نویسنده : (تليخص)هیئت تحریریه سایت پژوه
در آذرماه سال 1382 (11/09/1382) سیاست‌های كلی برنامۀ بیست سالۀ آیندۀ كشور تحت عنوان «چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی» از سوی مقام معظم رهبری به رئیس جمهور ابلاغ شد.این سند توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تهیه شده وسیاست های کلی برای رسیدن به این چشم انداز تعبیه شده اند.
با توجه به اهمیت محتوای این سند و تأكیدی كه رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار جوانان و دانشجویان دانشگاه‌های استان همدان به جوانان داشتند:
«شما جوان‌های عزیر این سند چشم‌انداز را مطاله كنید. اگر كسی دقت نكند، ممكن است خیال كند افرادی نشسته‌اند و انشاء نوشته‌اند، ولی نه، بدانید انشاء نیست. کلمه كلمۀ این چشم‌انداز – با تأكید می‌گویم – محاسبه شده است. این‌كه ما گفتیم در بیست سال آینده می‌خواهیم كشورِ اول منطقه در این خصوصیات باشیم و این شاخص‌ها را داشته باشیم – كه در سند دو صفحه ای چشم‌انداز ذكر شده – كلمه كلمۀ این‌ها بررسی و محاسبه و كارشناسی شده است. ما می‌توانیم، منتها این توانستن شروطی دارد.
ببینید عزیران من! همۀ شما مثل فرزندان من هستید. من یك‌یك شما جوان‌های عزیز را از ته دل دوست می‌دارم و معتقدم هر كاری در این مملكت باید بشود و ب‌توان كرد، باید به دست شماها انجام شود. البته هر كاری ساز و كار دارد. مایلم صادقانه مطلب برای شما روشن شود. ما معتقدیم این چشم‌انداز، تحقق یافتنی است، اما باید برنامه‌ریزی و راه حركت را پیدا كرد. كسی هم كه عامل و مباشر این كار است، نسل جوان است».
ابلاغیه:
نامه معظم‌له به ریاست محترم جمهوری و متن كامل چشم‌انداز به شرح ذیل برای علاقه‌مندان منتشر می‌شود:
جناب آقای خاتمی ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران
با سلام و تحیت
در پی ابلاغ سند چشم‌انداز بیست‌ساله كه به حول و قوۀ الهی و توجهات حضرت بقیة‌الله ارواحنافداه خواهد توانست مسیر توسعه و سازندگی كشور را در جهت هدف‌های والای جمهوری اسلامی نمایان و مشخص سازد، اینك سیاست‌های كلی برنامه چهارم كه نخستین برنامه دوران 20 ساله است برابر اصل 110 قانون اساسی ابلاغ می‌گردد.
انتظار می‌رود چارچوب این سیستم‌ها و نقاط مورد تكیه در آن بتواند به تدوین برنامه‌ای جامع و عملیاتی برای دوره پنج ساله بینجامد. بی‌گمان اهتمام و دقت‌نظر جنابعالی و هیأت محترم دولت و از آن پس مجلس محترم شورای اسلامی می‌توانند در این‌باره نقش تعیین كننده خود را ایفا كنند.
تأكید بر این معنا بدین علت ضرورت می‌یابد كه برخی از سیاست‌های كلی مصرح در برنامه سوم از توجه كافی در تقنین و اجرا برخوردار نگشت. مجمع محترم تشخیص مصلحت و نیز خود دستگاه‌های تقنینی و اجرایی می‌توانند این كمبود را به نحو شایسته‌ای در این برنامه برطرف كنند. لازم می‌دانم از مجمع محترم تشخیق مصلحت و هیأت محترم دولت و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و دبیرخانه مجمع و نیز كارشناسان فعال و همكار با این مجموعه‌ها كه در تنظیم سیاست‌های كلی برنامۀ چهارم نقش‌آفرینی گردند، صمیمانه سپاس‌گزاری كنم.
نسخه حاوی سیاست‌ها، همزمان برای مجلس شورای اسلامی و مجمع تشخیص مصلحت ارسال می‌شود.
سیدعلی خامنه‌ای
11/9/82

چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی

با اتكال به قدرت لایزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و كوشش برنامه‌ریزی شده و مدیرانۀ جمعی و در مسیر تحقق آرمان‌ها و اصول قانون اساسی، در چشم‌انداز بیست ‌ساله:
ایران كشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین‌الملل.
