چکیده:
مالکیت فکری یا مالکیت معنوی به دو شاخه 1- مالکیت ادبی و هنری و 2-مالکیت صنعتی تقسیم می شود. مقوله کپی رایت از جمله مباحث مالکیت ادبی و هنری است که به عنوان یکی از زیرمجموعه های فرعی مالکیت فکری تلقی می شود. آن چه که در کپی رایت ملحوظ نظر قرار می گیرد جنبه مادی و اقتصادی ناشی از آثار فکری است، که از دیگر ابعاد مرتبط با مالکیت فکری موضوعاً خارج است. در این نوشتار تلاش شده است تا اجزاء و عناصر این جنبه از مالکیت فکری روشن گردد.
کلید واژه ها:
مالکیت فکری، مالکیت صنعتی، مالکیت ادبی و هنری، کپی رایت، حقوق مرتبط


1-2-1- کپي رايت « کپي رايت » معادل اصطلاح « حق نسخه برداري » و « حق تکثير و انتشار » است که ترجمه اي از اصطلاح « Copyright» مي باشد. ضمن آنكه اين اصطلاح در نظام هاي رومي – ژرمني به « حق مولف » شهرت دارد. اصطلاح « کپي رايت » در سال 1886 طي « کنوانسيون برن »[1] وارد عرصه بين المللي گرديد و به مسئوليت حمايت از کارهاي ادبي و هنري اشاره کرد.
در تعريف کپی رایت در متون خارجي آورده شده است:
« حقوق بهره برداری از آثار هنری یا ادبی که متعلق به صاحب اثر می باشد و نوعی حمایت بر اساس قانون برای دوره زمانی محدود می باشد که به آثار ادبی - هنری اصیل تعلق می گیرد.» (Library of Congress, 2002; 2 )
با توجه به قانون کپی رایت آمریکا و تعاریف حقوقی می توان گفت که کپی رایت شکلي از حمایت است که برای پدید آورندگان آثار اصیل ادبی و هنری به منظور حفظ حقوق آنها، اعم از آن که منتشر شده یا نشده اند، پايه ريزي شده است.کپي رايت معادل « حق نسخه برداري » در کامن لو به لحاظ تاکيد بر جنبه مادي آثار فکري و « حق مولف » در حقوق رومي – ژرمني به لحاظ توجه به پديدآورنده مي باشد.
واژه دیگری در حقوق آمریکا در رابطه با کپی رایت، با عنوان « رویالتی »[2] به مفهوم « پرداخت ما به ازاء استفاده از اثر به پدید آورنده »‌ رایج است. به موجب رويالتي مبلغی به صورت توافقي به پدید آورنده پرداخت می شود تا حق بهره بردای از آن اثر به شخصی که این هزینه را پرداخته است و یا به هر ترتیب توافق نموده است، منتقل شود. ( Loner,1990; 1677 )
رویالتی ناظر بر انتقال حقوق مادی آثار به شخص دیگری است که پدید آورنده با شخص پرداخت كننده توافق کرده است و ممکن است فرد، گروه، یا شرکتی باشد که حق چاپ، تکثیر، توزیع يا استناد را خریداری می کند. معمولاً زمان اين بهره برداري در قراردادها پنج تا 20 سال و یا دایمی ذکر می شود. البته اين حق بهره برداري به فرد یا موسسه ای واگذار می شود تا از آن اثر استفاده مجاز بنماید. ضمن اينكه رويالتي در خصوص آثار سینمایی حداکثر تا پنج سال می باشد. ( Haight, 2006; 22 )
کپي رايت حقي است که به موجب آن به پديد آورنده اثر ادبي اجازه داده مي شود که نسبت به انتشار و فروش اثر ادبي، هنري يا علمي خويش با پشتوانه حمايتي که از سوي قانون گذار نسبت به او صورت مي گيرد، تصميم بگيرد. اين تصميم گيري بدون دغدغه آن است که ديگران حقوق مادي و اخلاقي او را زير پا نهند و او را از داشتن اين حقوق مسلم محروم سازند. لذا از اينرو کپي رايت تمهيدي قانوني است که براي حمايت از حقوق مادي و مالي پديدآورندگان يا توليد کنندگان آثار ادبي، هنري و علمي طرح و پايه ريزي شده است.
