سال‌هاست که جامعه‌شناسان تلاش می‌کنند تعریف دقیقی از شادی یا اعتراض دسته‌جمعی ارائه کنند .اتفاقاتی مثل آن‌چه دو شب پيش در مراسم شب چهارشنبه آخر سال روی داد، حوادثی که به دنبال برد یک تیم ورزشی یا کسب یک افتخار ملی پیش می‌آید، یا اعتراضات سیاسی و اجتماعی که به یک اتفاق ناخوشایند منجر می‌شود و ناراحتی‌هایی که به دنبال ناکامی‌ها و ناگواری‌ها اظهار می‌شود، همه و همه مدلی از واکنش‌های دسته‌جمعی اجتماعی است که ما معمولا به دید یک معضل و مشکل به آن نگاه می‌کنیم؛ در حالی که اگر آن‌ها را به عنوان واقعیت و حقیقت‌های زندگی اجتماعی‌مان تحلیل کنیم و برایشان برنامه داشته باشیم، ماجرا شاید شکل دیگری به خود بگیرد و از قالب یک معضل به شکل یک «مساله» درآید که راه‌‌حل مشخصی به دنبال دارد.
یک گام مهم در شناخت این «مساله»، دانستن این است که جوامع دیگر هم با این موضوع دست و پنجه نرم می‌کنند. این چالش‌ها در قالب بحث‌های تئوریکی مطرح شده و می‌شود که بخش عمده‌ای از جامعه‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی امروز دنیا را تشکیل می‌دهد. بحث «وندالیسم» یکی از این چالش‌ها و مباحث است.

حالا که اتفاقات چهارشنبه‌سوری را با همه تلخی و شیرینی‌اش پشت‌سر گذاشته‌ایم، شاید بتوانیم به عنوان یک بحث جدی و ریشه‌دار برای آینده، بدون این که متهم به مخالفت با شادی یا سنت‌ها شویم، در این‌باره بیشتر بدانیم.

روزی روزگاری وندالیسم
روزگاري در سرزمين‌هاي واقع در ميان دو رودخانه بزرگ «اودر» و «ويستول» قومي از اقوام ژرمن و اسلاو زندگی می‌کرد به نام قوم «وندال». آن‌ها بخش بزرگی از سرزمين‌هاي فرانسه و اسپانيای امروزی را به تصرف خود درآورده بودند و به متصرفات روم در آفريقا حمله كرده، كارتاژ را گرفته و بر مديترانه نیز مستولي شده بودند. این وندال‌ها علاوه بر جنگ‌افروزی یک عادت بد دیگر نیز داشتند و آن عادت این بود که در لشکرکشی‌های خود، هر نمادی از آبادی و آبادانی می‌دیدند، تاراج و نابود می‌کردند. همین شهرت تاریخی سبب شده است که امروزه «هرگونه تخریب آگاهانه اموال عمومی، اموال دیگران، آثار هنری و صنعتی» را با نام وندالیسم بشناسیم.

در علم جرم‌شناسي، وندال را به معني فرد يا آدم خرابكار مي‌دانند و ونداليسم به مواردي اطلاق مي‌شود كه شخص به تخريب اموال عمومي و اموال ديگران اقدام مي‌كند. البته تخريب اموال خودی، ونداليسم به حساب نمی‌آید.
ونداليسم يا خرابكارى‌هاى شهرى يكى از مشكلات و معضلات جوامع شهرى به‌ويژه در حاشيه آن‌هاست كه همگام با رشد و توسعه شتابزده شهر و درونى نشدن فرهنگ شهرنشينى در بين جوامع مختلف به وجود آمده است. خرابكارى‌هاى شهرى از جمله انحرافات يا آشفتگى‌هاى اجتماعى هستند كه در آن افراد سعى دارند نيازها، هيجانات و احساسات درونى خود را به شيوه‌اى بروز دهند و با در دسترس نبودن روش مناسب به رفتارهاى نابه‌هنجار روى مى‌آورند.