جامعۀ ایرانی در افق این چشم‌انداز چنین ویژگی‌هایی خواهد داشت:
توسعه یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود، و متكی بر اصول اخلاقی و ارزشهای اسلامی، ملی و انقلابی،‌ با تأكید بر:
مردم سالاری دینی، عدالت اجتماعی، آزادیهای مشروع، حفظ كرامت و حقوق انسان‌ها، و بهره‌مند از امنیت اجتماعی و قضایی.
برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متكی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی.
امن، مستقل و مقتدر با سامان دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه‌جانبه و پیوستگی مردم و حكومت.
برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت قضایی،‌تأمین اجتماعی، فرصت‌های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحكم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض و بهره‌مندی از محیط زیست مطلوب.
فعال، مسؤولیت‌پذیر، ایثارگر، مؤمن، رضایت‌مند، برخوردار از وجدان كاری، انضباط، روحیۀ تعاون و سازگاری اجتماعی، متعهد به انقلاب اسلامی و شكوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن.
دست‌یافته به جایگاه اول اقتصادی،‌ علمی و فناوری در سطح منطقۀ آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و كشورهای همسایه) با تأكید بر جنبش نرم‌افزاری تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقاء نسبی درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال كامل.
الهام‌بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحكیم الگوی مردم‌سالاری دینی، توسعۀ كارآمد، جامعه اخلاقی، نواندیشی و پویایی فكری و اجتماعی، تأثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقه‌ای بر اساس تعالیم اسلامی و اندیشه‌های امام خمینی (ره).
دارای تعامل سازنده و مؤثر با جهان بر اساس اصول عزّت، حكمت و مصلحت.

ملاحظه:
در تهیه، تدوین و تصویب برنامه‌های توسعه و بودجه‌های سالیانه، این نكته مورد توجه قرار گیرد كه: شاخص‌های كمی كلان آن‌ها از قبیل نرخ سرمایه‌گذاری، درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی، نرخ اشتغال و تورم، كاهش فاصلۀ درآمد میان دهك‌های بالا و پایین جامعه، فرهنگ و آموزش و توانایی‌های دفاعی و امنیتی، باید متناسب با سیاست‌های توسعه و اهداف و الزامات چشم‌انداز، تنظیم و تعیین گردد و این سیاست‌ها و هدف‌ها به‌صورت كامل مراعات شود.
سیدعلی خامنه‌ای

سیاست‌های كلی برنامۀ چهارم توسعۀ جمهوری اسلامی ایران:
امور فرهنگی، علمی و فن‌آوری:
1) اعتلا و عمق و گسترش دادن معرفت و بصیرت دینی بر پایه قرآن و مكتب اهل‌بیت (ع).
- استوار كردن ارزش‌های انقلاب اسلامی در اندیشه و عمل.
- تقویت فضایل اخلاقی و ایمان، روحیه ایثار و امید به آینده.
- برنامه‌ریزی برای بهبود رفتارهای فردی و اجتماعی.
2) زنده و نمایان نگه داشتن اندیشه دینی و سیاسی حضرت امام خمینی (ره) و برجسته‌كردن نقش آن به‌عنوان یك معیار اساسی در تمام سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها.
3) تقویت وجدان كاری و انضباط اجتماعی و روحیه كار و ابتكار، كارآفرینی، درست‌‌كاری و قناعت و اهتمام به ارتقای كیفیت تولید – فرهنگ‌سازی برای استفاده از تولیدات داخلی، افزایش تولید و صادرات كالا و خدمات.
4) ایجاد انگیزه و عزم ملی برای دستیابی به اهداف مورد نظر در افق چشم‌انداز.
5) تقویت وحدت و هویت ملی مبتنی بر اسلام و انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی و آگاهی دربارۀ تاریخ ایران، فرهنگ، تمدن و هنر ایرانی، اسلامی و اهتمام جدی به زبان فارسی.
6) تعمیق روحیه دشمن‌شناسی و شناخت ترفندها و توطئه‌های دشمنان علیه انقلاب اسلامی و منافع ملی، ترویج روحیه ظلم‌ستیزی و مخالفت با سلطه‌گری استكبار جهانی.
7) سالم‌سازی فضای فرهنگی، رشد آگاهی‌ها و فضایل اخلاقی واهتمام به امربه معروف ونهی از منکر.
- اطلاع‌رسانی مناسب برای تحقق ویژگی‌های مورد نظر در افق چشم‌انداز.
8) مقابله با تهاجم فرهنگی
- گسترش فعالیت‌های رسانه‌های ملی در جهت تبیین اهداف و دستاوردهای ایران اسلامی برای جهانیان.
