نویسنده : نادر اخگري بناب

 دغدغه استفاده بهینه از انرژی هسته‌ای در راه مقاصد غیرنظامی و توسعه صلح آمیز آن در راه تامین سلامت و سعادت بشری در سراسر جهان، و جلوگیری از استفاده‌های نظامی از انرژی اتمی،- با تشویق کشورها توسط ارائه همکاریهای فنی و تکنولوژیک به آنها- و حصول اطمینان از اینکه مواد هسته‌ای قرار داده شده در اختیار آن کشورها در مقاصد نظامی استفاده نخواهد شد کشورها را بر آن داشت تا سازمانی را بنا نهند که برآورنده این اهداف باشد.[1]
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک ارگان مستقل سازمان ملل متحد است که بر تهیه انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح آمیز و التزام به معاهده عدم تکثیر هسته‌ای نظارت دارد. آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای، هرچند در زمره نهادهای تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد نبوده، و سازمان مستقلی بشمار می‌آید اما با اینحال تحت هدایت عالیه سازمان ملل متحد قرار دارد و در چهارچوب نظام ملل متحد فعالیت می‌کند. تنها سازمان تخصصی است که مستقیما به مجمع عمومی و در موارد ضروری به شورای امنیت و شورای اقتصادی و اجتماعی گزارش می‌دهد. [2]
آژانس، نقشی سترگ و افزایش یابنده در تضمین استفاده صلح آمیز از مواد هسته‌ای، در گستره جهان، بر عهده گرفته است. به گفته بنجامین شیف[3]« آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد تضمین استفاده صلح آمیز از مواد هسته‌ای موفق بوده است. چرا که شواهد نشان می‌دهند هیچ کشوری، به موجب مقررات ایمنی و تضمینی این آژانس موادی را که برای برنامه هسته‌ای صلح آمیز اختصاص یافته بود صرف مقاصد نظامی‌اش نکرده است.»[4]
در حال حاضر، تعداد اعضای آژانس بالغ بر 151 کشور بوده و مقر آن در شهر وین (اتریش) است.[5]