کپي رايت از دو لحاظ قابل بررسي است. رويكرد اوليه اينکه هر شخصي بتواند به نشر و توزيع آنچه که در اثر تحقيق و مطالعاتي که در يک حوزه انجام داده است و در پرتو آن به نتايجي در خور رسيده است، اقدام کند. رويكرد ديگر آن که اگر اين نشر و توزيع از چنان ارزشي برخوردار باشد، ديگران به لحاظ استفاده از اين آثار و تحقيقات بايستي بهائي را پرداخت كنند. اين بهاء به متفکر و مالک اين اثر تعلق دارد. در رويكرد اخير جنبه اقتصادي نقش برجسته اي دارد. در واقع عمده هدف از بحث کپي رايت، لحاظ قرار دادن جنبه اقتصادي مي باشد. بنابراين کپي رايت به لحاظ جنبه مادي، واجد اهميت و حمايت است.
کپي رايت حمايتي است که در قلمرو آثار اصيل از جمله آثار ادبي، موسيقي، هنري و ديگر آثار فکري خاص، صورت مي گيرد و اين حمايت در مورد هر دو دسته از آثار چاپ شده و چاپ نشده وجود دارد. کپي رايت از آثار نو آورانه اصيل يک خلاق از جمله نوشته ها، موسيقي، فيلم، هنر و نقاشي نيز حمايت مي کند.
1-2-2- حقوق مرتبط[3] يا حقوق هم جوار[4]
در کنوانسيون هاي بين المللي و مقررات داخلي کشورها، يک تعريف جامع و کامل در رابطه با حقوق مرتبط وجود ندارد. به همين لحاظ شبهاتي در خصوص گستره و دايره اين حقوق به وجود آمده است. تا آنجا که برخي از حقوق دانان آن را به عنوان زير مجموعه اي از حقوق پديدآورندگان آثار ادبي و هنري شناسايي کرده اند. ( آموزگار، 1382: 177 ) و برخي ديگر از لحاظ نظري ميان حقوق پديدآورندگان آثار ادبي و هنري و حقوق مرتبط تفاوتي را لحاظ نكرده اند. ( حکمت نیا، 1383: 180 ) كماكان اينكه سيستم حقوقي كامن لو نيز بر همين اساس مبتني است.
حقوق هم جوار يا حقوق مرتبط شامل سه حوزه مي باشد:
1.حقوق هنرمندان اجراء کننده[5]مانند بازيگران و نوازندگان به هنگام اجراي اثر هنري
2.حقوق توليد کنندگان آثار صوتي ضبط شده[6]
3.حقوق سازمان پخش برنامه[7]به هنگام پخش يا در ارتباط با پخش برنامه هاي راديويي و تلويزيون
کشورهايي که نظام حقوقي انگليسي - امريکايي دارند غالبا از گروه هاي دوم و سوم در خود قانون کپي رايت حمايت به عمل مي آورند، هر چند که به توليدات ايشان « اثر ادبي و هنري » اطلاق نشده و تحت عنوان کلي « اثر » يا مفاهيم مشابه از آن ياد مي شود. ( آ»وزگار، همان: 16 )
در رابطه با حمايت فراملي از حقوق مرتبط کنوانسيون هايي به تصويب رسيده است كه به شرح ذيل مي باشد:
1.کنوانسيون رم[8] ( کنوانسيون بين المللي حمايت از اجراء کنندگان، توليد کنندگان آثار صوتي و سازمان هاي پخش برنامه ) برخي از مفاد اين کنوانسيون نسبت به حقوق هم جوار[9] در موافقت نامه راجع به جنبه هاي تجاري حقوق مالکيت فکري اشاره شده است.
