنا دارای ۲ محور تقارن بوده و هر جبه آن دارای یک ایوان مرکزی و ۲ اتاق در طرفین است.
پشت اتاق‌ها شترخوان‌ها قرار گرفته که دسترسی به آن‌ها از طریق ۲ راه باریک در سرسرای ورودی و ۴ راه در قسمت نیم‌هشت‌های حیاط امکان پذیر است.
گوشه‌های حیاط در دو طرف راهرو، ۲ اتاق برای اقامت مهتران وجود دارد. نمای بیرونی این کاروانسرا شامل سردر ورودی است که ۶ ردیف طاقنما در طرفین آن قرار گرفته است. پوشش سقف‌های این بنا نیز طاق و چشمه است.
کاروانسرای قلعه شور در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۶۹۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

[شهر ساز]

کاروانسرای ایزدخواست در شمال شرقی رودخانه ایزدخواست و در شمال شهر آباده از استان فارس قرار دارد.

معماری داخلی این کاروانسرا به مانند دیگر کاروانسراها هر طول ضلع آن ۳۵ متر است. این کاروانسرا در بین راه شهر تاریخی و باستانی آباده و اصفهان قرار دارد و یکی از مهمترین کاروانسراها در این منطقه محسوب می‌شود.
کاروانسرای ایزدخواست در زمینی به مساحت ۴۰۰۰ متر بنا شده است. در ردیف جلوی این کاروانسرا در اطراف حیاط در ضلع های شمالی و شرقی و همچنین جنوبی ۲۰ باب اتاق در ابعاد ۳×۳ متر ساخته شده است که هر اتاق دارای ایوانی به مساحت ۷/۵ متر می‌باشد.
گفته می‌شود کاروانسرای ایزدخواست یکی از ۹۹۹ کاروانسرایی است که شاه عباس صفوی در دوران خود بنا کرده است.
کاروانسرای شاه عباس ایزدخواست نیز که در محدوده این آثار تاریخی قرار دارد مانند قلعه ایزدخواست دچار محرومیت‌های مشابه‌ای شده است.
این کاروانسرا از لحاظ زیبایی و استحکام و وسعت یکی از کاروانسراهای نمونه در نوع و زمان خود است.
از نظر استحکام، این بنا از قلعه ایزدخواست شرایط بهتری دارد اما آنچه در مورد محافظت از تخریب بنا نمایان است نگهداری از بخشهایی از بنا به وسیله تیرهای چوبی است که به نظر نمی رسد چندان مطابق با اصول علمی باشد.

[شهر ساز]

مجموعه کاروانسراهای تاریخی میاندشت در ‪ ۱۰۵‬کیلومتری شرق شاهرود قرار دارد
کاروانسراهای میان‌دشت در دهکده میان‌دشت شاهرود در هفت فرسخی خاور میامی واقع است.
مجموعه کاروانسراهای شاه عباسی میاندشت مشتمل بر سه کاروانسرای متصل به یکدیگر است که دو کاروانسرای آن مربوط به دوره قاجاریه و یک کاروانسرا مربوط به عهد شاه عباس اول است.

این کاروانسراها که در مجموع بالغ بر ‪ ۲۰‬هزار مترمربع وسعت دارند دارای آب انبار، حمام، چاپارخانه و تلگراف‌خانه بوده و سالیان متمادی محل اسکان و استراحت کاروانیان و راهیان زیارت مرقد مطهر امام هشتم (ع) بوده‌است.
شیوه ساخت این کاروانسراها در کتاب مطلع الشمس به گونه مشروح و پردامنه بیان شده است.
بر پایه نوشته نویسنده کتاب در سه کاروانسرای میان‌دشت و بیرون آنها ۲۰,۰۰۰ زائر می‌توانستند خانه نمایند.
تاریخ بنای کاروانسرای میانی را ملک الشعرای صبوری پدر ملک الشعرای بهار به شعر آورده و بر سردر کاروانسرای نام برده نگاشته‌اند.

[شهر ساز]

کاروانسرای قصر بهرام د‌ر ۱۵۴ کیلومتری جنوب تهران و بر سر راه جاد‌ه سنگی قد‌یمی و کاروانروی کویری اصفهان ـ کاشان ـ گرمسار قرار د‌ارد.
این جاد‌ه د‌ر طول مسیر خود‌ از کنار کاروانسرای عین‌الرشید‌ می‌گذرد و به جاده سنگفرش نیز معروف است.
کاروانسرای عین‌الرشید‌ د‌ر ۴ کیلومتری جنوب غربی کاروانسرای قصر بهرام واقع شد‌ه است. کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام یکی از جاذبه‌های تاریخی این منطقه است.
این بنا که بیشتر شبیه کاروانسراهای شهری است و شبــــاهت آن به کاروانسراهای میان راه کمتر است، به گفته برخی از کارشناسان برخلاف نامش ساختمانی برای اقامت سلاطین صفوی د‌ر مواقع شکار و سفرهای شاهانه بود‌ه است.