تاسیس آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای
درست چند ماه پس از اتمام جنگ جهانی دوم مباحث بر سر سلاحهای اتمی در سطح بین المللی آغاز گردید. ملاقات سران کشورهای آمریکا، انگلستان و شوروی در دسامبر همان سال منتج به طرح قطعنامه‌ای شد که پیشنهاد کرد کمیسیونی در سازمان ملل متحد تشکیل شود تا درباره کلیه جوانب امر مطالعه کند و توصیه‌هایی به عمل آورد. یک ماه بعد در 24 ژانویه 1946 مجمع عمومی «کمیسیون انرژی اتمی[6]» را به وجود آورد و آن را موظف ساخت برای تضمین استفاده صرفا مسالمت‌آمیز از نیروی اتمی؛ نابودی سلاح‌‌‌های اتمی و ایجاد نظام حراستی از جمله بازرسی؛ پیشگیری و .... پیشنهادهایی تسلیم شورای امنیت کند. این کمیسیون متشکل از اعضای شورای امنیت و کانادا بود. این اولین حرکت بین المللی، در جهت سامان‌دادن به انرژی اتمی و سلاح‌‌‌های هسته‌ای به شمار می آید و همانطور که مشخص است وظیفه بررسی هر دو مساله صلح آمیز و غیرصلح آمیز بودن انرژی اتمی را بر دوش داشته است.
امریکا هنگام آغاز جلسات «کمیسیون انرژی اتمی» در تاریخ 14 ژوئن 1946 پیشنهاد کرد یک سازمان بین المللی توسعه اتمی[7] با تفویض اختیارات وسیع برای کنترل و مدیریت بر همه فعالیت‌‌‌های هسته‌ای جهت تامین امنیت بین المللی تاسیس شود. پیشنهاد امریکا گرچه ظاهری پسندیده داشت اما عملا به حفظ انحصار داشتن بمب اتمی برای آن دولت و جلوگیری از ساخت آن توسط کشورهای دیگر منتهی می‌شد و لذا شوروی مخالف آن بود. به هر حال این طرح که به طرح باروخ[8] معروف گردید مورد اتفاق آرای اعضای دائمی شورای امنیت قرار نگرفت و نتیجتا اجرا نگردید. متقابلا شوروی نیز طرح گرومیکو[9] را ارائه داد که سرانجامی مشابه با طرح باروخ پیدا کرد. بالاخره نیز کمیسیون انرژی اتمی و کمیسیون تسلیحات معمولی که در 13 فوریه 1947 به وجود آمده بودند هر دو در اوایل سال 1952 منحل گردیدند.»[10] یک سال بعد در 9 دسامبر 1953 آیزنهاور رئیس جمهور وقت آمریکا طرحی تحت عنوان «اتم برای صلح»[11] را به مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای ایجاد یک سازمان برای توسعه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی و کسب اطمینان از عدم بکارگیری انرژی هسته‌ای در مصارف نظامی ارائه داد. طرح آیزنهاور منجر به ایجاد I.A.E.A و شکل گیری همکاری بین‌المللی برای استفاده غیرنظامی از انرژی اتمی شد[12].
هدف اساسی از طرح آمریکا کنترل و شفاف سازی پیشرفت کشورهای دیگر در زمینه علوم و فنون هسته‌ای به منظور جلوگیری از انحراف آنها به سمت تسلیحات هسته‌ای بود. خطوط اصلی پیشنهاد مزبور توسط مجمع عمومی در 4 دسامبر 1954 مورد تایید قرار گرفت.و در نهایت، در 1956، پیش نویس اساس نامه آژانس در یک کنفرانس بین‌المللی که در سازمان ملل متحد، برگزار شد، مورد تصویب 80 دولت واقع شد، و بدین وسیله، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در 29 ژوئن رسما پا به عرصه وجود گذاشت. و در چهاردهم نوامبر همان سال، مجمع عمومی موافقت نامه‌ای در مورد نحوه روابط و همکاری آژانس با سازمان ملل متحد به امضا رساند. از آن زمان به بعد، آژانس به عنوان یک سازمان بین‌المللی مستقلی که مسؤولیت هدایت استفاده از انرژی اتمی در راه رفاه بیشتر را بر عهده دارد، فعالیت خود را آغاز کرد.[13]

اهداف آژانس
در اساس نامه آژانس اهداف آژانس این گونه بیان شده است:
1- تشویق و مساعدت به تحقیق و گسترش مطالعات علمی در مورد انرژی اتمی برای استفاده صلح آمیز در سراسر جهان، ایجاد تسهیلاتی برای کشورهای عضو، فراهم کردن امکانات و خدمات برای تحقیق یا گسترش توصیه‌های علمی برای استفاده از انرژی اتمی در امور غیرنظامی
2- ارائه پیشنهادها و تسهیلات مورد نیاز تحقیق. همچنین توصیه‌های ضروری بر‌ای کاربرد انرژی اتمی در راه صلاح و رفاه بشر
3- فراهم کردن اطلاعات مربوط به تغییرات علمی و فنی مورد استفاده صلح آمیز از اتم
4- ارتقا و تربیت کارشناسان مجرب و متخصص برای استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی. [14]
در مجموع، می‌توان گفت هدف آژانس بر دو محور کلی بنیان نهاده شده است: استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی و ترویج و توسعه آن در راه صلح، بهداشت، ترقی و رفاه در سراسر جهان، و دیگری اطمینان از این موضوع که کمک‌ها و اطلاعات ارائه شده از سوی آژانس در زمینه انرژی اتمی، صرف مقاصد و اهداف نظامی نخواهد شد.

ساختار و تشکیلات
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که مقر آن در وین است دارای سه رکن زیر می‌باشد:

