عفونت استرپتوكوكي چيست؟
هفت سال قبل درست زماني كه وينستن و همكارانش در خانه مشغول بررسي عامل انتقال باكتري استرپتوكوك آبزيان به تعدادي از كارگران مزارع پرورش ماهي بودند،غياثي،كارشناس موسسه تحقيقات شيلات ايران اين باكتري را براي نخستين بار از قزل‌آلاي رنگين‌كمان در مازندران جدا كرد.
به گزارش دفتر بهداشت و بيماري‌هاي آبزيان در موسسه تحقيقات شيلات ايران جنس استرپتوكوكوس از جمله باكتري‌هاي كوكسي گرم مثبت است كه در تعدادي از موجودات قادر است بيماري‌هاي جدي ايجاد كند.
بيماري استرپتوكوكوزيس در ماهيان به عنوان يك بيماري رايج مطرح نيست اگر چه در موارد ابتلا ميتواند تلفات قابل‌ملاحظه‌اي را به همراه داشته باشد. برخي از استرپتوكوك‌هاي دريايي در شرايط خاص ميتوانند در انسان بيماري‌زا باشند. البته اين‌گونه‌ها معمولا قادر به ايجاد بيماري در افراد سالم نيستند.
علاوه بر جنس استرپتوكوك،گروه‌هاي ديگري از باكتري‌هاي مرتبط با اين دسته وجود دارد كه ميتوانند عوارض و بيماري‌هاي مشابهي را ايجاد كنند از جمله: لاكتوكوكوس‌ها (Lactococcus)، انتروكوكوس‌ها (Entrococcus) و واگوكوکوس‌ها (Vagococcus).
معمولا تمامي بيماري‌هاي ايجاد شده توسط باكتري‌هاي مذكور به عنوان بيماري استرپتوكوكوزيس تلقي مي‌‌شوند. بيماري استرپتوكوكوزيس نخستين بار در سال 1957 از قزل‌آلاهاي پرورشي در ژاپن گزارش شد (Hoshina et al1958) به دنبال آن گونه‌هاي ديگري از ماهيان از جمله آزاد ماهيان،كفال،تيلاپيا، �زل‌آلاي دريايي، ماهيان خاوياري،باس مخطط،مارماهي و تعدادي از ماهيان زينتي نسبت به بيماري حساس تشخيص داده شدند.
بيماري در بيش از 24 گونه از ماهيان آب شيرين و دريايي و همچنين ماهيان پرورشي و وحشي گزارش شده است. مطالعات اخير نشان مي‌‌دهد كه اغلب گونه‌هاي استرپتوكوك كه ميتوانند ماهي را آلوده كنند قابل سرايت به انسان هم هستند، ولي گونه غالب بيماري‌زاي مشترك بين انسان و آبزيان،گونه اينايي (S.iniae) است.
عفونت‌هاي استرپتوكوكي در ماهي‌ها اغلب با تعدادي از انواع استرس‌هاي زيست‌محيطي همراه است. اين بيماري در صورت مناسب نبودن شرايط محيطي در سيستم‌هاي مداربسته هم امكان وقوع خواهد داشت.
قياسي و همكاران در سال 1379 طي گشت‌هاي تحقيقاتي در استان مازندران اين باكتري را از تعدادي از ماهيان مولد جداسازي و گزارش كردند.
پس از آن اخلاقي وهمكاران در سال 1380 روي وقوع استرپتوكوكوزيس در مزارع پرورشي ماهيان قزل‌آلا در استان فارس تحقيق كردند و حساسيت گونه‌هاي جدا شده نسبت به آنتي‌بيوتيك آنتروفلاكاسين در مقايسه با گونه‌هاي اينيايي و لاكتوكوكوس را مورد مطالعه قرار دارند.
اين گروه در سال 1996 روي ايمن‌سازي ماهي ضد استرپتوكوكوزيس مطالعاتي را انجام داده است. در سال 2005 نيز سلطاني و همكاران روي مشخصات بيوفيزيكي و بيماريزايي عامل بيماري استرپتوكوكوزيس در ماهي قزل‌آلا شروع به مطالعه كردند.
