تبدیل در لغت به معنای دگرگون ساختن است.[1] سهام نیز سندی است حاکی از مالکیت حصه معین در شرکت تجاری که شرکت سهامی نامیده می‌شود.[2]در ادبیات حقوقی،تبدیل سهام عبارت است از تغییر نوع سهام شرکت از سهام بی‌نام به سهام بانام و بالعکس به موجب مقررات اساسنامه یا تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت.[3](ماده 43 لایحه قانونی)

فلسفه و مزایای تبدیل سهام
مؤسسین، شرکت را بر اساس مطالعاتی تأسیس می‌نمایند و تصمیم به صدور سهام بانام یا بی‌نام می‌گیرند. پس از تأسیس شرکت ممکن است صدور سهام منتشر شده بانام یا بی‌نام با واقعیت‌های پس از تأسیس انطباق نداشته باشد یا پس از تأسیس، اوضاع و احوال و شرایط تغییر کند یا مدیران جدید سیاست دیگری در پیش گیرند. انتقال بدون تشریفات سهم بی‌نام که موجب روان شدن سرمایه و توسعه و رشد آن است، نقطه قوت این سهم است ولی این مشکل را دارد که سهامداران را غیر متجانس و ناهماهنگ می‌نماید. در مقابل، هرچند انتقال سهم بانام با مشکلات نقل و انتقال رسمی و ثبت مجدد در دفتر ثبت شرکت مواجه است، اما این حسن را دارد که سهامداران شناخته شده و هر لحظه قابل مراجعه می‌باشند.[4]
مزایای تبدیل سهام بر حسب مورد متفاوت است. برای مثال، اگر شرکتی بخواهد از هویت تمام سهامداران خود آگاهی داشته باشد، سهام بی‌نام خود را به سهام بانام تبدیل می‌کند، یا اگر بخواهد نقل و انتقال سهام خود را در بورس امکان‌پذیر سازد، سهام بانام خود را به سهام بی‌نام تبدیل می‌کند.[5]

فرآیند تبدیل سهام
تبدیل سهام از بانام به بی‌نام و بالعکس با تشریفات خاصی صورت می‌گیرد. تبدیل سهام بعضاً در اساسنامه پیش‌بینی می‌گردد، لکن این امر عموماً در مجمع عمومی فوق‌العاده به تصویب می‌رسد. برای این منظور تشریفات و مراحل قانونی معینی مقرر شده که بایستی رعایت گردد که در مورد تبدیل سهام بی‌نام به بانام و سهام بانام به بی‌نام یکسان نیست.[6]
تشریفات تبدیل سهام بی‌نام به سهام بانام از تشریفات تبدیل سهام بانام به سهام بی‌نام مفصل تر است؛ زیرا شناسایی دارنده سهام بی‌نام دشواری خاص خود را دارد.[7]

الف) تبدیل سهام بی‌نام به سهام بانام
به موجب ماده 44 لایحه قانونی، به منظور تبدیل سهام بی‌نام به سهام بانام، باید مراتب در روزنامه کثیرالانتشاری که آگهی‌های مربوط به شرکت در آن منتشر می‌شود، در سه نوبت و هر یک به فاصله پنج روز منتشر و مهلتی که کمتر از شش‌ماه از تاریخ اولین آگهی نباشد به صاحبان سهام داده شود تا برای تبدیل سهام خود به مرکز شرکت مراجعه کنند. در آگهی تصریح خواهد شد که پس از پایان مهلت مذکور، کلیه سهام بی‌نام شرکت باطل شده تلقی می‌گردد.

ب) تبدیل سهام بانام به سهام بی‌نام
تبدیل سهام بانام به بی‌نام تشریفات ساده‌ای دارد. برابر ماده 47 لایحه قانونی، به منظور تبدیل سهام بانام به سهام بی‌نام، مراتب فقط یک نوبت در روزنامه کثیرالانتشار شرکت منتشر شده و مهلتی که نباید کمتر از دو ماه باشد به صاحبان سهم داده می‌شود تا برای تبدیل سهام خود به مرکز شرکت مراجعه کنند.