1ـ کنفرانس عمومی[15]
کنفرانس عمومی بالاترین رکن آژانس است که سالی یک بار در مقر آژانس تشکیل جلسه می‌دهد. بنا به تقاضای هیأت حکام یا اکثریت اعضا، اجلاس‌های ویژه نیز برگزار می‌کند. کنفرانس متشکل از نمایندگان کلیه دول عضو است، و هر عضو در کنفرانس دارای یک رأی بوده و تصمیمات با اکثریت آرا اتخاذ می‌شود، اما در مورد تصمیمات مالی، تغییرات و اصلاح اساس نامه و ترک عضویت، آرای دو سوم دول متعاهد ضروری است. طبق اساس نامه، کنفرانس عمومی دارای اختیارات وسیعی در زمینه خط مشی و امور مالی و اداری آژانس است. انتخاب اعضای شورای حکام، و بررسی گزارش سالانه این شورا از وظایف کنفرانس عمومی است. کنفرانس بودجه پیشنهاد شده شورای حکام و دبیرکل را مورد تصویب قرار می‌دهد. تصمیم گیری درباره هر گونه تغییر یا اصلاح اساس نامه و پذیرش عضو جدید بر عهده کنفرانس است. مسؤولیت انتخاب دبیر کل آژانس که به مدت 4 سال است و نیز تأیید و تصویب گزارش‌های نحوه فعالیت آژانس به سازمان ملل متحد نیز از دیگر وظایف کنفرانس عمومی است.[16]

2ـ شورای حکام[17]
اعضای هیأت یا شورای حکام از دو گروه انتصابی و انتخابی تشکیل شده که مجموعا 35 نفر می‌باشند.

اعضای انتخابی
کنفرانس عمومی 22 عضو را از میان دول عضو برای خدمت دو ساله در هیأت حکام انتخاب می‌کند. اعضای انتخابی هیأت حکام از مناطق زیر هستند. 5 عضو از آمریکای لاتین، 4 عضو از اروپای غربی، 3 عضو از اروپای شرقی، 4 عضو از آفریقا، 2 عضو از خاورمیانه و جنوب آسیا، 1 عضو از آسیای جنوب شرقی و پاسفیک و 1 عضو از خاور دور، به علاوه، 1 عضو از خاورمیانه و جنوب آسیا یا آسیای جنوب شرقی و پاسفیک یا خاور دور و عضو دیگر از آفریقا یا خاورمیانه و جنوب آسیا یا آسیای جنوب شرقی و پاسفیک انتخاب می‌شوند. شورای حکام در سال چندین بار تشکیل جلسه داده، امور محوله را زیر نظر کنفرانس عمومی انجام می‌دهد. هر یک از کشورهای عضو در هیأت حکام دارای یک رأی اند. بجز موارد مالی که به دو سوم آرای اعضا نیاز دارد، کلیه تصمیمات با اکثریت نسبی اتخاذ می‌شود. شورای حکام برای انجام وظایف خود می‌تواند بر حسب ضرورت مبادرت به تشکیل کمیته‌‌‌هایی کند.

اعضای انتصابی
طبق مفاد اساس نامه، شورای حکام در پایان انقضای دوره خود 10 عضو از میان اعضایی که در تکنولوژی اتمی من جمله تولید مواد خام از سایرین مجرب تر هستند را انتخاب می‌کند. بعلاوه 3 عضو دیگر از مناطق مختلف جهان[18] که آنها نیز باید در تکنولوژی انرژی اتمی و من جمله تولید مواد خام مجرب‌تر باشند به شرط آنکه منطقه مزبور نماینده‌ای در میان 10 عضو قبلی نداشته باشد. به اعضای انتصابی اضافه می شود.[19]

3ـ دبیرخانه
دبیرخانه آژانس بین‌المللی از تعدادی کارمند و یک دبیر کل[20] که در رأس آن قرار دارد، تشکیل شده است. دبیر کل بنا به پیشنهاد هیأت حکام و با تأیید کنفرانس عمومی برای یک دوره چهار ساله انتخاب می‌شود. دبیر کل عالیترین مامور اداری آژانس می‌باشد. وی مسؤولیت اداره امور جاری آژانس را زیر نظر شورای حکام بر عهده دارد و وظایفش را طبق مقرراتی که این هیأت تعیین می‌کند، انجام می‌دهد.[21]

