ترجمه، ظرافت ها، پیچیدگی ها و لغزش ها




یاز بشر به برقراری ارتباط و دسترسی به دانش دیگران، همچنین غیر ممکن بودن تسلط بر همه زبان های موجود یا حتی چند زبان برای همه انسان ها، نیاز به ترجمه را روز به روز بیشتر می کند.

توقع اینکه همه بتوانند با یک زبان واحد با هم ارتباط برقرار کنند و یا همه به زبان های مختلف تسلط داشته باشند توقعی بی جا و ناممکن است. از این لحاظ، ترجمه تنها راهی است که افراد ناآشنا به زبان، این فرصت را پیدا می کنند تا با دنیایی فراتر از دنیای خود ارتباط برقرار کنند. در نهایت” دانش، مهارت و هنر ترجمه“ است که کمک می کند تا درهای دنیای ناشناخته در زمینه های مختلف به روی انسان ها باز شود تا نسبت به آنها علم و آگاهی پیدا کند و از تجربه های دیگران بهره گیرد.

عده ای ترجمه را راهی برای دسترسی به دستاوردهای علمی و فرهنگی ملل دیگر می دانند و آن را نوعی مبادله فرهنگی بحساب می آورند. در این باره برخی کارشناسان استدلال می کنند که هدف اصلی در کاربرد ترجمه، بارورتر کردن و توانمند تر ساختن فرهنگ ملل است. آنها می گویند فرهنگ سازی یکی از وظایف مهم ترجمه است.

عده ای دیگر بر این باورند که از ابتدای تاریخ، هدف ترجمه از میان برداشتن سد موجود میان ارتباطات انسان ها و ایجاد تعامل بین آنها بوده است. از این رو یک مترجم هنگامی موفق است که بتواند در مخاطب خود تاثیر شناختی، احساسی و عاطفی یکسان با آنچه در زبان مبدا تولید شده (متن مبدا) است ، ایجاد کند و این مساله به روانی متن بستگی دارد.

برخی کارشناسان بر این باور هستند که ترجمه هنر و مهارتی نیست که به آسانی آن را یاد گرفت. عشق و تلاش زیاد لازمه مترجم شدن است. به گفته این کارشناسان، مترجم حرفه ای شدن یک روند طولانی است که برخی تحمل طی کردن آن را ندارند. بسیاری بدون طی کردن این روند و تنها با گذراندن چند ترم کلاس زبان یا چند صباحی اقامت در خارج از کشور ادعای مترجم بودن را دارند.

” پرویز مصلی نژاد“ عضو هیات علمی دانشگاه و مدیر گروه زبان انگلیسی ”دانشکده خبر“، می گوید: بعضی از دانشجویان رشته زبان های خارجی با ترجمه یکی دو متن تصور می کنند که مترجم شده اند و توانایی ترجمه و برگرداندن مطالب از زبان بیگانه به فارسی یا برعکس را دارند.

مشکل دیگری که در رابطه با ترجمه وجود دارد این است که افراد مختلف جامعه –حتی در مواردی افراد فرهیخته -از مترجمان توقع دارند که قادر به ترجمه متون مختلف باشند.


خطاهای ترجمه

” خورخه لوییس بورخس“، نویسنده و شاعر معروف ”آرژانتینی“، گفته است گاه مترجم از نویسنده بهتر عمل می کند و کتاب خوبی که سبک ضعیف دارد، ممکن است با تصحیح ها و پالایش های یک مترجم فروتن در زبانی دیگر، کتاب بهتری شود.

با این وجود ، درموارد زیادی به مطالبی بر می خوریم که به زبان فارسی یا زبان بیگانه ارائه شده اند و دارای خطا هایی است که گاه خنده دار، زمانی مشکل ساز و توهین آمیز و در مواردی تاسف آور هستند.

خطاها همیشه ساده نیستند. گاه مترجمانی وجود داشته اند که با ترجمه نادرست، بر شهرت و اعتبار نویسنده اصلی متن، لطمه واردکرده اند. برخی کارشناسان می گویند مترجمانی که متنی را نادرست ترجمه می کنند، مرتکب خیانت می شوند، خیانت به زبان و خیانت به مترجمان جوانی که شاید از سبک و سیاق ترجمانی آنان الگو برداری کنند.

