نویسنده : احمدرضا سليمان‌زاده
تجربه تاريخي مخصوصاً فضاي حاكم بر جهان معاصر، بيانگر اين است كه جوامع بشري را از رويارويي با درگيري‌هاي مسلحانه گريزي نيست و وقوع چنين پديدۀ تلخ و شومي، واقعيت اجتناب ناپذير دنياي امروزي است. مخاصمات مسلحانه[1] هم درجوامع بين المللي و هم در جوامع داخلي روي مي‌دهند. در عرصۀ بين المللي جنگ ميان دولت‌ها اتفاق مي‌افتد در حالي كه در جوامع داخلي، جنگ در قلمرو يك دولت بوقوع مي‌پيوندد. اولي را مخاصمات مسلحانۀ بين المللي و دومي را مخاصمات مسلحانه غيربين المللي مي‌نامند. بنابراين درگيري‌هاي مسلحانه‌اي كه در حال حاضر روي مي‌دهند تحت عناوين مخاصمات مسلحانه بين المللي و مخاصمات مسلحانه غيربين المللي مورد مطالعه و بررسي قرار مي‌گيرند. حقوق بين الملل بشر دوستانه تقسيم بندي فوق را به رسميت مي‌شناسد و قواعد و مقررات آن بر چنين مخاصماتي حاكم است و طرفين مخاصمه ملزم به رعايت آنها می­باشند.
مخاصمات مسلحانه
مخاصمات مسلحانه، مخاصماتي هستند كه در آنها طرفين درگير، به قواي مسلح متوسل مي‌شوند. بنابراين هر مخاصمۀ مسلحانه‌اي دو عنصر اساسي دارد: عنصر نخست، طرفين مخاصمه هستند كه بايستي ماهيت آنها معلوم و مشخص باشد و عبارتند از دولت‌ها و گروه‌هاي مسلح سازمان يافته باشند یا اينكه يكي از طرفين دولت و طرف مقابل گروههاي مسلح مخالف دولت مي‌باشند دو وضعيت اخيرالذكر معمولاً در قلمرو داخلي دولت اتفاق مي‌افتد. دومين عنصر مخاصمات مسلحانه، توسل به قواي مسلح مي‌باشد. عمليات نظامي بوسيله قواي مسلح طرفين درگير صورت مي‌گيرد كه نتيجه آن لطمه زدن به دشمن است.

مخاصمات مسلحانه بين المللي:
مادۀ 2 مشترك كنوانسيون‌هاي ژنو مقرر مي‌دارد: «علاوه بر مقرراتي كه بايد در زمان صلح به موقع اجرا گذاشته شود، كنوانسيون حاضر در صورت وقوع جنگي كه رسماً اعلام شده باشد و يا هر نوع مخاصمه مسلحانه‌اي كه بين دو يا چند دولت معظم متعاهد بروز نمايد اجرا خواهد شد ولو اينكه يكي از دول مزبور وجود چنين مخاصمه‌اي را تصديق ننمايند.
اين كنوانسيون در هر مورد كه تمام و يا قسمتي از خاك يكي از دول معظم متعاهد اشغال نشود نيز مجري است حتي اگر اين اشغال با هيچ گونه مقاومت نظامي مواجهه نگردد.»
ماده فوق بيانگر نكاتي است از جمله اينكه اولاً مخاصمات مسلحانه بين المللي مخاصماتي هستند كه ميان دول معظم متعاهد روي مي‌دهند و اين وضعيت زماني است كه يك و يا چندين دولت در مقابل دولت ديگر به نيروي مسلح متوسل مي‌شوند. ثانياً شدت و ميزان و هم چنين مدت زمان چنين مخاصماتي متفاوت و متغير است. ثالثاً عدم اعلام حالت جنگي و يا عدم شناسايي آن از سوي طرفين مخاصمه، ملاك و ضابطه‌اي براي تشخيص مخاصمات مسلحانه بين المللي نيست. بنابراين مي‌توان گفت كه هر اختلافي كه بين دولت‌ها بوجود آمد و موجب درگيري و در نتيجه بكارگيري نيروي مسلح ميان آنها شود يك مخاصمه مسلحانه بين المللي و به معناي ماده 2 مشترك كنوانسيون چهارگانه 1949 ژنو مي‌باشد.
در پي تغيير و تحولاتي كه در عرصه روابط بين الملل صورت گرفت اصل «حق ملت‌ها براي تعيين سرنوشت خود» مورد توجه حقوق بين الملل موضوعه قرار گرفت. تصويب پروتكل الحاقي شماره 2 به كنوانسيون‌هاي 4 گانه ژنو در سال 1977 در همين راستا بوده است. اين پروتكل كه راجع به مخاصمات مسلحانه بين المللي است موجب بسط و توسعه چنين مخاصماتي شده است يعني علاوه بر جنگ‌هاي منظم ميان دولت‌ها، مبارزه بر عليه سلطۀ استعماري، اشغال خارجي و رژيم‌هاي نژاد پرست نيز مخاصمه مسلحانه بين المللي قلمداد مي‌شوند.

