"توپو" در لغت به معنی جا، مکان و محل آمده است.بنابراین توپوگرافی در لغت به معنی ترسیم مکانخواهد بود اما در اصطلاح نقشه خوانی ؛ نقشه های توپو گرافی نقشه هایی هستند که با استفاده از خطوط هم ارتفاع ، نمایشی از وضعیت ناهمواری ها ی یک مکان را ارایه می دهند.از این جهت مشخص ترین ویژگی نقشه های توپوگرافی وجود خطوط هم ارتفاع یا منحنی های میزان است.اگر چه اطلاعات دیگری نیز بر روی نقشه های توپوگرافی وجود دارد از جمله عناصر طبیعی و انسانی نظیر چشمه ها، چاه ها ، خطوط هيدروگرافیکی ، مناطق مسکونی ، مختصات جغرافیایی ، مقیاس ، جهات شمال و غیره .
گفتیم که برای نمایش وضع ناهمواری ها بر روی نقشه های توپوگرافی از خطوط منحنی میزان استفاده می کنند. حال ببینیم این منحنی ها چه هستند و چه ویژگی دارند.

خطوط منحنی میزان یا خطوط تراز هیچ گاه یکدیگر را قطع نمی کنند زیرا الگو ها ومدلهایی هستند که اگر به طور فرضی یک برجستگی را از سطح افق تا بالاترین نقطه ، به شکل صفحاتی بریده و قطع کنیم؛در نتیجه این کار خطوط پیچ و خم دار و بسته ای بوجود می آیند که با یکدیگر موازیند.
با انجام این آزمایش شاید موضوع روشن تر شود.یک سیب زمینی درشت را از قسمت عرض به دو بخش مساوی تقسیم کنید.یکی از نیمه ها رااز سطح بریده شده روی میز قرار دهید. در واقع اکنون یک مدل فیزیکی از یک ناهمواری را پیش روی خود دارید. حال با ماژیک دوایری را روی بدنه این سیب زمینی از نزدیکی قاعده تا نزدیکی راس آن به فواصل معین رسم کنید.

سیب زمینی را از از محل خطوطی که ترسیم کرده اید برش دهید . ناهمواری مصنوعی شما اکنون به تعدادی برش تبدیل شده است. از بزرگترین برش کار را آغاز کنید و با قرار دادن آن روی کاغذ ، خطی پیرامون آن با مداد رسم کنید .و سپس خطوط برش های کوچکتر را به ترتیب تا کوچکترین برش روی همان شکل قبلی اضافه کنید.به این ترتیب شما نقشه ای توپوگرافی از ناهمواری مصنوعی خود تهیه کرده اید. هر یک از خطوطی که رسم کرده اید ، نمایانگر ارتفاع معینی از پدیده مورد نظر شماست. و صد البته برای ترسیم یک کوه در اندازه واقعی ، امکان برش آن به حلقه های متعدد وجود ندارد .

پس براس رسم منحنی میزان های یک کوه چه راهی وجود دارد؟

برای ترسیم منحنی های میزان یک ناهمواری بزرگ از عکسهای هوایی و دستگاه تبدیل استفاده می شود.در آنجا هم با استفاده از خاصیت برجسته بینی ، ناهمواری را با صفحات افقی فرضی به فواصل معین برش می دهند .هر صفحه ای که آنرا قطع کند براساس شکل ناهمواری در محل قطع شده خطوط پیچ و خم داری ایجاد می کند و همچنان که اشاره شد در بخش پایینی ناهمواری بزرگتر و در بخش بالایی (قله) کوچکتر خواهد بود. فاصله صفحه هایی که زمین را قطع می کنند متساوی البعد می نامند.مقدار واقعی ارتفاع نقاط را با عددی که بر روی منحنی های اصلی نوشته می شود ، مشخص می کنند.فاصله قائم دو خط تراز متوالی را فاصله تراز می گویند.به این ترتیب علاوه بر این که ارتفاع نقاطی که روی منحنی های تراز هستند را می توان معین کرد ؛ ارتفاع نقاطی که بین منحنی های میزان نیز قرار دارند قابل محاسبه است.( در بخش اندازه گیری فاصله ها ارائه می شود)