9) سازماندهی و بسیج امكانات و ظرفیت‌های كشور در جهت افزایش سهم كشور در تولیدات علمی جهان.
- تقویت نهضت نرم‌افزاری و ترویج پژوهش.
- كسب فن‌آوری، به‌ویژه فن‌آوری‌های نو شامل ریز فن‌آوری‌های زیستی، اطلاعات و ارتباطات، زیست محیطی، هوافضا و هسته‌ای.
10) اصلاح نظام آموزشی كشور، شامل: آموزش و پرورش، آموزش فنی و حرفه‌ای،‌ آموزش عالی و كارآمد كردن آن برای تأمین منابع انسانی مورد نیاز در جهت تحقق اهداف چشم‌انداز.
11) تلاش در جهت تبیین و استحكام مبانی مردم‌سالاری دینی و نهادینه كردن آزادی‌های مشروع از طریق آموزش، آگاهی‌بخشی و قانونمند كردن آن.
امور اجتماعی، سیاسی دفاعی و امنیتی:
12) تلاش در جهت تحقق عدالت اجتماعی و ایجاد فرصت‌های برابر و ارتقای سطح شاخص‌هایی از قبیل آموزش، سلامت، تأمین غذا، افزایش درآمد سرانه و مبارزه با فساد.
13) ایجاد نظام جامعه تأمین اجتماعی برای حمایت از حقوق محرومان و مستضعفان و مبارزه با فقر و حمایت از نهاد‌های عمومی و مؤسسات و خیریه‌های مردمی با رعایت ملاحظات دینی و انقلابی.
14) تقویت نهاد خانواده و جایگاه زن در آن و در صحنه‌های اجتماعی و استیفای حقوق شرعی و قانونی بانوان در همه عرصه‌ها و توجه ویژه به نقش سازنده آنان.
15) تقویت هویت ملی جوانان متناسب با آرمان‌های انقلاب اسلامی.
- فراهم كردن محیط رشد فكری و علمی و تلاش در جهت رفع دغدغه‌های شغلی، ازدواج، مسكن و آسیب‌های اجتماعی آنان.
- توجه به مقتضیات دوره جوانی و نیازها و توانایی‌های آنان.
16) ایجاد محیط و ساختار مناسب حقوقی، قضایی و اداری برای تحقق اهداف چشم‌انداز.
17) اصلاح نظام اداری و قضایی در جهت: افزایش تحرك و كارآیی، بهبود خدمت‌رسانی به مردم، تأمین كرامت و معیشت كاركنان،‌ به‌كارگیری مدیران و قضات لایق و امین و تأمین شغلی آنان، حذف یا ادغام مدیریت‌های موازی، تأكید بر تمركززدایی در حوزه‌های اداری و اجرایی،‌ پیشگیری از فساد اداری و مبارزه با آن و تنظیم قوانین مورد نیاز.
18) گسترش و عمق بخشیدن به روحیه تعاون و مشاركت عمومی و بهره‌مند ساختن دولت از همدلی و توانایی‌های عظیم مردم.
19) آمایش سرزمینی مبتنی بر اصول ذیل:
- ملاحظات امنیتی و دفاعی.
- كارآیی و بازدهی اقتصادی.
- وحدت و یكپارچگی سرزمین.
- گسترش عدالت اجتماعی و تعادل‌های منطقه‌ای.
- حفاظت محیط زیست و احیای منابع طبیعی.
- حفظ هویت اسلامی، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی.
- تسهیل و تنظیم روابط درونی و بیرونی اقتصاد كشور.
- رفع محرومیت‌ها خصوصاً در مناطق روستایی كشور.
20) تقویت امنیت و اقتدار ملی با تأكید بر رشد علمی و فناوری،‌ مشاركت و ثبات سیاسی،‌ ایجاد تعادل میان مناطق مختلف كشور، وحدت و هویت ملی،‌ قدرت اقتصادی و دفاعی و ارتقای جایگاه جهانی ایران.
21) هویت‌بخشی به سیمای شهر و روستا.
- بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی، اسلامی.
- رعایت معیارهای پیشرفته برای ایمنی بناها و استحكام ساخت و سازها.
22) تقویت و كارآمد كردن نظام بازرسی و نظارت.
- اصلاح قوانین و مقررات در جهت رفع تداخل میان وظایف نهادهای نظارتی و بازرسی.