” نجف دریابندری“ مترجم معروف، می گوید ترجمه نوعی آفرینش است، آفرینش یعنی آسان کردن یک دشواری. حال اگر یک دشواری را دشوارتر کنیم بدون شک اسم آن را نمی شود ترجمه گذاشت.

بی توجهی مترجم به توان خود؛ ناآشنایی و فقدان اشراف به موضوع مورد ترجمه و زمینه های آن، فهم نادرست متن اصلی و نیز نا آشنایی به واژگان تخصصی کاربردی مناسب در زبان مقصد؛ فقدان رعایت ساختار نحوی زبان فارسی در ترجمه از زبان دیگر به زبان فارسی و ساختار زبان بیگانه در هنگام ترجمه از فارسی به زبان دیگر؛ از مهم ترین لغزش های ترجمه است.

هم چنین رعایت نکردن هماهنگی و یکسانی ترجمه جمله های مشابه؛ بی توجهی به ابعاد فرهنگی و اجتماعی نهفته در هنگام ترجمه از زبان مبدا به زبان مقصد؛ نا آشنایی با مفهوم و معنای اصطلاح ها و استعاره ها، ترجمه کلمه به کلمه و در نتیجه نادیده گرفتن عبارت ها و ترکیب ها و بافت موضوع؛ ناآشنایی با سبک و ویژگی های روحی ، فکری و ذوقی نویسنده را از دیگر لغزش های ترجمه می توان برشمرد.

گاه در ترجمه، متن مورد ترجمه به ویژه در ادبیات داستانی بر اثر بی توجهی یا بی اطلاعی مترجم تغییر می کند و آشکارا دچار استحاله می شود. به گفته صاحب نظران گاه این مشکل را حتی در رمان هایی که جزو شاهکارهای دنیا محسوب می شوند نیز می توان مشاهده کرد.


ویژگی های یک ترجمه خوب

در باره ویژگی های یک ترجمه خوب، ”قاسم کبیری “ در کتاب ”اصول و روش ترجمه“ می نویسد: ”برای آنکه ترجمه دارای همان پویایی های زبان اصلی باشد باید ضمن طبیعی بودن فهم آن سهل باشد تا هضم پیام، که شامل اطلاعات و تاثیر عاطفی مورد نظر نویسنده زبان مبدا است آسان شود. هر متن زبان مبدا در یک وضعیت تاریخی خاص، در یک وضعیت فرهنگی ویژه، و با یک هدف یعنی خواسته نویسنده نوشته شده است.“


ویژگی های مترجم

در رابطه با ویژگی های مترجم، دیدگاه های گوناگونی ارائه شده است اما در مجموع همه اساتید فن، تسلط بر زبان مبدا و زبان مقصد و اشراف بر موضوع ترجمه را از عمده ترین ویژگی های مترجم دانسته اند.

مصلی نژاد می گوید پیش از هر چیز مترجم باید به هر دو زبان مبدا و مقصد تسلط کامل داشته باشد یعنی تسلط در هر چهار مهارت گوش دادن، خواندن، نوشتن، صحبت کردن. البته در همه موارد و در ترجمه همه انواع متون تسلط یکسان بر همه این مهارت ها لازم نخواهد بود.

”مهدی مهدوی نیا“ عضو هیات علمی دانشگاه آزاد، نیز به پژوهشگر ایرنا می گوید: مترجمان به دو دسته تقسیم می شوند مترجمان تجربی و مترجمانی که از طریق کسب دانش، کار خود را انجام می دهند.

وی با اشاره به ویژگی های مترجم خوب می گوید: مترجم باید علاقمند به پژوهش و برقراری ارتباط باشد یعنی بداند چه چیزی را می خواهد منتقل کند و مفاهیم و پیام های لابلای کلمات را درک کرده باشد و آنها را به درستی منتقل کند. مترجم باید در صورت نیاز در رابطه با موضوع کار خود مطالعه و پژوهش کند.

