چکيده:
دعاي مکارم‌الاخلاق که يکي از دعاهاي پنجاه و چهارگانه صحيفه سجاديه و منتسب به امام سجاد(ع) است، به جهت دارا بودن مفاهيم بسيار غني و ذکر مکرمت‌هاي عالي اخلاقي، همواره مورد توجه ويژه علماي بزرگ و عرفاي ارجمند بوده و نزد آنها از ارزش و اهميت والايي برخوردار بوده است.
از آنجا که به يک معني، زيبايي رفتار در واقع همان اخلاق و موضوع آن مي‌باشد، نوع نگاه به اين دعا و بررسي آن از بعد رفتاري، کار جديد و حرکت نوي در تبيين مفهومي از مفاهيم ارزشمند و عالي ديگري از اين دعا خواهد بود. لذا اين بررسي تلاش مي‌کند که مدل رفتاري ويژه‌اي را از آن استخراج نمايد. اين تلاش به نوبه خود مي‌تواند گام اوليه‌اي براي ايجاد حرکتي در جهت تدوين مدل رفتاري مديريتي از بعد ارزشي تلقي شود.
کليد واژه‌ها: دعاي مکارم‌الاخلاق، رفتار عادلانه، رفتار پسنديده، رفتار پسنديده‌تر، رفتار ناپسند
مقدمه
از آنجا که بحث رفتار دامنه بسيار گسترده‌اي دارد و از لحاظ ايجاد مدل رفتاري نيز کار خاصي که انجام شده باشد مشاهده نگرديد، لذا اين بررسي صرفاً دعاي مکارم‌الاخلاق امام سجاد(ع) از صحيفه سجاديه را، از اين منظر مورد مطالعه قرار داده است و تلاش بر اين است که مدل رفتاري ويژه‌اي را از اين دعا ترسيم نمايد. از اين رو به، فراتر از اين دعا پرداخته نشده و به طور مسلم در حد دعا و درخواست توسط امام معصوم بوده است و صورت ايده‌آل و آرماني دارد. هم‌چنين فرازها و جملاتي مورد بررسي قرار گرفته است که از آنها رفتار متقابل (رفتاري در مقابل رفتار ديگر) به صراحت استنباط مي‌شود.
بنابراين مسئله اصلي اين بررسي عبارت است از اين که: در دعاي مکارم‌الاخلاق در مقابل رفتارهاي ناپسند (2ـ و 1ـ )، چه رفتارهايي از خداوند درخواست شده است؟
از اين جهت هدف اين بررسي اين است که با توجه به محتواي دعاي شريف مکارم‌الاخلاق و مفاهيم عالي اخلاقي آن تلاش شود تا الگويي که بتواند مدلي براي رفتار تلقي شود، استخراج گردد تا اعمال را در محدوده‌هاي مشخص شده بتوان با آن سنجيده و ميزان انطباق و عدم آن را با مدل آرماني و ايده‌آلي که امام سجاد(ع) ارايه مي‌فرمايند مشخص نمود. به اين ترتيب که در اين دعا، رفتارهاي ناپسند با رفتارهاي پسنديده‌تر پاسخ داده شده است (يعني اگر رفتارهاي احتمالي را در پيوستاري به شکل زير نشان بدهيم، پاسخ رفتار (1ـ )، همواره رفتار (2+) است.