2.کنوانسيون فونوگرام ژنو[10] ( کنوانسيون حمايت از توليد کنندگان آثار صوتي در برابر تکثير غير مجاز آثار صوتي )
3.کنوانسيون ماهواره بروکسل[11] ( کنوانسيون مربوط به توزيع سيگنال هاي ماهواره اي حامل برنامه )
4.معاهده اجراها و آثار صوتي وايپو[12] ( معاهده سازمان جهاني مالکيت معنوي در مورد اجراها و آثار صوتي )
تفکيک حقوق مرتبط از حق مولف همواره به عنوان يک قاعده اساسي در حقوق مطرح بوده است. اين تفكيك سبب تصويب مجزاي کنوانسيون برن[13] براي حمايت از مالکيت ادبي و هنري و كنوانسيون رم[14] جهت حمايت از حقوق مرتبط شده است. با اين وجود موافقت نامه تريپس[15] به هر دوي اين حقوق به يک چشم نگريسته است. موافقت نامه تريپس بدون در نظر گرفتن اين تفکيک سنتي، هر دو دسته ي اين حقوق را در يک بخش مطرح کرده است. اين رويكرد تا آنجا ادامه يافته كه اين موافقت نامه مدت حمايت يکساني را براي آنها قرار داده است. تدوين كنندگان اين موافقت نامه با لحاظ قرار دادن برخي از مفاد کنوانسيون برن در اين موافقت نامه، سعي كرده اند رابطه نزديکي ميان رژيم حقوقي حق مولف و حقوق مرتبط در سطح جهاني ايجاد کنند. ( پورمحمدی ماهونکی، 1385: 15 )
علي رغم عملكرد تدوين كنندگان موافقت نامه تريپس در يكسان دانستن كپي رايت و حقوق مرتبط، بايستي قائل به تفکيک و تمييز ميان اين دو حوزه گرديد. در حقيقت، حقوق مرتبط به کسي داده مي شود که با اجراي آثار فکري ديگران از طريق فيلم، تئاتر و... آن را به عموم انتقال مي دهد. اين اقدامات بيشتر بر مهارت هاي فني و سازماني و نه مهارت هاي خاص شخص پديدآورنده، استوار است. ( حکمت نیا، 1385: 100 )
سازمان هاي راديويي و تلويزيوني به عنوان دارندگان حقوق مرتبط، قبل از تهيه يک برنامه بر اساس آفريده هاي فکري متعلق به ديگران بايستي حقوق مولفان، هنرمندان و دارندگان حق کپي رايت را مورد لحاظ قرار دهند. اينگونه سازمان ها پس از کسب موافقت مالکين آثار فکري نسبت به ضبط و پخش يک برنامه راديويي و يا تلويزيوني بر اساس آثار فکري اقدام مي كنند. اين فعاليت ثانوي آنها را مالک حق مستقلي از حق پديدآورندگان اوليه آثار مي نمايد. به همين لحاظ ضبط، تکثير و پخش مجدد اين قبيل برنامه ها منوط به کسب اجازه از اين سازمانها مي باشد.
حمايت از توليد کنندگان محدود به افرادي است که براي اولين بار صدا يا اجرايي را ضبط کرده باشند. بنابراين ساير کپي برداران از روي آنچه که قبلاً ضبط شده است در حيطه توليدکنندگان نمي باشند. چرا كه اقدامات ايشان نقض حقوق توليد کنندگان است، که موضوع حقوق هم جوار مي باشد.
توجه به حقوق مرتبط در اقدام اخير قانون گذار در تصويب قانون تجارت الكترونيكي مصوب 1382 به چشم مي خورد، كه حاكي از تاثير پذيري از مفاد كنوانسيون ها علي رغم عدم الحاق به اين كنوانسيون مي باشد. قانون گذار در ماده 62 اينگونه آورده است كه:
« حق تكثير، اجراء و توزيع... و همچنين حمايت از حقوق مالكيت هاي فكري در بستر مبادلات الكترونيكي شامل... حقوق مرتبط با حقوق مولف... »