در بخش پایینی نقشه های توپوگرافی اندازه و فاصله منحنی های میزان اصلی و فرعی نوشته شده است. در نقشه های توپوگرافی ایران ؛ منحنی های میزان معمولا با رنگ قهوه ای روشن نشان داده شده اند.منحنی های اصلی پر رنگ تر و ضخیم تر و عدد ارتفاعی روی آنها نوشته شده است.،منحنی میزان های عادی که کم رنگ تر و نازک تر هستند ، بدون عدد ارتفاعی می باشند.و منحنی میزان های حد واسط یا فرعی که معمولا در مناطق کم شیب وجود دارد و از آنها برای نمایش یک سطح نسبتا هموار با تغییر ارتفاع نامحسوس استفاده می شود؛ بدون عدد ارتفاعی به صورت نقطه چین نمایش داده می شوند. فاصله منحنی های میزان در نقشه های توپو گرافی ایران در زیر مقیاس خطی نوشته شده است که بدین شرح هستند:



1- در نقشه های1:50000 فاصله منحنی های اصلی 100 متر ؛ فاصله منحنی های عادی 20=5: 100متر و فاصله منحنی های فرعی 10=2: 20 متر می باشد.
2- در نقشه های 1:250000 فاصله منحنی های اصلی 500 متر ؛ فاصله منحنی های عادی 100=5: 500 متر و فاصله منحنی های فرعی 50=2: 100 متر است.
3- در نقشه های 1:500000 فاصله منحنی های اصلی 1000 متر ؛ فاصله منحنی های عادی 200=5: 1000 متر و فاصله منحنی های فرعی 100=2: 200 متر است.


نقشه های توپوگرافی چه اهمیتی دارند؟
در تمام مطالعات دقیق جغرافیایی نیاز به یک نقشه مبنا یا نقشه پایه وجود دارد.اگر چه دقیق ترین نقشه های پایه ، عکسهای هوایی هستند اما به دلیل مشکلات تهیه عکسهای هوایی و اطلاعات اضافی روی آنها و مشکلات فنی ناشی از اعوجاج تصویر و تغییر ارتفاع پرواز نمی توان همیشه از آنها استفاده کرد. به این جهت نقشه هایی که بتوانند اطلاعات اولیه و دقیقی را در اختیار جغرافیدانان بگذارند از اولویت زیادی برخوردارند. به نقشه هایی که واقعیت ها را ثبت کرده باشد ، مرز ها مشخص گردیده باشند و مطالب مورد نیاز روی آنها یادداشت شده باشند و گسترش مکانی مشاهدات به طور دقیق روی آن ثبت شده باشد ؛ نقشه پایه میگوییم.انتخاب نقشه پایه در مطالعات جغرافیایی بسیار اهمیت دارد.


نقشه پایه تا حدودی چگونگی تجزیه و تحلیل و شکل نهایی نمایش داده ها را به صورت آماری و ترسیمی معین می کند. در بین انواع نقشه های پایه موجود، نقشه های توپوگرافی به دلیل ارائه اطلاعات اولیه مورد نیاز جغرافیدانان ، بهترین در نوع خود محسوب می شوند.
از این رو اهمیت نقشه های توپوگرافی بخصوص نقشه هایی که مقیاس بزرگ دارند در اغلب پروژه های تحقیقاتی جغرافیا ، ثابت شده است. نقشه های توپوگرافی اختصاصا سطح خشکی ها را به نمایش می گذارد. برای مطالعه کف دریا ها واقیانوسها و نمایش ناهمواری های آن ، از نقشه های باتیمتریک ( ژرفاسنجی) استفاده می شود. که مشابه نقشه های توپوگرافی هستند.


در تهیه نقشه های زمین شناسی ، خاک شناسی ، پوشش گیاهی و ژئومورفولوژی ؛ از نقشه های توپوگرافی به عنوان نقشه پایه استفاده میکنند.و اطلاعات تخصص مربوط به هریک از موضوعات فوق بر روی آن پیاده و گنجانیده می شود.در واقع نقشه های توپوگرافی ، مادر تمامی نقشه های دیگر مربوط به زمین است.از این جهت یک بار دیگر ویژگی های مهم این نقشه ها را یادآوری می کنیم:


1- در این نقشه ها ، ارتفاعات را با استفاده از منحنی های میزان یا خطوط هم ارتفاع نشان می دهند.
2- مقیاس این نقشه ها مشخص شده است.
3- در اطراف این نقشه ها ، موقعیت جغرافیایی محل روی نقشه ثبت شده است.
4- علائم هیدروگرافیکی نظیر : آبراهه ها، رودها، چشمه ها، چاهها ، قناتها ، برکه ها ، و باتلاقها روی نقشه مشخص شده است.
5- همه پدیده های طبیعی و مصنوعی نظیر کوهها ، دریاچه های پشت سد ها روی آن دیده می شود.
6- عنوان نقشه با استفاده از مهمترین نقطه یا بزرگترین سکونتگاه انسانی انتخاب می شود.