رفتار (2ـ )
رفتار (1ـ )
رفتار (0)
رفتار (1+)
رفتار (2+)
پيوستار رفتارهاي احتمالي
در مدل ياد شده رفتار (1ـ ) و رفتار (2ـ ) طيف رفتاري منفي و ناپسند مي‌باشند، رفتار (1+) و رفتار (2+) به ترتيب رفتار پسنديده و رفتار پسنديده‌تر و در طيف رفتاري مثبت قرار دارد و رفتار (0) رفتار مقابله به مثل است که مي‌توان آن را رفتار عادلانه تلقي نمود. يعني در مقابل طيف رفتاري منفي سه شکل رفتاري ممکن وجود دارد: وَ جزاءُ سيئهِ سيئه مثلها (مقابله به مثل = رفتار (0))، فمن عفا (رفتار نيکو و بخشيدن = رفتار (1+))، و اَصلَح (پسنديده‌تر و فراتر از بخشيدن = رفتار (2+).(1)(شورا / 40)
بايد يادآور شد که محدوديت اساسي اين بررسي جزيي بودن آن در مقايسه با وسعت موضوع از يک طرف و حساسيت و پيچيدگي آن از سوي ديگر مي‌باشد که تسري آن به ساير منابع و اعمال آن به عنوان يک مدل واحد در همه شرايط زماني و مکاني و نيز در مورد افراد و گروه‌هاي مختلف ممکن نمي‌باشد و نتيجه اين بررسي صرفاً در محدوده دعاي مکارم‌الاخلاق مورد ملاحظه بوده و در حيطه آن قابل بحث است.
بررسي متن دعاي مکارم‌الاخلاق
در ميان فرازهاي مختلف اين دعاي آموزنده، با ارزش و پرمعنا، دو فراز را مي‌توان شناسايي کرد که در آنها رفتاري در مقابل رفتار خاص و متناسب با آن رفتار، به صراحت بيان شده است مانند وَ سَدِّدْني لِاَنْ اِعارِضَ مَنْ غَشِّني بِالنَّصْحِ (مرا ياري کن تا با آن کس که با من دغلي و نادرستي کند، با خيرخواهي مقابله کنم). اگرچه اين قبيل درخواست‌ها، نسبت به درخواست‌ها و دعاهائي که جنبه فردي دارد، در اقليت قابل توجهي قرار دارد مثل وَ اَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَي يَدِيَ الْخَيْر (خدايا از دست‌هاي من خير را بر مردم جاري کن) و يا اَللَّهُمَّ اخْتِمْ بِعَفْوِکَ اَجَلي (خدايا پايان عمر مرا آمرزش خودت قرار ده)، ولي از آنجا که اين درخواست‌ها، رفتار متقابل را به وضوح بيان مي‌نمايند، فقط اين دو فراز ملاک بررسي قرار داده شده است:
در فراز اول رفتارهايي مورد نظر است که رفتار ديگران به آن گونه رفتارها عوض و مبدل شوند. مثل وَ اَبْدِلْنِي مِنْ بَغْضَةِ اَهْلِ الشَّنَأنِ الْمَحَبَّة (و مبدل کن بر من کينه کينه‌توزان را به محبت).
در فراز دوم رفتارهايي مورد درخواست امام سجاد(ع) مي‌باشند که در مقابل رفتار ديگران توفيق انجام آنها حاصل شود. مثل: وَ اَجْرِي مَنْ هَجَرَنِي بِالْبِرِّ (و کسي را که مرا ترک نموده است به نيکي پاداش دهم).
در هر حال، چه اين که حضرت درخواست نمايد که در مقابل رفتار ناپسند ديگران، توفيق رفتار پسنديده و پسنديده‌تر پيدا کند و يا رفتار ناپسند ديگران در مورد ايشان به رفتار پسنديده بدل گردد، در هر دو صورت رفتار مطلوب امام سجاد(ع) همان رفتارهاي پسنديده در مقابل رفتارهاي ناپسند ديگران مي‌باشد. از اين رو، از متن اين دعا رفتارهاي مذکور در سيزده مورد استخراج شده که در جدول شماره 1 به همراه ترجمه آنها آورده شده است.