مخاصمه مسلحانه غير بين المللي:
در حال حاضر، درگيري مسلحانه بين دولت به ندرت اتفاق مي‌افتد و بيشتر درگيري‌ها از نوع مخاصمات مسلحانه غير بين مللي است كه در قلمرو داخلي دولت‌ها روي مي‌دهند.
مادۀ 3 مشترك كنوانسيون چهارگانه ژنو 1949 و مكمل آن پروتكل الحاقي شماره 2 به كنوانسيون‌هاي ژنو در سال 1977 در مورد مخاصمات مسلحانه غير بين المللي هستند. تعريف مخاصمه مسلحانه غير بين المللي مطابق ماده 3 مذكور بدين صورت است كه چنين مخاصماتي ويژگي‌ بين المللي ندارند و در قلمرو يك دولت ميان نيروهاي مسلح حكومتي، گروه‌هاي مسلح غير بين المللي مطابق با ماده 1 پروتكل الحاقي شماره 2 همراه با تحقق شرايطي است و گروه‌هاي مسلح مخالف بايستي اين شرايط را دارا باشند. شرايط مذكور عبارتند از برخورداري از نيروهاي مسلح سازمان يافته و دارا بودن يك فرمانده مسئول و نيز كنترل بخشي از قلمرو كشور تا مجموع اينها موجب عمليات نظامي مداوم و مجتمع و نيز اجراي پروتكل حاضر گردد.
در يك ارزيابي نهايي مي‌توان گفت كه مخاصمه مسلحانه بين المللي مخاصماتي هستند كه ميان دولت‌ها با توسل به نيروهاي مسلح روي مي‌دهند اما مخاصمات مسلحانه غير بين المللي مخاصماتي هستند كه در قلمرو يك دولت ميان نيروهاي مسلح حكومتي و گروه‌هاي مسلح مخالف و يا بين خود اين گروهها در يك مدت زمان متعارف روي مي‌دهد.

منابع

1. comment le terme "conflit arme" et-ildifini endroit international humanitaire? Comite international de la croix rouge (CICR),Prisede postion,mars2008
2) محمد طاهر كنعاني؛ هاجر سياه رستمي؛ كتايون حسين نژاد؛ حقوق بين الملل بشر دوستانه ناظر بر حمايت از افراد در درگيري‌ها مسلحانه (مجموعه اسناد ژنو)، ، كميته ملي حقوق بشر دوستانه، تابستان 1385.


[1] . بكارگيري واژه مخاصمه مسلحانه بر مفهوم سنتي آن يعني جنگ ترجيح داده مي‌شود چرا كه واژه مخاصم، مفهوم و ماهيت حقوقي گسترده‌تري را دارا مي‌باشد بنابراين قابل فهم و منطبق با واقعيات جهان معاصر است.