و در تبصره آن در رابطه با حقوق مرتبط اينگونه آورده است كه:
« حقوق مرتبط با مالكيت ادبي و هنري كه پيش از اين به عنوان حقوق جانبي مالكيت ادبي و هنري شناخته مي شدند شامل حقوق مادي و معنوي برابر عناصر ديگري علاوه بر مولف، از جمله حقوق هنرمندان مجري آثار، توليد كنندگان صفحات صوتي و تصويري و سازمانها و موسسات ضبط و پخش مي باشند كه مشمول قوانين مصوب 3/9/1348[16] و 26/9/1352[17] مورد اشاره در اين ماده مي باشد. »
ضمن آنكه اين رويه در بند 13 پيش نويس لايحه مالكيت ادبي و هنري[18] نيز در قلمرو اجراء کنندگان، يعني همان خوانندگان، نوازندگان، دکلمه کنندگان و نقش آفرينان فرهنگ عامه نيز رعايت شده است. همان طور كه در بند الف ماده سه کنوانسيون رم[19] نيز اشخاصي که در مفهوم اجراء کنندگان قرار گرفته اند، عبارت از هنر پيشگان، خوانندگان، نوازندگان و رقاصان هستند.
به همين دليل حقوق مرتبط منفک از کپي رايت مي باشد. چرا که آنچه در مقام حمايت قرار مي گيرد فعاليتهاي ذهني و فکري است و تجاوز نسبت به اينگونه فعاليت ها در بستر کپي رايت مورد حمايت قرار مي گيرد. آنچه که در حقوق مرتبط براي مالکان آن در نظر گرفته شده است، ناشي از فعاليتهاي عملي و فيزيکي آنان مي باشد و از حيطه کپي رايت به مفهوم حمايت از آثار فکري خارج است. چرا که قانون گذار در كپي رايت در مقام حمايت ابتدايي از آثار فکري است که بعضاً قبل از اينکه در سطح کلان منتشر شوند مورد تعرض قرار مي گيرند.
با اين وجود، از لحاظ ظاهر بيان و کلام ميان نسخه برداري از آنچه که ناشي از فعاليت فکري است و آنچه که ناشي از فعاليت فيزيکي است تفاوتي وجود ندارد. در هر دو حوزه مي توان به تکثير و توزيع اقدام کرد. ولي آنچه که مربوط به حوزه حمايت از آثار فکري در معناي واقعي است مربوط به فعاليت هاي ذهني و فکري است. بنابراين اشخاصي که فعاليت هاي جانبي بروي آثار فکري ديگران انجام مي دهند، داراي حقوقي مجزا از پديدآورندگان هستند که نيازمند حمايت قانون است. اين دسته از حقوق که ناشي از اقدامات افراد اخير مي باشد، تحت عنوان « حقوق مرتبط »[20] يا « حقوق هم جوار »[21] شناسايي شده است.
نتیجه گیری:
لذا با لحاظ قرار دادن کليه تعاريفي که در اين باره صورت گرفته است مي توان در يک تعريف جامع و کامل بيان کرد که کپي رايت عبارت است از:
« شاخه ای از حقوق مالکیت ادبی و هنری از زیرمجموعه مالکیت فکری که به ابداع کنندگان آثار ادبي مانند کتاب داستان، شعر، نمايش نامه، متون مرجع، روزنامه هاي رايانه اي، پايگاه داده ها، فيلم، قطعات موسيقي و آثار هنري مانند نقاشي، طراحي، عکس و مجسمه، معماري، تبليغات، نقشه هاي جغرافيايي و نقشه هاي مهندسي تعلق مي گيرد. دارندگان اين امتياز مي توانند برای یک دوره زمانی محدود نسبت به نشر و تکثير آثاري که توليد کرده اند، بپردازند و از اين منظر کليه حقوق مادي خويش را نسبت به آثار توليدي استيفاء کنند.»