جدول شماره 1: رفتارهاي متقابل (متن عربي و ترجمه آن)
رديف
متن عربي
ترجمه
1
اللهم صلّ علي محمد و ال محمد،
وَ اَبْدِلْنِي:
مِنْ بِغْضَة اَهْلِ الشَّنأنِ الْمَحَبّةَ
بر محمد و آل محمد صلوات بفرست،
و مبدل کن بر من:
کينه کينه‌توزان را به محبت
2
وَ مَنْ حَسَدِ اَهْلِ الْبَغْي الْمَودّدَ
و حسد ستمکاران را به دوستي
3
وَ مِنَ ظِنَّهِ اَهْلِ الصَّلاحِ الثَّقةَ
و بدگماني مردم شايسته را به وثوق و اطمينان
4
وَ مِنْ عَدَاوَهِ الاَدنَيْنِ الْوِلايَةَ
و دشمني نزديکان را به دوستي و ولايت
5
وَ مِنْ عُقُوقِ ذَوي الاَرْحَامِ المَبَرَّةَ
و نافرماني و مخالفت خويشاوندان را به نيکي و احسان کردن
6
وَ مِنْ خِذِلانِ الاَقرَبينَ النُّصرَةَ
و خوار نمودن نزديکان را به ياري دادن
7
وَ مِنْ حُبِّ الْمدارّينَ تَصْحِيح المقَةِ
و دوستي ظاهري مداراکنندگان را به دوستي حقيقي
8
وَ مِنْ رَدَّ الآمَلابِسينَ کَرَمَ الْعِشرةِ
و اهانت مصاحبان را به معاشرت نيکو
9
اللهم صل علي محمد و اله
وَ سَدِّدْنِي:
لِاَنْ اُعارِضَ مَنْ غَشِّنِي بِالنُّصْحِ
پروردگارا بر محمد و خاندانش درود فرست
و مرا ياري کن:
تا با آن کس که با من دغلي و نادرستي کند با خيرخواهي مقابله کنم
10
وَ اَجرِيْ مَنْ هَجَرَني بِالْبِرِّ
و کسي را که مرا ترک نموده است به نيکي پاداش دهم
11
وَ اُثيبَ مَنْ حَرَمَني بِالبَذلِ
و کسي را که مرا محروم کرده است با بذل و بخشش پاداش دهم
12
وَ اُکافِي مَنْ قَطَعَنِي بِالصِّلةِ
و کسي را که از من قطع رابطه و پيوند کرده با صله رحم تلافي کنم
13
وَ اُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِي اِلي حُسْنِ الذِّکرِ
و با کسي که غيبت مرا مي‌کند با ذکر خير به مخالفت برخيزم
در جـدول شمـاره 1 رفتـارهايي در طيف منفي رفتـار (1ـ ) به شرح زير قابل تشخيص مي‌باشند:
1ـ کينه‌توزي 2ـ حسدورزي
3ـ بدگماني 4ـ دشمني
5ـ نافرماني 6ـ بي‌اعتنايي و خوار کردن
7ـ مدارا کردن (تظاهر) 8ـ اهانت
9ـ خيانت و نادرستي 10ـ قطع مواصلت
11ـ محروم نمودن 12ـ قطع رابطه و پيوند
13ـ بدگويي و غيبت
پاسخ‌هاي فرضي در مقابل اين رفتارهايي باشد که در جدول شماره 2 با عنوان رفتار (0) و رفتار (1+) ملاحظه مي‌شود.