فعالیت‌های آژانس
با توجه به هدف‌ها، آژانس باید فعالیت‌های خود را بر اساس اصولی که به صلح و امنیت جهانی کمک می‌کند، استوار سازد، بدین منظور، و برای اطمینان از کاربرد مواد اتمی در مصارف صلح آمیز نظام‌های کنترل ایجاد کرده است، و علاوه بر ارائه گزارش به مجمع عمومی، در صورت لزوم، شورای امنیت را به عنوان رکنی که مسؤولیت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را بر عهده دارد، در جریان اقدامات و نحوه فعالیت خود قرار می‌دهد[22]. آژانس به عنوان یک واسطه در تهیه مواد، خدمات، تجهیزات، تسهیلات، ترویج تبادل اطلاعات علمی و فنی و تشویق مبادله و آموزش دانشمندان و کارشناسان بین کشورهای عضو عمل می‌کند. در ضمن، با اتخاذ تدابیر مناسب و ایجاد ساز و کارهای مراقبتی در جهت مقابله با سوء استفاده از کمک‌های ارائه شده از سوی آژانس برای هدف‌های نظامی می‌کوشد. به ادعای آژانس، از مهم ترین اقدامات آن، برنامه کمک‌های فنی برای ارتقای انتقال مهارت‌ها و تکنولوژی و فراهم آوردن آموزش برای کشورهای عضو است که در این باره سعی می‌نماید کشورهای جهان سوم را بیشتر مد نظر قرار دهد! همچنین به آژانس این مسؤولیت احاله شده است که تمهیدات حفاظتی مربوط به پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی[23] را به مورد اجرا گذارد، این فعالیت‌های حفاظتی یکی از مهم ترین جنبه‌های نقش و وظایف آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تشکیل می‌دهد. هدف از این حفاظت‌‌‌ها، مساعدت به دولت‌ها در رعایت تعهدات بین‌المللی در ممانعت از افزایش بیشتر سلاح‌های هسته‌ای است. [24]
در حال حاضر، تعداد زیادی از مؤسسات هسته‌ای و ارگان‌های دیگر، تحت مراقبت آژانس قرار دارند. این مراقبت، تقریباً شامل 95 درصد امکانات و مواد هسته‌ای جهان است و امکانات پنج دولتی که دارای سلاح هسته‌ای اند، از این مراقبت استثنا شده است. مسئولیت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در زمینه ایمنی هسته‌ای، به تناسب برنامه‌های نیروی هسته‌ای گسترش یافته و توجه عمومی نیز بر جنبه‌های ایمنی متمرکز شده و افزایش یافته است.[25]

ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
از ابتدای تاسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دولت ایران عضو این سازمان بوده است. دفتر نمایندگی دایمی ایران در سفارت جمهوری اسلامی ایران در وین مستقر است. تا پیش از انقلاب اسلامی، دولت ایران نمایندگی دایمی نداشت. اما پس از انقلاب با تصویب هیات وزیران ایران نیز دارای نمایندگی دایمی شد. ایران از جمله کشورهایی است که در بین دولت‌های جهان سوم حق عضویت زیادی را به آژانس می‌پردازد. در حال حاضر میزان حق عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران 6 درصد بودجه آژانس را تشکیل می‌دهد.[26]

[1]. این اهداف بخوبی از مواد 2 و 3 (ب) (2) اساسنامه سازمان بین المللی انرژی هسته‌ای قابل استفاده می باشد.
 [2] . ضیایی بیگدلی، محمدرضا، حقوق بین الملل عمومی، گنج دانش، تهران، چاپ 27، 1385،ص 256.
 [3] . Benjamin Chiff.
 [4]. به نقل از: جفری ام الیوت و رابرت رجینالد، فرهنگ اصطلاحات سیاسی و استراتژیک، ترجمه میرحسین رئیس زاده لنگرودی، انتشارات معین، تهران، 1373، ص333.
 [5] . این آمار بر گرفته از سایت آژانس بین المللی هسته ای به نشانی زیر می باشد:
 About IAEA: IAEA Member States