در واقع، ونداليسم نوعی انحراف رفتارى است كه با انتظارات جامعه منطبق و سازگار نيست و عموما زمانى رخ مى‌دهد كه فرد يا گروهى معيارهاى جامعه را رعايت نكنند. اصطلاح وندال بيشتر به كساني اطلاق مي‌شود كه با حالت اعتراض به دلايل مختلف دست به تخريب مي‌زنند.
براساس تحقیقات انجام شده در جهان، اعمال وندالیستی به‌طور وسیع توسط جوانان انجام می‌شود بدون آن‌که بدانند این عمل جرم است. آن‌ها اعمال خود را نوعی شوخی می‌دانند. این واقعیت که اغلب در حین اعمال وندالیسم چیزی دزدیده نمی‌شود، این مفهوم را تقویت می‌کند که آن‌ها شیطنت می‌کنند، اما بزهکار نیستند، بلکه تخریب اموال برای آن‌ها تفریح و هیجان می‌آورد و در واقع اعتراضی به موقعیت مبهم آن‌ها در ساختار اجتماعی است.
با توسعه تكنولوژي و گسترش دامنه شهرنشيني، دامنه وندالیسم نیز فراگيرتر مي‌شود. وندال‌ها همه‌جا حضور دارند؛ مدارس، خيابان‌ها، پارك‌ها، جنگل‌ها، درون هواپيماها و قطارهاي مسافربري و ... از رايج‌ترين صور رفتار بزهكارانه و ونداليستي می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: تخريب اموال مدرسه، علایم ترافيك و تابلوهاي راهنمايي، شكستن شيشه اماكن خالي از سكنه، شكستن لامپ خيابان‌ها و پارك‌ها، تخريب كيوسك تلفن و شكستن دستگاه تلفن عمومي، قطع سيم برق و تلفن، شكستن درختان خيابان‌ها و پارك‌ها، تخريب مجسمه‌هاي ميادين، تخريب اموال پارك‌ها و اماكن عمومي، پاره كردن صندلي‌هاي سينماها، تئاترها و اتوبوس‌ها، آسیب به اتومبيل‌هاي پارك شده، تخريب برخي وسايل داخل هواپيماهاي مسافربري، قطارها و ترن‌هاي زيرزميني، تخريب ريل‌هاي راه آهن، تخريب اموال بيمارستان‌ها، هتل‌ها، كارخانه‌ها و مراكز تجاري، ايجاد آتش‌سوزي در جنگل‌ها، مراتع و برخي انبارهاي عمومي، بمب‌گذاري با هدف تخريب اموال عمومي، استفاده از مواد منفجره نظير ترقه و بمب دستي به منظور آسيب و تخريب برخي از متعلقات اشخاص حقيقي و حقوقي و . . .


چرا وندالیسم؟
تحقیقات نشان داده این معضل اجتماعی بسیار پیچیده است و تحت‌تاثیر متغیرهای زیادی قرار دارد. برخلاف پدیده‌های طبیعی، پدیده‌های اجتماعی نظیر وندالیسم تابع یک علت نیستند. به همین دلیل برای شناخت هر واقعیت اجتماعی و چگونگی شکل‌گیری آن باید به دنبال فهم علل متعدد آن بود.
علت بروز وندالیسم را باید در تحولات شهرنشيني، به هم ريختن روابط و مناسبات جمعي، بسط تمدن ماشيني، از دست رفتن زندگي ساده و مبتني بر روابط عاطفي و ترویج زندگي مبتني بر روابط رسمي و بي‌روح همراه با فردگرايي مفرط، رقابت سرسختانه و فردگرايي افراطي جستجو کرد.
شكست‌ها و عقده‌هاي رواني پنهان، اميال سركوب شده، احساس درماندگي، سرخوردگي و ناتواني در به‌دست آوردن حقوق فردی نیز از دیگر موجبات بروز این پدیده است. اغلب وندال‌ها مجرد و از نظر تحصيلي ناموفقند. بیشتر آن‌ها با سرخوردگي‌ها، شكست‌ها و ناكامي‌هاي مختلف در زمينه تحصيلي، حرفه‌اي، مالي، اجتماعي و خانوادگي مواجه بوده‌اند، بنابراين داراي نوعي شخصيت پرخاشگر، بي‌ثبات، ضد جامعه، نامطمئن، كينه‌جو، ناآرام، كنجكاو، انتقام‌جو، ناشكيبا و در عين حال مايوس هستند.