23) اولویت دادن به ایثارگران انقلاب اسلامی در عرصه منابع مالی و فرصت‌ها و امكانات و مسؤولیت‌های دولتی در صحنه‌های مختلف فرهنگی و اقتصادی.
24) ارتقای توان دفاعی نیروعای مسلح برای بازدارندگی، ابتكار عمل و مقابله مؤثر در برابر تهدیدها و حفاظت از منافع ملی و انقلاب اسلامی و منابع حیاتی كشور.
25) توجه ویژه به حضور و سهم نیروهای مردمی در استقرار امنیت و دفاع از كشور و انقلاب با تقویت كمّی و كیفی بسیج مستضعفین.
26) تقویت، توسعه و نوسازی صنایع دفاعی كشور با تأكید بر گسترش تحقیقات و سرعت دادن به انتقال فن‌آوری‌های پیشرفته.
27) توسعه نظم و امنیت عمومی و پیشگیری و مقابله مؤثر با جرایم و مفاسد اجتماعی و امنیتی از طریق تقویت و هماهنگی دستگاه‌های قضایی، امنیتی و نظامی و توجه جدی در تخصیص منابع به وظایف مربوط به اعمال حاكمیت دولت.

امور مربوط به مناسبات سیاسی و روابط خارجی:
28) ثبات در سیاست خارجی بر اساس قانون اساسی و رعایت عزت، حكمت و مصلحت و تقویت روابط خارجی از طریق:
- گسترش همكاری‌های دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی.
- ادامه پرهیز از تشنج در روابط با كشورها.
- تقویت روابط سازنده با كشورهای غیرمتخاصم.
- بهره‌گیری از روابط برای افزایش توان ملی.
- مقابله با فزون‌خواهی و اقدام متجاوزانه در روابط خارجی.
- تلاش برای رهایی منطقه از حضور نظامی بیگانگان.
- مبارزه با تك‌قطبی‌شدن جهان.
- حمایت از مسلمانان و ملت‌های مظلوم و مستضعف به‌ویژه ملت فلسطین.
- تلاش برای همگرایی بیشتر میان كشورهای اسلامی.
- تلاش برای اصلاح ساختار سازمان ملل.
29) بهره‌گیری از روابط سیاسی با كشورها برای نهادینه كردن روابط اقتصادی، افزایش جذب منابع و سرمایه‌گذاری خارجی و فن‌آوری پیشرفته و گسترش بازارهای صادراتی ایران و افزایش سهم ایران از تجارت جهانی و رشد پرشتاب اقتصادی مورد نظر در چشم‌انداز.
30) تحكیم روابط با جهان اسلام و ارائه تصویر روشن از انقلاب اسلامی و تبیین دستاوردها و تجربیات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جمهوری اسلامی و معرفی فرهنگ غنی و تمدن ایرانی و مردم‌سالاری دینی.
31) تلاش برای تبدیل مجموعه كشورهای اسلامی و كشورهای دوست منطقه به یك قطب منطقه‌ای اقتصادی،‌ علمی، فن‌آوری و صنعیت.
32) تقویت و تسهیل حضور فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مجامع جهانی و سازمان‌های فرهنگی بین‌المللی.
33) تقویت هویت اسلامی و ایرانی ایرانیان خارج از كشور، كمك به ترویج زبان فارسی در میان آنان، حمایت از حقوق آنان و تسهیل مشاركت آنان در توسعه ملی.

امور اقتصادی:
34) تحقق رشد اقتصادی پیوسته، با ثبات و پرشتاب متناسب با اهداف چشم‌انداز.
- ایجاد اشتغال مولد و كاهش نرخ بیكاری.
35) فراهم نمودن زمینه‌های لازم برای تحقق رقابت‌پذیری كالاها و خدمات كشور در سطح بازارهای داخلی و خارجی و ایجاد ساز و كارهای مناسب برای رفع موانع توسعه صادرات غیرنفتی.
36) تلاش برای دست‌یابی به اقتصاد متنوع و متكی بر منابع دانش و آگاهی، سرمایه انسانی و فن‌آوری نوین.
37) ایجاد ساز و كار مناسب برای رشد بهره‌وری عوامل تولید (انرژی، سرمایه، نیروی كار، آب و خاك و (... پشتیبانی از كارآفرینی، نوآوری و استعدادهای فنی و پژوهشی).
38) تأمین امنیت غذایی كشور با تكیه بر تولید از منابع داخلی و تأكید بر خودكفایی در تولید محصولات اساسی كشاورزی.