وی ضمن تاکید بر دارا بودن ”تخصص“ برای ترجمه متون تخصصی می گوید این که مترجم بخواهد در یک ”زمینه خاص“ کار کند یا یک ”زمینه عام“، متفاوت است. بدون شک اگر زمینه کار تخصصی باشد، مترجم هم باید صاحب تخصص باشد در غیر این صورت نمی تواند مطلب را درست ترجمه کند.

”کریم امامی“ در کتاب ”از پست و بلند ترجمه“ این موارد را به عنوان معیارهای اصلی سنجش توانایی مترجمان ذکر می کند، ”تبحر در زبان مبدا و ترجیحا مدتی اقامت در کشوری که محیط طبیعی آن زبان است؛ توانایی کافی در نگارش زبان مقصد؛ آشنایی با موضوع کتاب؛ برخورداری از تجربه کافی؛ آمادگی صرف وقت و بذل دقت، کمک گرفتن ازدیگران (از جمله ویراستار)؛ و بهره مند بودن از قریحه نویسندگی.“

موارد متعددی از اشتباه های فاحش و گاه خنده دار در ترجمه ها به چشم می خورد که ناشی از بی توجهی به موارد فوق است.

”قاسم کبیری“ مولف کتاب ”اصول و روش ترجمه“ در این باره می گوید: ”برای مثال وقتی در فارسی به یک کودک زیبا می گوییم ”می خورمت“ و یا در مورد دیگر می گویید”می کشمت“ ، کودک می داند که شما نه قصد خوردنش را دارید و نه کمر به قتل او بسته اید. زیبایی و ملاحت کودک سبب شده است که شما این اصطلاحات را به شوخی به زبان آورید. ولی اگر همین جمله ها را به انگلیسی ترجمه کنید و بگویید: I’ll eat you!l و یا I’ll kill you!l و آنها را به یک کودک آمریکایی بگویید کودک از ترس فورا جایی پناه خواهد گرفت و هرگز حاضر به دیدن مجدد شما نخواهد شد. زیرا شما را آدمخور و یا آدمکش فرض خواهد کرد.“

”محمود جمشیدی“ ، مدرس دانشگاه، نیز در گفت و گو با ایرنا می گوید: ” اگر مترجم می خواهد به بحث غیر ادبی یا فنی بپردازد باید خودش این کاره باشد و دانش کار را داشته باشد یا با اهل فن مشورت کند تا بتواند واژگان مناسب و درست و قابل فهم متخصصان و کاربران آن رشته را در متن ترجمه خود استفاده کند. “

وی می افزاید: ”برای مثال کتاب ”آشنایی با ویندوز“ را که به زبان فارسی ترجمه شده می خوانیم ولی هیچ چیز از آن نمی فهمیم چون واژگان استفاده شده در ترجمه برای درک مخاطب مناسب نیست. این یک مشکل است. ترجمه هایی دیده می شود که شما تک تک واژگان به کار برده شده در متن را می دانید و می فهمید اما مفهوم جمله برای شما ناآشنا و غیر قابل تشخیص است.“


نمونه هایی از خطا های ترجمه

علت بسیاری از خطاهایی که در ترجمه رخ می دهد، ناآشنایی یا بی توجهی به اصول ترجمه است؛ یعنی تسلط بر زبان مبدا وزبان مقصد، آشنایی با موضوع و مساله امانت در ترجمه.

ترجمه گزینشی و یا آزاد از دیگرمسایلی است که باعث اشتباه در ترجمه می شود. به گفته کارشناسان و صاحب نظران امر ترجمه، هر جمله ای که توسط نویسنده یا متکلم بیان می شود حتما در یک موقعیت و بافت اجتماعی قرار می گیرد و ویژگی هایی بر آن حاکم است و به هیچ وجه نمی تواند در خلاء اجتماعی ایجاد بشود از این رو ترجمه گزینشی و یا آزاد در مواردی تاثیر منفی بر صحت و درستی کل مطلب دارد و آن را زیر سوال می برد.