به عبارت ديگر اين همان حق بهره برداري است که صاحب آن مي تواند از حاصل انديشه خود و آنچه که به وجود آورده است، ‌بهره برداري کند و کسب منافع مادي و اقتصادی نمايد.
منابع:
1.آموزگار، مريم السادات، آثار حقوقي عضويت ايران در سازمان تجارت جهاني در خصوص حق مولف، پايان نامه دکتري، دانشگاه تهران، 1382
2.امير ارجمند، اردشير، محمد حبيبي مجنده، جايگاه حقوق مالکيت معنوي در نظام بين المللي حقوق بشر، نامه مفيد، ش 49، سال يازدهم، 1384
3.پور محمدي، شيما، مالکيت صنعتي در موافقت نامه تريپس و کنوانسيون پاريس، مجله حقوقي دادگستري، ش 51-50 بهار و تابستان 1384
4.پور محمدي ، شيما ؛ حقوق اجرا کنندگان، توليد کنندگان آثار صوتي و سازمانهاي پخش راديو تلويزيوني، پايان نامه دوره کارشناسي ارشد حقوق خصوصي، دانشگاه تربيت مدرس، بهار 1385
5.حكمت نيا، محمود، مباني نظري مالكيت فكري با تأكيد بر فقه اسلامي، رساله دكتري دانشگاه تربيت مدرس، سال 83
6.حكمت نيا، محمود، نظريه كار – مالكيت و كاربرد آن در مالكيت فكري، نامه مفيد، شماره 46، بهمن و اسفند 1383
7.حکمت نيا، محمود، محمد موحدي ساوجي، جايگاه مباني نظري در فهم و ترسيم نظام مالکيت فکري، فقه و حقوق، ش 8، سال دوم، بهار 1385
8.ميرحسيني، حسن، مالکيت فکري در نظام حقوقي ايران، مجله حقوقي دادگستري، ش 51-50، بهار و تابستان 1384
9.ميرحسیني، حسن، مقدمه اي بر حقوق مالکيت معنوي، تهران، نشر ميزان، چاپ اول، 1384،
10.library of congress , copyright basics,copyright office Washington D.C, 2002. U.S. Copyright Office
11.[1]Loner, crey hauls ; the random house dictionary of English language , published by kasha Tehran 1990.
12.[1] Haight farley,Christine; protection copyright: is intellectual property the answer?: American university-washington college of Law , 2006.


[1] Bern Convention 1886

[2] Royalty

[3] Related rights Or Neighboring Rights

[4] در نظام حقوق رومي - ژرمني به اين حقوق عنوان « حقوق مجاور » اطلاق مي شود.

[5] The rights of performing artists

[6] The rights of producers of phonograph

[7] The rights of broadcasting organizations

[8] Rome Convention ( 1961 )

[9] Neighboring Rights

[10] Geneva Phonograms Convention ( 1971 )

[11] Brussels Satellite Convention ( 1974 )

[12] Wipo Performances & Phonograms Treaty ( 1996 )

[13] Bern Convention ( 1886 )

[14] Rome Convention ( 1961 )

[15] TRIPS Agreement 1995

[16]قانون حمايت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348

[17]قانون ترجمه و تکثير کتب و نشريات و آثار صوتي مصوب 1352

[18] اين پيش نويس توسط گروه پژوهش مالکيت هاي ادبي و هنري پژوهشگاه فرهنگ و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي با همکاري سازمان جهاني مالکيت معنوي در 33 ماده تدوين و به مجلس تقديم شده است.


[19] Rome Convention ( 1961 )

[20] Related rights

[21] Neighboring Rights