ضمانت اجرای عدم مراجعه سهامداران برای تعویض سهام
قانونگذار ابطال سهم و خروج سهامدار از جمع شرکای شرکت را ضمانت اجرای عدم تبدیل سهام بی‌نام با سهام بانام قرار داده است. این در حالی است که اگر دارنده سهم بانام در موعد مقرر برای تعویض سهام به شرکت مراجعه نکند، سهم او به جای خود باقی خواهد بود.
بر اساس ماده 45 لایحه قانونی، اگر در مهلت شش ماهه مذکور در ماده 44، سهام بی‌نام برای تبدیل به سهام بانام به مرکز شرکت تسلیم نشده باشد، این سهام باطل شده تلقی و برابر تعداد آن، سهام بانام صادر می‌شود و در صورتی که سهام شرکت در بورس اوراق بهادار پذیرفته شده باشد، سهام جدید الصدور از طریق بورس و الا از طریق سیستم حراج فروخته خواهد شد. آگهی حراج حداکثر تا یک ماه پس از انقضای مهلت شش‌ماهه ذکر شده در ماده 44 و تنها در یک نوبت در روزنامه کثیرالانتشار شرکت منتشر می‌شود. فاصله بین آگهی و تاریخ حراج حداقل ده روز و حداکثر یک‌ماه خواهد بود. در صورتی که در تاریخ تعیین شده تمام یا قسمتی از سهام به فروش نرسد، حراج تا دو نوبت طبق شرایط مندرج در ماده 45 تجدید خواهد شد.
پس از فروش سهامی که طبق ماده 45 فروخته می‌شود، ابتدا هزینه‌های مترتبه مانند هزینه آگهی حراج و حق‌الزحمه کارگزار بورس کسر شده و بقیه آن توسط شرکت در حساب بانکی دارای بهره سپرده می‌شود. اگر سهامدار ظرف ده سال از تاریخ فروش سهم، سهام باطل شده را به شرکت ارائه دهد، مبلغ سپرده و بهره متعلقه به دستور شرکت، از طرف بانک به وی پرداخت می‌شود. پس از اتمام ده سال، باقیمانده وجوه در حکم مال بدون صاحب تلقی شده و باید از طرف بانک و با اطلاع دادستان به خزانه دولت منتقل شود (ماده 46 لایحه قانونی).
لازم به ذکر است مطابق تبصره ذیل ماده 46 لایحه قانونی، هرگاه پس از تجدید حراج در نوبت سوم، مقداری از سهام بی‌نام به فروش نرسد، صاحبان این سهام که به شرکت مراجعه می‌کنند، به ترتیب زمان مراجعه به شرکت، اختیار خواهند داشت از خالص فروش سهامی که فروخته شده، به نسبت سهام بی‌نامی که در دست دارند، وجه نقد دریافت کرده و یا به همان تعداد، سهام بانام تحصیل نمایند. البته این ترتیب تا زمانی رعایت می‌شود که پول نقد و سهام فروخته نشده، هر دو در اختیار شرکت قرار داشته باشد.
در نقطه مقابل، اگر دارندگان سهام بانام برای تعویض سهام خود با سهام بی‌نام به شرکت مراجعه نکنند، بر خلاف تبدیل سهام بی‌نام به بانام، سهم آنان محفوظ خواهد بود؛ زیرا مشخصات آن‌ها در دفتر شرکت ثبت شده و هویت آنان برای شرکت نامعلوم نیست. به موجب بخش دوم ماده 47 لایحه قانونی، پس از انقضای مهلت دو ماهه برای تبدیل سهام بانام به سهام بی‌نام، برابر تعداد سهامی که تبدیل نشده است، سهام بی‌نام صادر و در مرکز شرکت نگهداری خواهد شد تا هر زمان که دارندگان سهام بانام به شرکت مراجعه کنند، سهام بانام آنان اخذ و ابطال و سهام بی‌نام به آن‌ها داده شود.
شایان ذکر است که به موجب ماده 49 لایحه قانونی، قانونگذار در مورد عدم تعویض سهام در موقع مقرر ضمانت اجرای یکسانی را نسبت به دارندگان سهام بانام و بی‌نام اعمال کرده است. بر اساس ماده فوق سهامدارانی که طبق مواد 44 تا 48 لایحه قانونی، سهام خود را تعویض ننموده باشند، نسبت به آن سهام از حق حضور و نیز حق رأی در مجامع عمومی صاحبان سهام محروم خواهند شد.


