هر سال که ماه مبارک رمضان فرا می رسد و مؤمنین یک ماه به میهمانی خدا می روند و آنگاه که سپری می شود و زنگار سرشت وجودشان، زدوده شده و گویا دوباره متولد شده اند، چرا که رسول خدا حدیثی می فرمایند: وللصائم فرحتان فرحة عند فطره و فرحة عند لقاء ربه یعنی روزه دار را دو شادمانی است یکی هنگام افطار(عید فطر) و دیگری هنگام ملاقات پروردگار متعال .
اما آنچه این روزه دار خدایی شده را نگران می کند مشکلی است که هنگام عید فطر و خشنودی بزرگ، رخ داده و بروز می نماید.
برخی روزه داران، دست به گریبان معضله ای هستند که چه بسا در برخی روزهای دیگر سال نیز ، برای عده دیگری به گونه ای متفاوت رخ می نماید و آن معضل ثبوت ماه و رؤیت هلال آن است. معضله ای که هزار و چهارصد و اندی سال، همه مؤمنین با آن دست به گریبانند.
نوع کوچکتر آن را در اوقات نماز تجربه کرده ایم و عمده دلائل بروز و ظهور این مشکل ها که در زمان حضور ائمه علیهم السلام حل شده بود، ناشی از کم اطلاعی ما نسبت به قوانین موضوعه شرعیه در چند جهت است که چنانچه این کم اطلاعی و یا بی اطلاعی حل شود دیگر معضله ای به نام ثبوت ماه نخواهیم داشت.
در روزهایی که صاحب شریعت حضرت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله و سلم) در میان مردم، نورافشانی می فرمودند، چنین معضله ای وجود نداشت و پس از آن نیز چون جانشینان آن حضرت در میان مردم حضور محسوس داشتند، لااقل امر بر مؤمنان واقعی مشتبه نمی گشت، اما با فرا رسیدن زمان غیبت ائمه علیهم السلام این سرگردانی بر معضلات دیگر افزون شد. گرچه حضرات معصومین علیهم السلام راهکار برون رفت از این معضلات را فرا راه همه مردم قرار داده بودند، اما فهم اندک، تعدد جوامع و متون مورد اعتنا و غیرقابل اعتناء، عدم دسترسی به منابع معتبر، عدم فهم تفکیک منابع موثق و غیرموثق و ... همه و همه علت دست نیافتن به راهکار برون رفت ائمه علیهم السلام بود، اما در همین جرگه عده قلیلی نیز بودند که کاملاً از آنچه ارباب عصمت علیهم السلام به یادگار گذاشته بودند، همواره بهره مند بوده اند، اما این بهره مندی همگانی نبود.
اینک سده 15 هجری قمری و هنگامه انفجار علم و تکنولوژی است و هنوز معضله ای به نام ثبوت هلال در ابتدا و پایان ماه های قمری، مومنین را رنج می دهد.
پیش از آنکه عصر تکنولوژی فرا برسد مبنای ثبوت هلال "بینه" بود یعنی مومنین شهادت می دادند و بر اساس شهادت عده ای از مومنین، "بینه" حاصل شده و حکم به ثبوت هلال می نمودند.
مسئله زیر را از رساله های عملیه ملاحظه فرمایید.
اول ماه به پنج چیز ثابت مى شود:

اول ـ آنكه خود انسان ماه را ببیند.
دوم ـ عده اى كه از گفته آنان یقین پیدا مى شود، بگویند ماه را دیده ایم. و همچنین است هر چیزى كه به واسطه آن یقین پیدا شود.
سوم ـ دو مرد عادل بگویند كه در شب، ماه را دیده ایم، ولى اگر صفت ماه را برخلاف یكدیگر بگویند، اول ماه ثابت نمى شود.
چهارم ـ سى روز از اول ماه شعبان بگذرد كه به واسطه آن، اول ماه رمضان ثابت مى شود، و سى روز از اول ماه رمضان بگذرد كه به واسطه آن، اول ماه شوال ثابت مى شود.
پنجم ـ حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است.
همانگونه که ملاحظه کرده اید ، هنوز این روش ثبوت هلال (بینه) از اعتبار لازم برخوردار است و اشکالی نیز در آن نیست اما به شرط آنکه رؤیت ادعایی، واقعی بوده و بر پایه توهم و پندار بنا نشده باشد. صرف ادعا کافی نیست مثلاً ادعای یک نفر و دو نفر و یا چند نفر در چند نقطه متعارف و مختلف الافق روی هم رفته "بینه ای" را ایجاد نمی کند و نباید به آن اعتنا نمود همانگونه که جوامع حدیثی؛ ملاک و معیار به ما داده اند مثلاً فرموده اند "لو رآه واحد لرآه خمسون" یعنی اگر قرار بود این ماه را یکی (حقیقتاً) ببیند ، حتماً پنجاه نفر دیگر نیز آن را می دیدند و اینکه از سوی یک یا چند نفر انگشت شمار و آن نیز در مناطق مختلف، ادعا می شود بر رؤیت هلال ماه ، معلوم است که توهم است و پندار و واقعیتی ندارد.
اگر حاکم ، که شان دینی و فقاهتی نیز داشت ، و فتوا به ثبوت هلال داد اما حکم نکرد، مومنین می توانند در این صورت به فتوای مرجع تقلید خود عمل نمایند.
اما اگر حاکم حکم کرد ؛ بر اساس روایاتی که بسیاری از فقها آن را مورد وثوق می دانند، این حکم ناقد است و بر همه آحاد مومنین رعایت آن واجب.