بيماري‌هاي روحي و رواني، عصبيت، پرخاشگری و افسردگی در بین جوانان وندال زیاد دیده می‌شود. اين افراد به دليل عدم تعادل رواني در تشخيص هنجارها از ناهنجارهاي اجتماعي با مشكل مواجه مي‌شوند و عقده‌هاي رواني خود را با اقدامات خشونت‌آميز خرابكارانه تخليه مي‌كنند و با اقدامات خرابكارانه ارضاي رواني مي‌شوند. هم‌چنين فقر اقتصادي را مي‌توان یکی از عوامل مهم بروز وندالیسم دانست. وجود اختلاف طبقاتي در جامعه موجب مي‌شود آن‌هايي كه در قعر فقر زندگي مي‌كنند، دست به انتقام از افراد بالا دست جامعه بزنند كه از جمله این موارد مي‌توان به خط انداختن روي خودروها اشاره كرد.

پايين بودن سطح تحصيلات، مصاحبت با دوستان وندال و از خودبيگانگي نیز از دیگر عوامل زمینه‌ساز این نوع ویرانگری اجتماعی است. از خود بيگانگي، حالتي است كه شخص در اثر تعامل با یک فرهنگ ديگر مغلوب مي‌شود و هويت اجتماعي و فرهنگي خود را از دست مي‌دهد كه در اين صورت فرد به تقليد كوركورانه رو مي‌آورد. رواج استفاده از شبكه‌هاي ماهواره‌اي را مي‌توان عامل موثري در شکل‌گیری از خود بیگانگی دانست.
فقدان برنامه برای پر كردن اوقات فراغت جوانان نیز سهم به‌سزایی در این رابطه دارد. انرژي جوانان در دوران تحصيل ناخودآگاه مصروف تحصيل مي‌شود ولي در زمان فراغت چنانچه برنامه‌ صحيحي براي پر كردن چنين اوقات فراغتي نباشد، قطعا آثار خالي كردن انرژي در بعضي مواقع به شكل ونداليسم ظاهر خواهد شد.

دروني نشدن فرهنگ شهرنشيني از جمله پايه‌هاي اساسي انحرافات و آشفتگي‌هاي اجتماعي است. خرابكاران شهري احساسات دروني خود را به شيوه‌اي بروز مي‌دهند كه اثري جز تخريب اموال عمومي ندارد.
میزان درآمد خانوار، شرایط نامطلوب محیط خانه، میزان بالای اختلافات خانوادگی، وضعیت نامطلوب تحصیلی و احساس تبعیض در مدارس و محیط اجتماعی و خانوادگی از مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز بروز رفتارهای وندالیستی است.
معمولا افرادی که از زندگی خود راضی نیستند و احساس می‌کنند که اجتماع برای نیل به اهدافشان به آن‌ها کمکی نکرده با تخریب اموال عمومی سعی در آرام کردن خود دارند. این قبیل اشخاص از آن‌جا که توان انجام کارهای بزرگ را ندارند با آسیب رساندن به اموال عمومی به نوعی خود را تخلیه روحی و روانی می‌کنند.