جدول شماره 2: رفتارهاي ناپسند (1ـ ) و رفتارهاي فرضي مقابله‌اي (0) و (1+)
رفتار (1ـ ) ناپسند (طيف منفي)
رفتار (0) مقابله به مثل رفتار عادلانه
رفتار (1+) رفتار نيکو (طيف مثبت)
کينه‌توزي
کينه‌توزي کردن
بخشيدن
حسد ورزي
حسد ورزي
عفو نمودن
بدگماني
بدگماني
صرف‌نظر کردن
دشمني
دشمني
بخشيدن
نافرماني
نافرماني
بخشيدن
بي‌اعتنايي و خوار کردن
بي‌اعتنايي و خوار کردن
جدي نگرفتن
مدارا کردن (تظاهر)
مدارا کردن (تظاهر)
اقدام به دوستي ظاهري
اهانت
اهانت کردن
بخشيدن
خيانت و نادرستي
خيانت و نادرستي
عفو کردن
دوري کردن (قطع مواصلت)
قطع مواصلت
بخشيدن
محروم نمودن
محروم نمودن
صرف‌نظر کردن
قطع رابطه و پيوند
قطع رابطه و پيوند
جدي نگرفتن
بدگويي و غيبت
بدگويي و غيبت
بخشيدن
با مراجعه به جدول شماره 1 روشن مي‌شود که در متن مندرج در آن از دعاي مکارم، رفتـارهاي (0) و (1+) در مقـابل رفتـارهاي طيف (1ـ ) منظور نبوده و مورد درخواست نمي‌باشند؛ بلکه رفتاري فراتر از آنها (به شرح صفحه بعد) در آنها وجود دارد که مورد نظر امام سجاد(ع) بوده است:
1ـ ابراز محبت در مقابل کينه‌توزي (بغض).
2ـ طرح دوستي (مودت) در مقابل حسدورزي.
3ـ جلب اعتماد و وثوق (ثقه) در مقابل بدگماني (ظن).
4ـ ولايت و دوستي در مقابل دشمني.
5ـ نيکي کردن و احسان (مبرّه) در مقابل نافرماني (عقوق).
6ـ ياري کردن (نصرت) در مقابل خواري و بي‌اعتنايي (خذلان).
7ـ اقدام به دوستي حقيقي (تصحيح المقه) در مقابل مدارا کردن (حب‌المدارين).
8ـ خوش‌رفتاري (کرم العشره) در مقابل اهانت (رد الملابسين).
9ـ خيرخواهي (نصح) در مقابل خيانت و نادرستي (غش).
10ـ نيکويي (برّ) در مقابل دوري کردن (هجر).
11ـ بذل و بخشش در مقابل محروم کردن (حرم).
12ـ صله رحم در مقابل قطع رابطه و پيوند (قطع).
13ـ ذکر خير کردن در مقابل بدگوي (غيبت).
چنان که مفاهيم ذکر شده، در ادامه جدول شماره 2 قرار داده شود، جدول شماره 3 تشکيل خواهد شد که کاملاً در تأييد فرضيه مي‌باشد:
جدول شماره 3: رفتارهاي پسنديده‌تر در مقابل رفتارهاي ناپسند
رفتار (1ـ )
رفتار ناپسند (طيف منفي)
رفتار (0)
مقابله به مثل عادلانه
رفتار پسنديده (1+)
رفتار نيکو (طيف مثبت رقيق)
رفتار پسنديده‌تر (2+)
رفتار نيکو (طيف مثبت غليظ)
کينه‌توزي (بغضه)
کينه‌توزي
بخشيدن
(محبت) ابراز محبت
حسد ورزي (حسد)
حسدورزي
عفو کردن
(مودت) طرح دوستي ريختن
بدگماني (ظنه)
بدگماني
صرف‌نظر کردن
(ثقه) جلب اعتماد و وثوق
دشمني (عداوه)
دشمني
بخشيدن
(ولايه) ولايت و دوست شدن
نافرماني (عقوق)
نافرماني
بخشيدن
(مبره) نيکي کردن و احسان
بي‌اعتنايي و خوار کردن (خذلان)
خواري
جدي نگرفتن
(نصرت) ياري کردن
مدارا کردن
(حب المدارين)
مدارا کردن
اقدام به دوستي ظاهري
(تصحيح الحقه) اقدام به دوستي حقيقي
اهانت (رد الملابسين)
اهانت
عفو کردن
(کرم العشره) خوش رفتاري
خيانت و نادرستي (غش)
خيانت
بخشيد
(نصح) خيرخواهي
دوري کردن (هجرني)
دوري کردن
ناديده گرفتن
(برّ) نيکويي کردن
محروم کردن (حرمني)
محروم کردن
عفو کردن
(بذل) بذل و بخشش کردن
قطع رابطه و پيوند (قطعني)
قطع پيوند کردن
بخشيدن
(صله) صله رحم نمودن
بدگويي (اغتابني)
بدگويي
بخشيدن
(حسن الذکر) ذکر خير کردن
با ملاحظه جدول شماره 3 روشن مي‌شود که رفتارهاي مطلوب و ايده‌آل امام سجاد(ع) در مقابل رفتارهاي ناپسند، رفتارهاي پسنديده‌تر بوده است و اين همان مدل مورد نظر در اين بررسي مي‌باشد يعني در طيف رفتاري همواره رابطه رفتار (2+) ?