عفونت‌هاي استرپتوكوكوسي ميتواند منجر به تلفات بالايي (كمتر از 50 درصد) طي مدت سه تا هفت روز شود. معمولا در بسياري از موارد مزمن شيوع بيماري در طبيعت،تلفات طي چندهفته اتفاق افتاده و شامل تعداد تلفات كمي از ماهيان، طي يك روز مي‌‌شود.
براساس گزارش‌هاي ارائه شده حركات شناي غيرعادي در ماهيان مبتلا به چشم مي‌‌خورد بنابراين در مواردي كه شرايط محيطي فراهم باشد با مشاهده حركات نامتعادل شنا ميتوان به استرپتوكوكوزيس مشكوك بود.
البته اين علائم در تمامي ماهيان مبتلا ديده نمي‌شود. از اين رو توجه به نكات ذيل به عنوان كليد اقدامات پيشگيري از وقوع بيماري حائزاهميت است.
الف) حفظ كيفيت مناسب آب كارگاه
ب) استفاده از موادغذايي سالم و كنترل شده
ج) پاكيزه نگهداشتن محيط و رعايت بهداشت كارگاه و پرسنل
د) در قرنطينه نگهداشتن ماهيان جديدالورود به كارگاه
ه) شناسايي گونه‌هاي حساس، اقدام سريع به شناسايي و تشخيص و درمان در صورت بروز بيماري
عوامل تاثيرگذار در بروز بيماري
اغلب عوامل بيماري‌هاي عفوني در ماهيان را ميكروارگانيسم‌هاي فرصت‌طلب تشكيل ميدهند. اين بدان معني است كه حضور عوامل پاتوژن در محيط‌زيست ماهي جهت وقوع بيماري كفايت نمي‌كند.
لذا عوامل ديگري بايستي وجود داشته باشد كه زمينه بيماريزايي عامل پاتوژن و غلبه آن بر سيستم ايمني ماهي را فراهم سازد. به طور كلي اين عوامل مستعدكننده را تحت عنوان «استرس» مي‌‌شناسيم. تعدادي از عوامل استرس‌زا كه در وقوع بيماري استرپتوكوكوزيس موثر هستند، عبارتند از:
الف) بالا رفتن درجه حرارت آب (به خصوص در فصل تابستان)
ب) بالا بودن تراكم ماهيان پرورشي
ج) دستكاري و برداشت محصول از استخر
د) پايين بودن كيفيت آب (بالا بودن آمونياك يا نيتريت و...)
ه) رويش شديد گياهي در منابع تامين آب
باكتري‌هاي مختلف از نظر حدت بيماريزايي در گروه‌هاي مختلفي دسته‌بندي مي‌‌شوند. در اين دسته‌بندي باكتري‌هاي فرصت‌طلب واقعي داراي كمترين و باكتري‌هايي كه به عنوان پاتوژن اوليه شناخته شده‌اند داراي بيشترين قدرت بيماريزايي هستند.
با توجه به دسته‌بندي فوق به نظر نمي‌رسد كه باكتري استرپتوكوكوس يك پاتوژن فرصت‌طلب واقعي باشد و در پاره‌اي از موارد مشاهده شده كه ميتواند به عنوان يك باكتري مهاجم عمل كند.
طي يك مطالعه (Ferguson et al.1994) تعدادي از ماهيان Minnow,Zebra با غلظت بالايي از باكتري مواجه داده شدند. در اين مطالعه تلفاتي حدود صددرصد طي دو تا چهار روز در ماهيان تحت آزمايش مشاهده شد.
لذا توجه به تشخيص سريع بيماري و مديريت آن در جهت جلوگيري از بروز خسارات حائزاهميت است. متاسفانه عدم توجه به انتخاب محل مناسب در گذشته زمينه بروز چنين مواردي را فراهم ساخته است. بالا بودن درجه حرارت آب خود زمينه بروز استرس دائمي و شيوع بيماري‌هايي از قبيل استرپتوكوكوزيس است.
در خصوص رويش‌هاي گياهي هم به همين صورت. با توجه به اينكه اين عوامل بستر مناسب براي كلونيزاسيون و تكثير باكتري هستند نقش مهمي در حفظ عامل بيماري‌زا داشته و مداخلات پيشگيرانه‌اي از قبيل واكسيناسيون را نيز با توجه به استمرار حضور عامل در محيط تضعيف مي‌‌كند.