تعویض گواهینامه موقت سهام با اوراق سهام بانام یا بی‌نام
بر اساس ماده 50 لایحه قانونی، در مورد تعویض گواهینامه سهام با اوراق سهام بانام یا بی‌نام بر طبق مفاد مواد 47 و 49 عمل خواهد شد. این حکم بدین معناست که:
اولاً، مراتب تبدیل فقط یک نوبت در روزنامه کثیرالانتشار شرکت آگهی شده و مهلتی که نباید کمتر از دو ماه باشد به صاحبان سهام برای تبدیل گواهینامه موقت سهام خود داده می‌شود. پس از انقضای مهلت مزبور، برابر تعداد گواهینامه موقت سهامی که تبدیل نشده است، سهام صادر و در مرکز شرکت نگهداری خواهد شد تا هر موقع که صاحبان گواهینامه موقت سهام به شرکت مراجعه کنند، گواهینامه موقت سهام آنان اخذ و ابطال شده و سهام بی‌نام یا بانام، بسته به مورد، به آنها داده شود.
ثانیاً، دارندگان گواهینامه موقت سهامی که طبق مقررات اقدام به تعویض آنها نکرده باشند، نسبت به آن گواهینامه موقت سهام، حق حضور و رأی در مجامع عمومی صاحبان سهم را نخواهند داشت.[8]

وظیفه شرکت پس از پایان فرآیند تبدیل سهام
مدیران شرکت موظفند تبدیل سهام شرکت را به اطلاع مرجع ثبت شرکت‌ها رسانده تا پس از ثبت، به وسیله آگهی به اطلاع عموم برسد. ماده 48 لایحه قانونی در این باره بیان می‌دارد پس از تبدیل کلیه سهام بی‌نام به سهام بانام و یا تبدیل سهام بانام به سهام بی‌نام و یا حسب مورد پس از گذشتن هر یک از مهلت های مذکور در مواد 44 و 47، شرکت باید مرجع ثبت شرکت‌ها را از تبدیل سهام خود کتبا‍ً مطلع سازد تا مراتب طبق مقررات به ثبت رسیده و برای اطلاع عموم آگهی شود.

استثنای تبدیل سهام
شرکت نمی‌تواند کلیه سهام بانام خود را به سهام بی‌نام تبدیل نماید؛ زیرا برابر ماده 114 لایحه قانونی، سهام مدیران شرکت که برای تضمین خسارات احتمالی در صندوق شرکت به عنوان وثیقه سپرده می‌شود، الزاماً باید سهام بانام باشد. لذا ماده 114 یاد شده، ماده43 لایحه قانونی را تخصیص می‌زند و در قانونیت خود اقوی و اولی می‌باشد.[9]


نویسنده : سيد عبدالله صادقي فدكي


1. معین، محمد؛ فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1363، چاپ ششم، ج 1، ص 1021

2. جعفری لنگرودی، محمدجعفر؛ مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1378، چاپ اول، ج3، ص2215

3. افتخاری، جواد؛ حقوق تجارت (شرکت‌های تجاری)، تهران، ققنوس، 1384، چاپ دوم، ج 2، ص 104

4. خزائی، حسین؛ حقوق تجارت (شرکت‌های تجارتی)، تهران، قانون، 1385، چاپ اول، ج 2، ص 153
5. اسکینی، ربیعا؛ حقوق تجارت (شرکت‌های تجاری) تهران، سمت، 1380، چاپ سوم، ج2، ص 71

6.پاسبان، محمدرضا؛ حقوق شرکت‌های تجاری، تهران، سمت، 1387، چاپ دوم، ص 276

7.فرحناکیان، فرشید؛ قانون تجارت در نظم حقوقی کنونی، تهران، میزان، 1387، چاپ اول، ص 742

8. افتخاری، جواد؛ همان، ص 106

9. عرفانی، محمود؛ حقوق تجارت (شرکت‌های سهامی عام و خاص)، تهران، مؤسسه انتشارات جهاد دانشگاهی، 1377، چاپ هشتم، ج2، ص 78