رفتار (1ـ ) برقرار است.
رفتار (2+)
رفتار (1+)
رفتار (0)
رفتار (1ـ )
رفتار (2ـ )
براي مثال رفتار کينه‌توزانه، يک رفتار ناپسند (1ـ ) است، اگر در مقابل اين رفتار مقابله به مثل شود رفتار (0)، رفتار عادلانه‌اي صورت گرفته است، اگر کسي که اين رفتار از او سرزده است بخشيده شود، رفتار پسنديده‌اي (1+) به عمل آمده است و اگر به چنين فردي، ابراز محبت شود، رفتار پسنديده‌تري (2+) انجام گرفته است.
و اين مسئله در همه جملاتي که در اين دعا در ارتباط با رفتار متقابل بوده است، وجود دارد.
بنابراين، مدل رفتاري مطلوب، آرماني و ايده‌آل امام سجاد(ع) در اين دعا، اين است که همواره در مقابل رفتارهاي ناپسند، رفتارهاي پسنديده‌تر بايستي انجام گيرد.
جمع‌بندي
1ـ اين بررسي با همه محدوديتي که دارد، مي‌تواند مقدمه‌اي براي مطالعات وسيع‌تري قرار گرفته و در جهت نظريه‌پردازي براي رفتار مديريتي در يک جامعه ديني و ارزشي (اسلامي)، تلقي شود.
2ـ مدلي که در اين بررسي به آن دست يافته شده است و در واقع مدل آرماني امام سجاد(ع) است، مي‌تواند دست‌مايه‌اي در وضع قوانين و مقررات قرار گيرد و از آنجا که قوانين همواره در مقابل رفتارهاي ناپسند، رفتارهاي عادلانه (مقابله به مثل) را تجويز مي‌نمايد، به رفتارهاي فراتر از آن نيز توجه نمايد.
3ـ از اين مدل مي‌توان در قالب پرسش‌نامه در جهت سنجش گرايش رفتاري طيف‌هاي متفاوت مردم در جوامع مختلف بهره‌گيري نموده و تطابق و يا تفاوت گرايش‌ها را در نگرش آنها تعيين کرد.
4ـ علي‌رغم استخراج اين مدل رفتاري از دعاي مکارم‌الاخلاق ممکن است سؤال‌هاي متعددي نيز به نظر آيد که از آن جمله به موارد زير مي‌توان اشاره کرد:
· آيا اين مدل رفتاري، در رفتار افراد غيرمعصوم نيز صدق مي‌کند؟
· آيا اين مدل بيرون از محدوده دعاي مکارم اعم از منابع ديگر و يا حتي در ساير دعاهاي صحيفه سجاديه مورد نقضي دارد؟
· آيا اين مدل رفتاري قابليت اجرايي نيز مي‌تواند پيدا کند؟
· آيا اين گونه رفتارها صرفاً در محدوده فردي مطرح است و يا در محدودة اجتماعي نيز مي‌توان تسري داد؟
منابع
ارفع، سيدکاظم(1363). شرح دعاي مکارم‌الاخلاق. تهران: نشر نهضت زنان مسلمان.
المنجد الابجد(1363). تهران: مؤسسه الفقيه.
حر عاملي، محمدبن حسن(1382). آداب معاشرت از ديدگاه معصومين(ع). مترجمان: محمدعلي فارابي و يعسوب عباسي علي‌کمر. مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوي.