اکنون محاسبات نجومی آنقدر پیش رفته است که تمام مشخصات ماه را به خوبی برای شما بازگو می کند. تصاویر ذیل را ملاحظه فرمایید (این تصاویر وضعیت هلال ماه شوال را در سال جاری نشان می دهد)





همانگونه که در تصاویر بالا ملاحظه فرمودید، این گزارش ها؛ اکنون براحتی در روی سایت های اینترنتی و یا در نرم افزارهای ایستا در دسترس شماست و کار رؤیت هلال و امکان آن را به غایت ساده و در دسترس قرار داده است و چنانچه محاسبات آن، از مرکز قابل اعتمادی تهیه شده باشد کاملاً مورد وثوق و اعتماد است و می توان بر اساس آن به ثبوت هلال، علم و قطع لازم را پیدا کرد.
پس بنابراین چنانچه گزارش قابل اعتمادی بر اساس آنچه که ملاحظه کردید به دست شما رسید، بلاشک می تواند ملاک عمل قرار گیرد چرا که اکنون لحظه های حرکت افلاک و کهکشان ها را می توانند رصد نموده و با محاسبات بسیار دقیق و دهها بار اعشار در اختیار بگذارند.
با این امکانات نرم افزاری و سخت افزاری ؛ چگونه نمی توانند امکان و یا عدم امکان رویت هلال ماه را پیش بینی نمایند؟
یا آنچه را که بر اساس مبانی علمی ، درست پیش بینی کرده باشند ، قابل اعتماد نباشد؟
طبیعی است مطابق نظر همه فقها، اگر انسان علم حاصل نمود به ثبوت ماه (ولو با ابزار پیشرفته امکان رویت با چشم مسلح و یا غیر مسلح) می تواند به این قطع شخصی عمل نموده و آن را معیار قرار دهد .

در مواقع اختلاف چه باید کرد؟

اما اگر بنای اختلاف در بحث ما متمایز بود چه کنیم؟ مثلاً اگر فقیهی فتوا داد که رویت هلال با چشم مسلح کافی است این فتوا، برای سایر مقلدان کافی است؟ یا فقط صرفاً این فتوا اختصاص به مقلدان همان شخص دارد؟
در پاسخ باید گفت در شرایط یکسان طبیعی است هر مقلد به فتوای مرجع تقلید خود عمل کند. این بحث در حکم حکومتی متفاوت است.
توضیح مطلب: اگر مرجع تقلید خود رئیس حکومت بود و حکم به ثبوت هلال نمود و یا فتوا بر ثبوت ماه داد نفوذ این حکم تا کجاست ؟
پیش از هر بحثی باید گفت: اگر حاکم ، که شان دینی و فقاهتی نیز داشت ، فتوا به ثبوت هلال داد اما حکم نکرد ، مومنین می توانند در این صورت به فتوای مرجع تقلید خود عمل نمایند.
اما اگر حاکم حکم کرد ؛ بر اساس روایاتی که بسیاری از فقها آن را مورد وثوق می دانند، این حکم نافذ است و بر همه آحاد مومنین رعایت آن واجب.
عده ای نیز حکم حکومتی را تا زمانی معتبر می دانند که کشف خلاف نشده باشد و چنانچه خلاف آن ثابت شد آن حکم را نافذ نمی شمرند .