رواج نادرست تهيه غذاهاي ساختگي در مزارع نيز از عوامل تاثيرگذار در بروز اين بيماري است به طوري كه استفاده از شگ ماهيان جنوب يا ساير عناصر غذايي كه ميتوانند داراي بار آلودگي مختلفي باشند در شيوع و گسترش بيماري ميتواند موثر باشند.
به اين علائم توجه كنيد!
شناي نامنظم،از دست دادن تعادل،بي‌حالي ، تيرگي پوست، اگزوفتالمي يك طرفه يا دو طرفه،كدورت قرينه، خونريزي در اطراف يا داخل چشم،صفحات آبششي، پايه باله‌ها، ناحيه شكمي و اطراف مقعد،آسيت، بروز زخم‌هاي پوستي از جمله علائم بيماري در ماهيان مبتلاست.
البته در برخي از موارد ابتلا اين امكان وجود دارد كه ماهي‌ها تا زمان مرگ هيچ‌گونه علائم كلينيكي نشان ندهند. از ميان علائم فوق‌الذكر،خونريزي، بيرون زدن چشم‌ها، شناي نامنظم و مرگ‌ومير سريع از علائم شاخص بيماري محسوب مي‌‌شود.
نكروپي (كالبدگشايي)
در كالبدگشايي علائم زير مشاهده مي‌‌شود: تجمع مايعات خوني در محوطه بطني، طحال بزرگ و پرخون،كبد بيرنگ،تورم در اطراف قلب و كليه‌ها. تعدادي از گونه‌هاي استرپتوكوكوس باعث ايجاد عفونت در مغز و سيستم عصبي (مننژيت) ماهي‌ها مي‌‌شوند كه ميتواند بيانگر علت شناي نامنظم و نامتعادل در ماهيان آلوده باشد.
نحوه تشخيص و درمان
در تشخيص تجربي استرپتوكوكوس تاكيد بر اخذ تاريخچه بيماري و علائم كلينيكي،يافته‌هاي كالبدگشايي، جداسازي و شناسايي باكتري گرم مثبت از بافت‌هاي مغز، طحال،كليه‌ها يا كبد بايستي موردتوجه قرار گيرد.
در ماهيان با شناي نامتعادل،اگزوفتالمي،خو نريزي و مرگ و مير شديد و سريع و مشاهده كوكسي‌هاي گرم مثبت جداسازي شده از مغز، كليه يا ساير ارگان‌هاي ذكر شده ميتوان شديدا به بيماري مظنون شد.
براي تشخيص قطعي اقدام به كشت نمونه از اندام‌هاي داخلي به خصوص مغز و كليه و به دنبال آن جداسازي باكتري موردنياز است. محيط كشت انتخابي جهت استرپتوكوكوس آگار خوندار است.
انجام تست آنتي‌بيوگرام جهت انتخاب آنتي‌بيوتيك مناسب براي درمان توصيه مي‌‌شود. از جمله آنتي‌بيوتيك‌هاي موثر ميتوان به اريترومايسين و آموكسي‌سيلين اشاره كرد. يك دوز خوراكي اريترومايسين از طريق غذا به مدت 10 تا 14 روز در درمان اين بيماري موثر است. براي اخذ درمان صحيح مراجعه به افراد متخصص و آزمايشگاه‌هاي تشخيص معتبر قويا توصيه مي‌‌شود.
سويه‌هاي بيماري‌زاي استرپتوكوك در ماهيان
گونه‌هاي بيماري‌زاي زيادي در آبزيان مشاهده شده است و برخي از آنان كاملا شناسايي نشده‌اند. معمولا گونه‌هاي بيماري‌زا در پستانداران، بيماريزايي چنداني در آبزيان از خود نشان نمي‌دهند. بسياري از گونه‌هاي پاتوژن استرپتوكوكوس در ماهيان به شكل طبيعي در محيط زندگي ماهيان وجود داشته و ممكن است در مزارع شكل اندميك به خود گرفته باشند.
از جمله گونه‌هاي بيماري‌زا در آبزيان ميتوان به موارد زير اشاره داشت:
- Streoptoccus difficilis، جداشده از ماهيان پرورشي در فلسطين اشغالي
- S.imilleri جداشده از نمونه كليه‌هاي ماهي Koi به همراه زخم‌هاي جلدي
- S.paraoberis جداشده از ماهي توربوت پرورشي در شمال اسپانيا
- از جمله باكتري‌هاي گرم مثبت ديگري كه ارتباط زيادي با استرپتوكوكوس دارند و در ايجاد بيماري در ماهي‌ها موثر هستند، ميتوان به موارد زير اشاره داشت.