حيدري نراقي، علي‌محمد(1382). آيين معاشرت از ديدگاه اسلام. قم: انتشارات مهدي نراقي.
صحيفه سجاديه. ترجمه: صدر بلاغي(1352). تهران: انتشارات حسينيه ارشاد، شرکت افست.
طباطبايي، سيدمحمدحسين(1363). تفسيرالميزان. ترجمة سيدمحمدباقر موسوي همداني، قم: چاپخانه دفتر انتشارات اسلامي.
طبرسي(1358)، ترجمه تفسير مجمع البيان، ترجمة علي کاظمي، قم: انتشارات فراهاني.
عابدي جعفري، حسن(1383). تقريرات درسي مباني فلسفي مديريت اسلامي. دوره دکتراي مديريت، دانشگاه امام حسين(ع)، دانشکده و پژوهشکده علوم انساني، ترم اول سال تحصيلي 84ـ83 .
قمي، عباس(1368). کليات مفاتيح‌الجنان، ترجمة سيداحمد طيبي شبستري، قم: انتشارات علميه الاسلاميه.
کيوي، ريمون(1382). روش تحقيق در علوم اجتماعي. ترجمة عبدالحسين نيک‌گهر، چاپ هفتم، تهران: نشر توتيا.
معين، محمد(1364). فرهنگ فارسي. تهران: انتشارات اميرکبير.
نادري، عزت‌اله و سيف‌نراقي، مريم(1368). روش‌هاي تحقيق در علوم انساني. تهران: دفتر تحقيقات و انتشارات بدر.
مفاهيم و اصطلاحات
اِبدال: مصدر باب افعال يعني تبديل کردن چيزي به چيز ديگر
قاعده ابدال در عربي، عبارت است از قرار دادن حرفي به جاي حرف ديگر. مثلاً براساس اين قاعده، واو کلمه وحد در باب افتعال به «تاء» تبديل شده و در «تاء» افتعال ادغام مي‌شود. يعني اتحاد به جاي اوتحاد.
در عبارت وَ اَبْدِلْنِي مِنْ بِغْضَهِ اَهْلِ الشّنأنِ الْمَحَبَّهَ، المحبه مفعول به، و «ي» مفعول له بدل است.
مفهوم عبارت چنين است که خدايا محبت را به جاي کينة کينه‌توزان بر من عوض و تبديل کن.
بِغْضَه: تنفر، کينه، نفرت و کراهت
شَنأن: کينه، دشمني
بَغْي: ظلم و تجاوز
ظِنَّه: تهمت، بدگماني
اَدْنَينْ: خويشان و نزديکان
عُقُوق: نافرماني، سرکشي
مَبَرَّه: رفتار نيکو از روي محبت
مُدارّين: مداراکنندگان
مِقَه: بيزاري
مَقُهَ: نزد مردم نفرت‌انگيز و مکروه شد.
مَقَهَ: از کاري زشت، سخت نفرت يافت.
مَقْت: کينه، دشمني
مَلابِسين: مصاحبان
نُصْح: اخلاص در دوستي
تَسْديد: تأييد، تحکيم
اِثَابَه: پاداش دادن
يادداشتها
1ـ ترجمه: و کيفر هر بدي بدي ديگر است مثل آن. و هر کس که از کيفردادن صرف‌نظر کند و به اين وسيله طرف را اصلاح نمايد (اصلاح بين خود و خدا و يا اصلاح بين خود و کسي که به او بدي کرده است)، پاداشش به عهده خداست و او ستمگران را دوست نمي‌دارد (تفسير الميزان، جلد 18 : 79) و سزاي هر ستمي، ستمي است مانند آن و هر کس ببخشد و (بين خود و خدا را) اصلاح کند، پاداش او با خداوند است که خداوند ستمکاران را دوست ندارد (تفسير مجمع‌البيان، جلد 22 : 152).
در جستجوي مدل رفتاري در دعاي مکارم الاخلاق
پاسخ با نقل قول