به روایت های وارده در این خصوص توجه فرمایید.


1- كلینى در كافى و شیخ در تهذیب از امام صادق(ع) نقل كرده‏اند كه آن حضرت فرمود: در زمان منصور عباسى روزى در حیره بر او وارد شدم. آن روز یوم الشک بود و مردم در شک بودند و قسم به خدا من مى‏دانستم كه آن روز، اول ماه رمضان است. منصور گفت: یا ابا عبداللّه، امروز روزه‏اى؟ گفتم : «ذاک الى الامام ان صمت صمنا، و ان افطرت افطرنا»؛ این مربوط به امام است اگر تو روزه بگیرى ما هم روزه مى‏گیریم، و اگر تو نگیرى ما هم نمى‏گیریم‏. منصور به غلامش گفت: «سفره را بیاور» و من با منصور غذا خوردم و قسم به خدا مى‏دانستم كه آن روز از ماه رمضان است. راوى به امام صادق(ع) با شگفتى عرض كرد: روزى از ماه رمضان را روزه نگرفته اید و افطار كرده اید؟ حضرت فرمودند: آرى قسم به‏ خدا، افطار یک روز و گرفتن قضاى آن روزه برایم آسان‏تر از این است كه گردنم را بزنند و خداى متعال عبادت نشود: «و كان افطاری یوما و قضاؤه ایسر على من ان یضرب عنقی ولا یعبد اللّه» (البته ممکن است این روایت به موارد تقیه حمل شود نه نفوذ حکم حاکم اما در عین حال اعتبار حکم حاکم را نیز بیان می دارد).2- شیخ صدوق در "من لایحضره الفقیه" روایت كرده است از عیسى بن منصور كه وى گفت: در یوم‏الشک خدمت حضرت صادق(ع) بودم. امام به غلامش فرمود: « برو ببین سلطان روزه گرفته است یا نه؟ غلام رفت و برگشت و گفت: سلطان روزه نگرفته است. امام غذا طلب كرد و با هم تناول ‏كردیم».
علاوه بر دو روایتی که ذکر شد ، برخی جریانات دیگر تاریخی نیز، حکایت از اعتبار و نفوذ حکم حاکم در سیره متشرعه را داشته است .
اما عده ای نیز حکم حکومتی را تا زمانی معتبر می دانند که کشف خلاف نشده باشد و چنانچه خلاف آن ثابت شد آن حکم را نافذ نمی شمرند .
برخی نیز حکم حکومتی را مانند سایر فتاوا قلمداد می نماید نه بیش و نه کم و عمل به آن را مختص مقلدان فقیه مبسوط الید ، می شمرند.

اما رویت هلال با چشم غیر مسلح


با توجه به دسترسی منجمان این زمان ، به ابزار پیشرفته نجومی و رویت هلال با تلسکوپ های پیشرفته، از بالاترین سطح ممکن ، امکان رویت بیشتر می شود ، اما این نوع رویت معتبر است ؟حضرات آیات عظام خامنه ای ، بهجت، فاضل و برخی دیگر از فقها این رویت را در تحقق و ثبوت ماه کافی می دانند ، اما برخی دیگر از فقها چون مرحوم آیت الله خویی این رویت را کافی نمی شمرد .

نتیجه گیری :
با توجه به آنچه که گذشت چند نتیجه عاید و حاصل می گردد .
1- یقین اشخاص در مسئله ثبوت ماه به صورت شخصی کافی است ، حال چنانچه این یقین از مجاری صحیح ، بدست آمده باشد کافی است.
2- بنابر نظر بسیاری از فقها ، حکم حاکم در مسئله ثبوت ماه ، واجب الاتباع است.
3- بنابر نظر برخی دیگر از فقهاء حکم حاکم تا زمانی که علم به خلاف آن نداشته باشیم، نافذ و واجب الاتباع است .
4- بنابر نظر برخی دیگر از فقها ، حکم حاکم ، چنانچه مستند به امارات قطعیه باشد ، لازم الاتباع است.
5- حکم حاکم در ثبوت هلال ، واجب الاتباع است ،اما چنانچه وی حکم نداد و فتوای خود را بیان کرد، مومنین در فتوای وی، می توانند از مراجع تقلید خود تبعیت نمایند .
6- رویت هلال با چشم مسلح ، نزد بسیاری از فقها کافی است ، لیکن برخی دیگر از فقها آن را کافی نمی دانند .
آقا میری - گروه دین و اندیشه تبیان