- Lactococcus garvieae-، جداشده از مارماهي‌هاي بيمار و ماهي‌دم زرد ژاپني
- Lactococcus piscium و Vagococcus salmoninarum جداشده از قزل‌آلاهاي پرورشي
انتقال بيماري به انسان
S.iniae به عنوان گونه‌اي كه به شكل مشترك در انسان و ماهي بيماري‌زاست، شناخته شده است (Austin & Astin1999). اين باكتري براي اولين بار از يك دلفين در رودخانه آمازون در سال 1970 گزارش شد. در سال 1994 در شيوع و حمله بيماري ماهيان تيلاپيا به عنوان عامل بيماري‌زا جداسازي و گزارش شد.
اگرچه بعدها مشخص شد كه اين‌گونه استرپتوكوكوس گونه S.oshiloi بوده است كه براي اولين بار در سال 1984 از ماهيان تيلاپيا در فلسطين اشغالي گزارش شده بوده است. در سال 1991 براي اولين بار در تگزاس اين باكتري در انسان و در سال 1994 دومين مورد در اوتاواي كانادا گزارش شد.
در سال 1995، گروهي از پزشكان كانادايي به بيان بيماري استرپتوكوكوزيس در گروهي از ماهي‌فروشان سالخورده پرداختند. در اين مطالعه حداقل چهار نفر علاوه بر آلودگي به عوارض ديگري از جمله ديابت و رماتيسم قلبي نيز مبتلا بودند. اين گروه حين آماده‌سازي ماهيان تيلاپيا دچار جراحاتي در دست‌ها شده و متعاقب آن بيمار شده بودند.
معمول‌ترين شكل عفونت (هشت نفر از 11 نفر) سلوليت (عفونت بافت پيوندي) در دست‌ها بود كه منجر به ايجاد تب در بيماران شد. در يكي از بيماران كه مشكلات ديگري از نظر سلامتي داشت (بيماري قلبي، كليوي، ديابت و آرتريت) عفونت به شكل گسترده‌تري خودنمايي مي‌كرد. تمامي موارد ذكرشده پس از طي درمان آنتي‌بيوتيكي بهبود يافتند.
مواظب زخم‌هاي دست‌تان باشيد
اگرچه مواردي از بيماران مبتلا از جمله افرادي بودند كه با ماهيان تيلاپياي آلوده سروكار داشته‌اند ولي توجه به اين مطلب كه مبتلايان افرادي سالخورده بوده (متوسط 69 سال) و تعدادي از آنها نيز مبتلا به بيماري‌هاي ديگري بوده‌اند حائز اهميت است. تضعيف سيستم ايمني در گروه‌هاي مذكور از جمله عوامل مستعدكننده ابتلاست.
بديهي است وجود جراحات سطحي روي دست‌هاي اين گروه از افراد خطر ابتلا به بيماري را افزايش خواهد داد. بنابراين استفاده از دستكش و استفاده از صابون‌هاي ضدباكتريايي ميتواند در جلوگيري از بروز بيماري در افراد با ضعف ايمني موثر باشد. در كاركناني كه از نظر سلامتي در وضعيت خوبي قرار داشته‌اند هيچ‌گونه علائمي دال بر ابتلا به عفونت مشاهده نشده است. از اين‌رو خطر بروز بيماري در افراد سالم بسيار ضعيف است.
راهكار نهايي
نظر به اينكه توجه به مقوله بهداشت و پيشگيري از بيماري‌هاي آبزيان در كشور متناسب با روند توسعه نبوده است به همين منظور ضرورت دارد با اعمال سيستم شناسنامه‌هاي بهداشتي مراكز تكثير و پرورش آبزيان كشور، تمامي مراحل توليد و عرضه با توجه به نظام مراقبتي و پايش تمامي مراكز مبتني بر تكميل و كنترل شناسنامه‌هاي بهداشتي مراكز فوق مديريت شود تا زمينه اعمال فرامين كارشناسي و علمي در توليد و ساير موارد مربوطه از جمله فرهنگ‌سازي كنترل مصرف بي‌رويه داروها و مواد شيميايي و نيز عرضه محصول سالم بيشتر فراهم شود.