یکی از مشکل هایی که مترجمان با آن روبرو هستند از این مساله ناشی می شود که یک کلمه معنی های مختلفی دارد. برای مثال کلمه mine در انگلیسی هم به معنای معدن است و هم به معنای مین و یا کلمه class هم به معنای کلاس درس و هم به معنای طبقه، جایگاه و شان است و این نکته گاه باعث بوجود آمدن خطا در ترجمه می شود.

The soldiers went over the mine and got killed یک مترجم این جمله را که گزارشی از جبهه جنگ بود چنین ترجمه کرد: سربازها روی معدن رفتند و کشته شدند.

مثال دیگر واژه pen است که سه معنای متفاوت آغل، قلم و نوشتن را دارد. pen در این جملات به اشتباه چنین ترجمه شده است:

All the sheep are in the pen.؛ - همه گوسفندها داخل قلم هستند.

hereby I pen my resignation. من استعفایم را قلم می گیرم.

حال آنکه معنای این جمله ها چنین است: همه گوسفندها در آغل هستند. من استعفایم را می نویسم.

این خطا در ترجمه متون فارسی به انگلیسی نیز مشاهده می شود.

در فرهنگ لغت انگلیسی معادل واژه notorious، کلمه ”معروف“ آمده است که به طور ضمنی دارای مفهوم منفی است و با تعبیر بدنام و انگشت نما بکار می رود. اما برخی از مترجمان تازه کار بدون توجه به بار معنایی این واژه آن را به جای واژه ”معروف“ (با بار معنایی مثبت ) برای توصیف شخصیت ها و مقام های برجسته دنیا بکار می برند. برای نمونه درمتنی که از فارسی به انگلیسی ترجمه شده برای توصیف ”سعدی“ شاعر گرانپایه و معروف ایرانی به اشتباه از این واژه استفاده شده و آمده است: ”Saadi is one of the notorious poets of Iran“

در فرهنگ لغات فارسی، واژه ”داماد“ به معنای کسی است که تازه می خواهد ازدواج کند یا تازه زن گرفته است و هم به معنای شوهر دختر و شوهر خواهر بکار می رود. در انگلیسی برای هر یک از معانی کلمه ”داماد“ واژگان متفاوتی بکار می رود. برای شوهر دختر و شوهر خواهر کلمه son-in-law و brother-in-law استفاده می شود. در یک متن خبری مترجمی که معنای ضمنی این کلمات را نمی دانست برای معرفی داماد یک شخصیت سیاسی مهم در یک خبر انگلیسی به جای son-in-law از واژه bridegroom استفاده کرده بود.

در ترجمه متون فنی به خصوص حتما باید به ”فرهنگ اصطلاحات“ مراجعه کرد. هرچند که جمشیدی می گوید در مواردی حتی فرهنگ لغت پاسخگو نیست و گاهی لازم می شود مترجم برای ترجمه متن خود به کاربران روزمره آن وسیله فنی مراجعه کنند تا واژه کاربردی عامیانه آن را پیدا کند. برای مثال کلمه ”cut“ در مهندسی عمران، ”خاکبرداری“ , و bulk ”داربست“ معنی می شود.

گاهی ممکن است مترجم به اشتباه قیاس نابجا کند و یا قاعده ای را تعمیم کلی بدهد. این مساله در مورد برخی پسوند ها زیاد اتفاق می افتد. برای مثال پسوند less بیشتر اوقات هنگامی که به کلمه ای اضافه می شود معنای متضاد را ارایه می هد . در همین رابطه برخی مترجم های ناوارد کلمه ای مانند priceless را بی ارزش ترجمه می کنند. در حالی که این کلمه به معنی بسیار پر ارزش و نفیس است.

گاه اشتراکات زبانی مترجم را به اشتباه می اندازد. مواردی است که کلمات بیگانه با تغییراتی در معنا در زبان فارسی به کار برده می شوند اما مترجمان درهنگام برگرداندن این کلمات به اشتباه کاربرد فارسی را برای واژه بیگانه بکار می برند. برای مثال در فارسی محاوه ای گفته می شود فلان شخص ترور شد و گاه دیده شده که مترجم از کلمه terror برای معنای ”به قتل رساندن و کشتن“ استفاده کرده است در حالی که در انگلیسی این واژه به معنای ”ترس و وحشت“ است. یا کلمه مسلسل کلمه عربی است. اما این کلمه در عربی به معنایی که ما در فارسی به کار می‌بریم (نوعی سلاح) به کار نمی رود، در عربی مسلسل، ”رشاشة“ و در انگلیسی machine gun نامیده می شود.