39) مهار تورم و افزایش قدرت خرید گروه‌های كم‌درآمد و محروم و مستضعف و كاهش فاصله بین دهك‌های بالا و پایین درآمدی جامعه و اجرای سیاست‌های مناسب جبرانی.
40) توجه به ارزش اقتصادی، امنیتی، سیاسی و زیست محیطی آب در استحصال، عرضه، نگهداری و مصرف آن.
- مهار آب‌هایی كه از كشور خارج می‌شود و اولویت استفاده از منابع آبی مشترك.
41) حمایت از تأمین مسكن نیروهای كم‌درآمد و نیازمند.
42) حركت در جهت درآمد نفت و گاز به دارایی‌های مولد به منظور پایدارسازی فرآیند توسعه و تخصیص و بهره‌برداری بهینه از منابع.
43) توسعه روستاها.
- ارتقای سطح درآمد و زندگی روستاییان و كشاورزان و رفع فقر، با تقویت زیرساخت‌های مناسب تولید و تنوع‌بخشی و گسترش فعالیت‌های مكمل به‌ویژه صنایع تبدیلی و كوچك و خدمات نوین، با تأكید بر اصلاح نظام قیمت‌گذاری محصولات.
44) هم‌افزایی و گسترش فعالیت‌های اقتصادی در زمینه‌هایی كه دارای مزیت نسبی هستند از جمله صنعت، معدن، تجارت، مخابرات، حمل و نقل و گردشگری، به‌ویژه صنایع نفت، گاز و پتروشیمی و خدمات مهندسی پشتیبان آن، صنایع انرژی‌بر و زنجیره پایین دستی آن‌ها با اولویت سرمایه‌گذاری در ایجاد زیربناها و زیرساخت‌های مورد نیاز و ساماندهی سواحل و جزایر ایرانی خلیج فارس در چارچوب سیاست‌های آمایش سرزمین.
45) تثبیت فضای اطمینان‌بخش برای فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران با اتكا به مزیت‌های نسبی و رقابتی و خلق مزیت‌های جدید و حمایت از مالكیت و كلیه حقوق ناشی از آن.
46) ارتقای بازار سرمایه ایران و اصلاح ساختار بانكی و بیمه‌ای كشور با تأكید بر كارایی، شفافیت، سلامت و بهره‌مندی از فن‌آوری‌های نوین.
- ایجاد اعتماد و حمایت از سرمایه‌گذران با حفظ مسؤولیت‌پذیری آنان.
- تشویق رقابت وپیشگیری از وقوع بحرانها ومقابله با جرمهای مالی.
47) توانمندسازی بخش‌های خصوصی و تعاونی به‌عنوان محرك اصلی رشد اقتصادی و كاهش تصدی دولت همراه با حضور كارآمد آن در قلمرو امور حاكمیتی در چارچوب سیاست‌های كلی اصل 44 قانون اساسی كه ابلاغ خواهد شد.
48) ارتقای ظرفیت و توانمندی‌های بخشی تعاونی از طریق تسهیل فرآیند دست‌یابی به منابع، اطلاعات، فن‌آوری، ارتباطات و توسعه پیوندهای فنی،‌ اقتصادی و مالی آن.
49) توجه و عنایت جدی بر مشاركت عامه مردم در فعالیت‌های اقتصادی كشور و رعایت جهات زیر در امر واگذاری مؤسسات اقتصادی دولت به مردم.
- امر واگذاری در جهت تحقق اهداف برنامه باشد و خود هدف قرار نگیرد.
- در چارچوب قانون اساسی صورت پذیرد.
- موجب تهدید امنیت ملی و یا تزلزل حاكمیت ارزش‌های اسلامی و انقلابی نگردد.
- به خدشه‌دار شدن حاكمیت نظام یا تضییع حق مردم و یا ایجاد انحصار نینجامد.
- به مدیریت سالم و اداره درست كار توجه شود.
50) اهتمام به نظم و انضباط مالی و بودجه‌ای و تعادل بین منابع و مصارف دولت.
51) تلاش برای قطع اتكای هزینه‌های جاری نفت و تأمین آن از محل درآمدهای مالیاتی و اختصاص عواید نفت برای توسعه سرمایه‌گذاری بر اساس كارآیی و بازدهی.
52) تنظیم سیاست‌های پولی، مالی و ارزی با هدف دست‌یابی به ثبات اقتصادی و مهار نوسانات.

ملاحضه: شاخص‌های كمّی و نحوه انطباق محتوای برنامه‌ها و بودجه‌های سالانه متناسب با سیاست‌های كلی برنامه چهارم تهیه و ارائه شود.