 [6].Atomic Energy Commission .
[7] . INTERNATIONAL ATOMIC DEVELOPMENT AGENCY ( IADA).
 [8] . Baruch Plan
 مهمترین نکات طرح باروخ عبارتند از: 1. تأسیس یک مرجع بین المللی توسعه اتمی (International Atomic Development Authority) برای کنترل تمام مراحل ایجاد و توسعه و کاربرد انرژی اتمی؛ 2. تفویض قدرت بازرسی نامحدود به این مرجع به منظور جلوگیری از تخلفات و تأمین امنیت؛ 3. اِعمال مجازات‌های سخت در مورد تخلفات استفاده از مواد هسته‌ای به منظور تولید سلاح‌های اتمی؛ 4. پایان دادن به ساخت سلاح‌های اتمی و نابود کردن تمام ذخایر موجود سلاح‌ها پس از آن که این مرجع کنترل امور را در دست گرفت؛ 5. تغییر شیوه رأی گیری در شورای امنیت به طوری که نتوان از حق وتو برای جلوگیری از مجازات متخلفان استفاده کرد. طرح باروخ برای خلع سلاح اتمی و کنترل آن، اگر چه به وسیله اتحاد شوروی، در همان سال یعنی 1946 رد شد، اما بسیاری از جنبه‌های اصلی قید شده در پیشنهادهای بعدی آمریکا برای خلع سلاح هسته‌ای از این منبع اخذ شده است. (جک سی.پلینو و روی آلتون، فرهنگ روابط بین الملل، ترجمه و تحقیق حسن پستا، فرهنگ معاصر، تهران، 1375، ص293)
[9] . طرح شوروی که « طرح گرومیکو » نام گرفته است ماهیتا مغایر با طرح « باروخ » بود. و در آن مصالح امنیتی شوروی‌ها مد نظر قرار گرفته بود. به نظر ایالات متحده، اگر این پیشنهاد پذیرفته می شد برتری ایالات متحده، در عرصه نیروی اتمی یکسره برباد می رفت و برتری تسلیحات متعارف شوروی‌ها کماکان حفظ می شد.( جفری ام الیوت و رابرت رجینالد، پیشین، ص345)
 [10] . موسويان، سيد حسين، پروتکل الحاقي و راهبرد جمهوري اسلامي ايرانٰ، مرکز تحقيقات استراتژيک مجمع تشخيص مصلحت نظام، تهران، چاپ اول، 1386 ،ص 423 و 424.
 [11]. Atoms for Peace Proposal
 این پیشنهاد یا طرح، خواستار تأسیس یک آژانس بین المللی بود تا زیر نظارت سازمان ملل متحد همکاری کشورها در زمینه انرژی اتمی را افزایش دهد، و نیز مصرا خواستار این بود که کشورهای هسته ای، مواد قابل تبدیل به مواد هسته‌ای را که در انبارهای تسلیحات ذخیره کرده اند، در راه کمک به تحقیقات صلح آمیز و پروژه‌های توسعه به کار اندازند. (جفری ام الیوت و رابرت رجینالد، پیشین، ص347).
 [12]. David Fischer, History of the International Atomic Energy Agency: the first fortyYears, Vienna, The Agency, 1997, P 9 .
 این کتاب در سایت آژانس بین المللی انرژی اتمی، به نشانی زیر موجود می باشد:
About IAEA: History
 [13] . مصفا، نسرین، راهنمای سازمان ملل متحد، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، 1374، ج2، ص347.
 [14]. Statute of the International Atomic Energy Agency Article 2 & 3.
 [15] . General Conference.
 [16]. Ibid,Article 5.
[17] . Board of Governors.
 [18] . مناطق مذکور عبارتند از: آمریکای شمالی، آمریکای لاتین، اروپای غربی، اروپای شرقی، آفریقا، خاورمیانه و جنوب آسیا، آسیای جنوب شرقی و پاسفیک و خاور دور.
 [19].Ibid, Article 6.
 [20]. Director General
[21].Ibid, Article 7.
 [22] . بر اساس مواد 3 و 4 موافقتنامه ای که ما بین آژانس و سازمان ملل متحد در سال 1959 منعقد شد آژانس باید سازمان ملل را از اقدامات و فعالیتهای خود آگاه سازد.
 INFCIRC/11, 30 October 1959, Article 3&4
 [23] . معاهده عدم تکثیر سلاح‌های هسته‌ای که در 1968 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده است و بسیاری از کشورهای جهان آن را امضا کرده اند. معروف به« ان پی تی»(N.P.T )
 [24] . Ibid, Article 8 &12.
 [25] . جک سی پلینو و روی آلتون، پیشین، ص294 و 407.
 [26] . موسی زاده، رضا، سازمان‌های بین المللی ، تهران، نشر میزان، چاپ چهارم، 1382، ص241.