ظاهر بیرونی این کاروانسرا به شکل مربع است و نمای آن از سنگ‌های بزرگ و منظم آهکی و سفید‌رنگ است. قصر د‌ارای چهار برج بلند‌ و نیم د‌ایره و د‌و د‌روازه شمالی و جنوبی است.
این قصر به صورت چهار ایوانی است و اتاق‌ها د‌ر اطراف حیاط یا صحن مرکزی قرار د‌ارند‌. حیاط مرکزی محوطه‌ای بزرگ و ۸ ضلعی است و ۲۴ اتاق د‌ر اطراف آن وجود‌ د‌ارد‌.
حوض چهارگوشی به عمق حد‌ود‌ ۲ متر د‌ر وسط حیاط مرکزی وجود دارد. حیاط بزرگ ساد‌ه‌ای با طاق بلند‌ ضربی نیز د‌ر طرف شرقی این کاروانسرا وجود‌ د‌ارد‌.
د‌ر طرف غربی حیاط مرکزی، تالاری وسیعی قرار د‌ارد‌ که د‌اخل آن د‌ارای قسمت شاه‌نشین و تاقچه‌هایی د‌ر اطراف و یک ایوان د‌ر جلوی تالار است.
کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام که به کاروانسرای عباس‌آباد‌ نیز مشهور است و د‌ر حال حاضر به عنوان پاسگاه شکاربانی پارک ملی کویر و نیز مهمانسرایی برای اقامت گرد‌شگران و محققین مورد‌ استفاد‌ه قرارمی‌گیرد‌.
این کاروانسرای سنگی توسط سازمان حفاظت محیط زیست با نظارت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شد‌ه است.

[شهر ساز]

کاروانسرای مشیرالملک در ضلع شرقی میدان مرکزی شهر برازجان در استان بوشهر قرار دراد
این کاروانسرا در سال ۱۲۵۰ شمسی به فرمان حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک با هزینه‌ای معادل ۴۰ هزارتومان ساخته شد.
معمار این ساختمان حاج محمد رحیم شیرازی سازنده پل مشیر و کاروانسرای دالکی است که به طرز ماهرانه‌ای اقدام به ساخت این بنا به سبک معماری زندیه کرده است.
عمده مصالح تشکیل دهنده این کاروانسرا سنگ، گچ و ساروج است و در کف آن از تخته سنگ‌های بزرگ تراشیده شده، استفاده شده است.
بام کاروانسرای مشیرالملک نیز با سنگ پهن تراشیده شده مفروش شده بود که به هنگام بارندگی آب باران بوسیله ناودان‌های سنگی که به طرز جالبی تعبیه شده بودند به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شد.

در دیوار ضلع غربی کاروانسرا درب ورودی بسیار بزرگی از جنس چوب قرار دارد که راه ورودی اصلی به حیاط کاروانسرا بوده است.

در همین ضلع طبقه دوم کاروانسرا وجود دارد که به شاه‌نشین معروف است. در جلوی شاه‌نشین یک تراس نسبتاً وسیع رو به خارج وجود دارد.
در دو طرف این شاه‌نشین راه پله هایی وجود دارد که پشت بام کاروانسرا را به محوطه دیگری که اندرون کاروانسرا و مخصوص زنان و کودکان بوده است وصل می‌شود.
این بنا مثل سایر کاروانسرا‌های دیگر دارای ۴ برج مرتفع است. مساحت کل بنا ۷۰۰۰ متر مربع با زیر بنایی در حدود ۴۲۰۰ متر مربع می‌باشد.
کاروانسرای مشیرالملک مجموعاً دارای ۶۸ باب اتاق و حجره بوده که به دلیل تغییر کاربری آن در دوره‌های بعدی تعداد اتاق‌ها کم یا زیاد شده‌اند.
از این بنا تا سال ۱۳۰۰ شمسی به عنوان کاروانسرا استفاده می‌شد که به دلیل واقع شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتی شیراز به بوشهر مکانی مناسب جهت استراحت کاروانیان بوده است.
از سال ۱۳۰۰ شمسی که قشون نظامی به برازجان وارد شد این کاروانسرا محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شد.
از سال ۱۳۳۵ با تغییرات و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفت که از آن به عنوان زندان استفاده می‌شد. به همین دلیل به دژ برازجان معروف شد.
این بنا سال ۱۳۷۷ با پیگیری‌های مکرر مدیریت میراث فرهنگی بوشهر به دلیل اهمیت و ارزش آن تخلیه شد و در جهت کاربری فرهنگی و هنری این اثر تاریخی مرمت‌های لازم روی آن صورت گرفت.
کاروانسرای مشیرالملک در سال ۱۳۶۲ به شماره ۱۶۳۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

[شهر ساز]

کاروانسرای شاه عباسی سیوند در دوران صفویه بر کنار شهر قدیم سیوند (سیوندخرابه)ساخته شده است.
پیش از انقلاب، قوام شیرازی رعیت‌های عشایر خود را در آن ساکن کرد و بعدها سازمان میراث فرهنگی آن را به نام کاروانسرای قوام آباد به دلیل مجاورت با روستای قوام آباد به ثبت رساند.
کاروانسرا قوام آباد سیوند آسیب‌های فراوان دیده با آنکه این اثر به نام کاروانسرای سیوند در زمان صفوی در کنار شهر قدیم سیوند ساخته شده است اما در اداره میراث فرهنگی شهرستان مرودشت به عنوان کاروانسرای قوام آباد آورده شده است.
سیوند خرابه شهر قدیم سیوند است که از غرب به امامزاده عقیل سیوند و گورستان قدیم سیوند و از شرق به کاروانسرای سیوند در دامنه کوه‌های سیوند و در کنار رودسیوند محدود می‌شود.
این مکان تا پیش از حمله محمود افغان شهری آباد بوده و در حمله محمود به کلی ویران شده است.