در همين ارتباط موسسه تحقيقاتي شيلات ايران سازوكار مربوطه را در قالب تدوين شناسنامه‌هاي فوق تهيه و جهت اجرا در سال 1381 پيشنهاد داده كه مجددا نيز قابل تاكيد است.
چطور پيشگيري كنيم؟
پيشگيري در بيماري‌ها هميشه نسبت به درمان ترجيح داده مي‌‌شود. اقدامات پيشگيري بايستي بر مبناي به حداقل رسانيدن عوامل استرس‌زا باشد از جمله، حفظ كيفيت مناسب آب و به حداقل رسانيدن احتمال تقابل ماهي با عوامل بيماري‌زا و بكارگيري دستورالعمل‌هاي بهداشتي و ضدعفوني در كارگاه‌هاي پرورشي. اگرچه وقوع بيماري استرپتوكوكوزيس در درجه حرارت‌هاي بالاتر بيشتر به چشم مي‌‌خورد ولي ميتوان احتمال وقوع آن را در هر زماني طي سال انتظار داشت.
مطالعات انجام شده روي سيستم‌هاي پرورشي دريايي در ژاپن (Kitoa et al,1979) بيانگر اين مطلب است كه استرپتوكوكوس ميتواند در آب‌هاي شور و لجن‌ها هم حضور داشته باشد. ميزان وقوع بيماري طي ماه‌هاي گرم سال بيشتر است.
اين موضوع مويد اين مطلب است كه در سيستم‌هاي پرورش دريايي برخي از استرپتوكوكوس‌ها به شكل آندميك در محيط حضور دارند و ميتوانند تحت شرايط خاص محيطي بيماري‌زا باشند، بنابراين ميتوان اين‌گونه نتيجه‌گيري كرد كه عفونت‌هاي استرپتوكوكوكي تحت شرايط استرس‌زا ميتوانند به شكل دوره‌اي و تجديدشونده بيماري‌زا باشند.
اگر با گروهي از ماهيان مشكوك به استرپتوكوكوزيس مواجه باشيم، بايستي جمعيت مذكور را از ساير ماهيان جداسازي كرد و در صورت امكان از وسايل و ابزار جداگانه‌اي جهت اين گروه استفاده كرده و اطمينان حاصل كرد كه ابزار مذكور با مواد ضدعفوني‌كننده‌اي از قبيل كلريد بنزالكونيوم (ويركون) ضدعفوني شوند. عفونت‌هاي استرپتوكوكي ميتوانند سريعا در ماهياني كه با آب آلوده با باكتري روبه‌رو شده‌اند، بروز كنند.
به علاوه امكان انتقال آلودگي از طريق دستگاه گوارش و مواد خوراكي هم وجود دارد، از جمله خوردن ماهيان آلوده (كاني باليسم) يا از طريق غذاهاي آلوده مصرفي در كارگاه. حذف سريع و نابودسازي ماهيان آلوده جهت به حداقل رسانيدن انتقال آلودگي از طريق خوراكي بسيار حائز اهميت است.
موادغذايي زنده يا غذاهاي فرآوري نشده (تازه و يخ‌زده) ميتوانند به عنوان منابع احتمالي آلودگي مطرح باشند، بنابراين هنگام شيوع بيماري، اخذ نمونه از مواد مذكور جهت انجام آزمايش‌هاي ميكروبيولوژي براي تشخيص وجود باكتري در آنان حائزاهميت است.
اضافه كردن مواد و تركيبات محرك ايمني به خوراك ماهي، از جمله بتاگلوكان‌ها و نوكلئوتيدها در پاره‌اي از موارد باعث افزايش درصد باقي‌ماندگي در ماهيان مبتلا شده است. واكسيناسيون در مواردي كه منابع آلوده‌كننده به شكل متناوب و دوره‌اي در محيط قرار داشته و ماهيان را در معرض آلودگي قرار ميدهند، ميتواند موثر باشد.
واكسن‌هاي اتوژن (تهيه شده از منابع مشخص آلودگي) ميتوانند در شرايطي خاص تاثير بيشتري در پيشگيري بيماري داشته باشند
__________________
پاسخ با نقل قول