گاهی کلمات شباهت آوایی یا املایی دارند و مترجم باید دقت کند که در رابطه با شباهت آوایی با توجه به بافت جمله ترجمه را انجام دهد برای مثال در زیر نویس یک فیلم مترجم برای serial killer به جای ”قاتل زنجیره ای“ از عبارت ”قاتل غله“ استفاده کرد.

در یک مورد خبری، یکی از مترجمان خبری برای عبارت human rights watch به جای دیده بان حقوق بشر عبارت ”ساعت حقوق بشر“ را به کار برد و مترجم دیگری ملکه ویکتوریا را ”ملکه پیروزی“ معرفی کرد.

مترجمی، جمله انگلیسی Today was totally the opposite. It was really dull and boring را به این صورت ترجمه کرد: امروز خیلی مناسب بود. واقعا کسل کننده و ملال انگیز بود. در اینجا مترجم کلمه” opposite“ به معنای ”متضاد و مخالف“ را با کلمه ”apposite“ به معنای ”مناسب و بجا“ اشتباه گرفته است.

کلمه interest مترادف بهره بانکی است که در کشور ما اعمال می شود. کلمه دیگری که در این زمینه وجود دارد کلمه profit است که به مفهوم سود بانکی است که خلاف اصول اسلامی است اما برخی مترجمان در متون اقتصادی به اشتباه این دو واژه را به جای هم استفاده می کنند.

در یک کتاب، مترجم کلمه heaven را که به معنای ”بهشت “ و نیز ” آسمان“ است در جمله ای به این صورت ترجمه کرد ”وی بعد از اینکه گوشی را گذاشت سرس را به طرف بهشت گرفت و فکر کرد.“


ترجمه اصطلاحات

همه زبان ها دارای اصطلاحات خاص خود هستند یعنی یک رشته کلماتی که معانی آنها با معنای تک تک کلمه ها فرق دارد، یا از استعاره و تشبیه هایی استفاده می کنند که در زبان دیگرمتفاوت است. این بخش ازکار، مترجمی را که می خواهد کار خوب ارایه دهد به چالش می کشد. در ترجمه اصطلاح ها اغلب ترجمه لفظ به لفظ کارساز نیست. امامی می گوید ”باید یک اصطلاح انگلیسی را برداشت و در حد امکان یک اصطلاح فارسی به جای آن گذاشت.“ اگر در انگلیسی داشته باشیم he gave himself up ، نباید بنویسیم ”خودش را بالا داد“، بلکه باید بنویسیم ”خودش را تسلیم کرد“. و در مقابل he tossed and rolled all night بهتر است بگوییم ”تمام شب از این دنده به آن دنده شد“ و نه ”تمام شب غلطید و خود را بالا انداخت“.

به نظر امامی ترجمه اصطلاح های تخصصی یکی از بحث انگیز ترین عرصه های کار نگارشی و ترجمه است. ”مترجم یک متن پزشکی چه باید بکند؟ یا یک متن مهندسی؟ یا یک متن هنری؟ اصطلاحات زبان اصلی را عینا به کار ببرد؟ خودش اصطلاحات فارسی تازه ای بسازد. ببیند دیگران پیش از او چه نوشته اند و دراقع کدام واژه های جدید جا افتاده اند و در سطح وسیعی در حرفه به کار می روند و کدام پیشنهادها قبول عامه نیافته اند؟“


بی توجهی به زبان و سبک نویسنده

مقوله مهمی که بعضی از مترجمان در موقع انجام کار نادیده می گیرند سبک و زبان نویسنده متن اصلی است. این مورد به وضوح در ترجمه شفاهی یا زیر نویس بعضی از فیلم ها دیده می شود که مخاطبان متن اصلی - چه شنیداری چه دیداری - همه برای مثال می خندند و مخاطبان زبان مقصد هاج و واج می مانند که چیز خنده داری گفته نشده است.