ونداليسم وطنی
ونداليسم را به دو دسته کلی فردي و گروهی تقسیم می‌کنند. خصوصيت افراد وندال و به تبع آن نوع بروز وندالیسم در هر كشوري متفاوت است. به عنوان مثال در كشورهاي اروپايي ريختن سس روي صندلی‌هاي اماكن عمومي و در آمريكا تخريب ريل‌هاي قطار بسيار رايج است. در ايران نيز گرچه برداشتن علایم راهنمايي و رانندگي در جاده‌ها يا تغيير شكل آن‌ها هم‌چون كشورهاي ديگر رايج نيست، اما كندن پوست درختان براي نوشتن يادگاري، استفاده از در توالت‌هاي عمومي به‌عنوان تابلوی اعلانات و ... رايج است. پاره‌كردن روكش صندلي‌ها در اتوبوس و اماكن عمومي نيز همچون ديگر كشورها جذابيت‌هاي خاص خود را براي وندال‌های وطنی دارد. آن‌ها از اين كار لذت مي‌برند و انرژي‌هاي متراكم منفي خود را بدين وسيله بيرون مي‌ريزند.
نسل قبلی وندال‌ها به حاصل دسترنج ديگران تعدي مي‌كردند، اما وندال‌هاي نسل حاضر، جامعه خود را متعلق به خود نمي‌پندارند، بنابراين با آن درافتاده و چيزي كه در نهايت متعلق به خود آن‌هاست را از بين مي‌برند.

موضوعات مورد نظر برای وندال‌ها متعدد و متنوع است و به ترتیب فراوانی‌های مشاهده شده در مناطق مختلف از شعارنویسی و خط‌کشی بر روی دیوارها، میز و صندلی و درخت تا تخریب تلفن‌های عمومی، پاره کردن صندلی اتوبوس، تخریب کتب و مجلات کتابخانه، تخریب فضای سبز مخصوصا اموال پارک‌ها و مکان‌های فرهنگی و ورزشی و شکستن نرده خیابان‌ها، پل‌ها و معابر عمومی، شکستن لامپ خیابان‌ها و تخریب اتومبیل‌های شخصی را شامل می‌شود.
نتایج به‌دست آمده از بررسی خصوصیات فردی، خانوادگی، شخصیتی و رفتاری وندال‌های مورد مطالعه در تهران نشان می‌دهد که اکثریت قریب به اتفاق آنان (2/98) مذکرند، بیشترین درصد آن‌ها در گروه سنی 14 تا 29سال قرار دارند و از حیث سواد سه‌چهارم آن‌ها دارای تحصیلات زیر دیپلم هستند، حدود 43درصد قبل از ورود به دوره راهنمایی ترک تحصیل کرده‌اند و بیش از 7 درصد آنان دارای والدین بی‌سواد و کم‌سواد با مشاغلی با سطوح پایین و با درآمدهای اندکند.
این تحقیقات هم‌چنین نشان می‌دهد 62درصد وندال‌های تحت مطالعه، فرزندان والدین ناموفق در زندگی زناشویی و متعلق به خانواده‌های از هم پاشیده‌اند. 33درصد دارای والدین معتاد و 41درصد دارای والدینی با سابقه مجرمیت هستند و 61درصد آن‌ها تنبیه بدنی در منزل، مدرسه و محیط اجتماعی پیرامون خود را تجربه کرده‌اند.

بنابر این مطالعه، میزان بیماری افسردگی و پرخاشگری در گروه وندال‌ها به مراتب بیش از گروه غیر وندال بوده است، به‌طوری که بالغ بر 70درصد وندال‌های تهران به بیماری پرخاشگری و حدود 67درصد آن‌ها به بیماری افسردگی دچار بوده‌اند.
قريب به 60درصد از مددجويان وندال ِمورد مطالعه تجربي، سابقه تنبيه بدني در مدرسه و بيش از نيمي از آن‌ها تجربه فرار از مدرسه را داشته‌اند. حدود نيمي از مددجويان وندال، والدين خود را بي‌بندوبار و سهل‌انگار تلقی می‌کرده و حدود نيمي از آن‌ها، احساس ستيز با والدين خود داشته‌اند.
در سالیان اخیر با بالا گرفتن تب فوتبال، تماشاچيان جوان در كشور ما، لطم‌های زيادي را به اموال عمومي از جمله شركت واحد اتوبوسراني وارد كرده‌اند. در قضيه انتخابات هم بعضي از طرفداران پرشور كانديداها با ديوارنويسي و چسباندن پوستر به در و ديوار منازل مردم و اماكن عمومي، موجبات ورود خسارت را فراهم آوردند.

منبع:مقالات جامعه شناسی