جمشیدی، می گوید آنها دقت نمی کنند که باید اول تشخیص دهند در زبان اصلی از چه نوع زبانی استفاده شده است– زبان دقیق علمی، زبان ادبی زبان معمولی، زبان روزمره، ، زبان کوچه بازار و لاتی، زبان طنزآمیز، استعاره یا طعنه.

از جمله مشکل های دیگر ترجمه این است که در بعضی ترجمه ها، مترجم توضیح را با متن اصلی ادغام می کند به طوری که متن اصلی مخدوش می شود. بر عکس گاهی متن ترجمه شده حاوی اطلاعاتی است که برای مخاطب زبان اصلی قابل درک و ملموس بوده است اما برای مخاطب زبان مقصد نامفهوم و گنگ است و نیاز به توضیح دارد اما مترجم به این مساله توجه نمی کند.


نام های خاص

ذکر صحیح اعلام – نام های خاص تاریخی و جغرافیایی – از وظایف اصلی مترجمان است اما در عمل دیده می شود که این مساله زیاد رعایت نمی شود برای مثال واشنگتن صحیح است یا واشینگتن؛ هری پاتر صحیح است یا هری پوتر؛ و…


پیشنهاد ها و راهکارها

برای بهبود وضع ترجمه در کشور، اقدامات زیادی باید صورت گیرد.تشکیل صنف یا اتحادیه مترجمان می تواند یکی از اقدامات مهم در این راه باشد.

مصلی نژاد می گوید: مترجمان ما صنف یا اتحادیه ندارند. یک سازمان یا یک پژوهشکده باید درست شود و کار هماهنگی و نظارت را انجام دهد.

مهدوی نیا می گوید: سیستم ممیزی لازم است البته مسلما نمی توانیم دست روی دست بگذاریم و کار نکینم تا زمانی که زمینه ها را شناسایی کنیم. اگر سیستم نظارتی وجود داشته باشد خیلی از این مسایل می کاهد. سیستم ممیزی و ارزیابی باید همه جا باشد و حتما در ترجمه هم باید باشد.

مهدوی نیا معتقد است باید یک بررسی علمی همراه با مطالعه موردی صورت گیرد و آسیب شناسی شود که چه عواملی در ترجمه نادرست دخیل است. برای مثال گاهی مترجم زبان را نمی داند حالا یا زبان مبدا یا زبان هدف و مقصد؛ گاهی هنر نویسندگی را نمی داند گاهی جامعه را نمی شناسد؛ گاهی مخاطب را نمی شناسد یا علم ترجمه را نمی داند.

برخی از کارشناسان ایجاد و راه اندازی کتابخانه تخصصی ترجمه را توصیه می کنند و معتقدند این کتابخانه باید کتاب ها و نشریه هایی که می تواند به علاقه مندان آموزش ترجمه کمک کند یا تسهیلاتی در امر ترجمه گردآوری و فراهم کند و در اختیار مشتاقان قرار دهد. این کتابخانه باید همچنین به نرم افزارها و نوارهای صوتی و تصویری مجهز باشد.

برگزاری کارگاه های آموزشی ترجمه در سطوح مختلف و کارگاه های ترجمه برای تبادل افکار و آرا برای کارشناسان فن، شناسایی پایگاه های ترجمه در اینترنت و اینترانت و نیز ابزار و شیوه های کارآمد دیگر و ارایه به علاقه مندان به منظور بالا بردن سطح دانش و کارآیی مترجمان و تسهیل و تسریع در امر ترجمه ازجمله دیگر راه های پشتیبانی در این زمینه ذکر می شود.

کارشناسان همچنین شناسایی مجامع علمی داخلی و خارجی که متولی ترجمه، با گرایش های متفاوت هستند، و ارتباط با آنها به منظور استفاده از تجارب آنها و نیز شناسایی امکانات سرگردان، جذب حمایت های مادی و معنوی و ارایه خدمات ترجمه را توصیه می کنند.

همچنین برگزاری همایش در مقاطع زمانی متفاوت با مترجمان و استادان فن ترجمه نیز می تواند در این رابطه بسیار کارساز باشد.