در ادامه سلسله مقالات درباره سیره نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) برآنیم تا به برخی از گوهرهای اخلاقی از زندگی ایشان دست یابیم. از این رو با ما باشید با بررسی سیره اخلاقی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در اخلاق.

ادب پیامبر (صلی الله علیه و آله)


از جمله سنت‌های پیامبر(صلی الله علیه و آله) در زندگی گرامی‌شان آن بود که در برخورد با سایر مردم بسیار پایبند به رعایت ادب و احترام بودند. ایشان در حدیثی فرمودند: أدَّبنی ربّی فأحسَنَ تأدیبی؛ پروردگارم مرا ادب نمود پس تأدیب من نیکوترین ادب‌هاست.1 پیامبر در رفتار و گفتار و سیره عملی خویش مصداق بارز ادب و فضیلت‌های اخلاقی بودند و خود را مبعوث شده برای اتمام و تکمیل کننده نیکویی‌های اخلاقی معرفی می‌فرمودند. زیرا خداوند متعال ایشان را براساس مسائل اخلاقی تأدیب فرموده است و ایشان در ذیل حدیثی به این مطلب اشاره کرده و می‌فرمایند: أدَّبنی ربّی بمکارم الأخلاق؛ پروردگارم مرا براساس نیکویی‌های اخلاقی تأدیب فرموده است.2
از جمله برخوردهای اخلاقی رسول گرامی در این زمینه برخورد متواضعانه ایشان با مردم است به طوری که نقل شده است که رسول گرامی(صلی الله علیه و آله) همانند بردگان می‌خوردند و همانند بردگان می‌نشستند و برای خداوند تواضع می‌کردند.3 و در احوال ایشان نقل است که بر الاغ می‌نشستند و دعوت بردگان را پاسخ می‌گفتند.4
چه نیکوست بهره‌گیری از این سنّت و سیره پیامبر گرامی در زندگی روزمره مسلمانان. این موضوع چه در بُعد فردی و چه

در بُعد اجتماعی از اهمیت به سزایی برخوردار است! حالا شما خودتان بیندیشید و بیابید مصادیق مختلف آن را از جا دادن به بزرگترها و افراد پیر در اتوبوس و مترو تا برخوردهای متواضعانه مسئولان و سران کشورها در مقابل مردم!! در جایی که مسلمانان چنین الگویی دارند دیگر نباید خبری از کبر و غرور در میان مسلمانان باشد و اگر این طور نیست حتماً عیب از مسلمانی ماست نه از اسلام و پیامبر گرامی آن!
از دیگر مصادیق ادب پیامبر(صلی الله علیه و آله) برخورد ایشان بر اساس حیاست به طوری که نقل شده است هنگامی که چیزی از ایشان درخواست می‌شد اگر قصد انجام آن را می‌فرمودند پاسخ می‌دادند بلی ولی اگر از انجام آن ابا داشتند سکوت می‌فرمودند و پاسخ منفی نمی‌دادند و طرف مقابل خود، از سکوت حضرت نظر ایشان را دریافت می‌کرد.5
این ظرافت در برخورد رسول گرامی(صلی الله علیه و آله) با افراد، حاکی از توجه ایشان به روابط و مناسبات اجتماعی است به طوری که عالی‌ترین سطح روابط را در محدوده‌های مختلفی ارائه می‌فرمودند.
از نکات اساسی در برخوردهای پیامبر و ادب حضرت آن است که رفتار و برخورد ایشان برگرفته از ادب قرآنی است که همواره حدود انسانی را حفظ نموده و راهنما به سوی حق تعالی است.

حسن خلق و خوش رفتاری


از دیگر مصادیق بارز در اخلاق پیامبر (صلی الله علیه و آله) خوش برخوردی ایشان در مناسبات است به طوری که ایشان را أحسن النّاس خُلقاً می‌نامیدند6یعنی پیامبر از جهت اخلاقی برترین مردم بودند. این شهادت درباره رسول گرامی در قرآن نیز آمده است که: و إنّکَ لَعلی خُلُقٍ عظیمٍ 7 ایشان همواره به اصحاب توصیه می‌فرمودند که در برخوردهای خود خوش رفتار باشند و با حسن خلق برخورد نمایند و می‌فرمودند: إنّ خیرکم أحسنکم اخلاقاً؛ برترین شما کسی است که اخلاقش نیکوتر باشد.8
این اخلاق نیکوی پیامبر غیر از رعایت ادب و احترام برخوردهای مزاح‌گونه و دلچسبی است که اخبار آنها بسیار رسیده است از جمله نقل است روزی پیامبر با حضرت علی (علیه‌السلام) خرما می‌خوردند، هر خرما که حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) می‌خوردند به طور پنهانی دانه‌اش را نزد حضرت علی(علیه‌السلام) می‌نهادند تا تمام شد و نزد حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) هیچ دانه خرمایی نبود و همه نزد حضرت علی(علیه‌السلام) بود.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: من کثر نواه فهو أکول؛ هر کس دانه او بیشتر باشد بسیار خورده است. حضرت علی(علیه‌السلام) فرمودند: من اکل نواه فهو اکول؛ هر که خرما را با دانه خورده است او بیشتر خورده‌ است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) تبسم نموده فرمان دادند تا هزار درهم به آن حضرت انعام دادند.9
شوخ طبعی و مزاح‌های مناسب که سبب گرمی روابط می‌شود از جمله هنرهای برقراری ارتباط مؤثر است که در عین حال خبر از حسن خلق و روحیه لطیف صاحب آن دارد. چنین روحیه‌ای سبب می‌شود سایرین در برخورد با چنین شخصیتی در نهایت حفظ اعتدال و پرهیز از شوخی‌های بی مورد و بی جا روابطی گرم و صمیمی را برقرار نمایند.
عوف بن مالک که از بزرگان صحابه و مردی عظیم الجثه بود روزی به خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) رفت. حضرت در خیمه نشسته بودند. عوف سلام کرد. حضرت فرمودند: درآی! عوف گفت: به همه اعضای خود درآیم یا چیزی را بیرون گذارم؟ و پیامبر(صلی الله علیه و آله) خندیدند.10
در جایی دیگر نقل است صفیّه بنت عبدالمطلب که عمه پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود روزی نزد حضرت آمد، در حالی که پیر شده بود و گفت: یا رسول الله(صلی الله علیه و آله) دعا کن تا من به بهشت بروم. حضرت با حالت مزاح و خنده فرمودند: زنان پیر به بهشت نخواهند رفت!
صفیه بازگشت و بسیار می‌گریست. حضرت تبسم فرمودند و گفتند: به او خبر بدهید که اول پیرزنان جوان می‌شوند و سپس به بهشت می‌روند و این آیه را خواندند: إنا أنشأناهنّ انشاء . فجعلناه ابکاراً 11؛ به درستی که زنان را در دنیا آفریدم آفریدنی پس ایشان را دختران بکر و دوشیزه در آخرت باز خواهم گرداند و ایشان را به بهشت درآوردم.12

نتیجه گیری


مجموع رفتار و کردار نبی اکرم اسلام در روابط اجتماعی‌شان حاکی از آن است که ایشان در نهایت رعایت ادب و احترام به افراد روحیه‌ای صمیمی و مهربان داشتند و سعی می‌نمودند با شوخ طبعی نمک این روابط را بیفزایند! فاکتور مهمی که در بسیای از موارد توسط برخی از ما آن قدر زیاد می‌شود که دیگر شورش درآورده می‌شود!!
و یا برعکس آن قدر کم می‌شود که به سردی روابط می‌گراید. از این رو تعادل ادب و احترام همراه با حیا و شرم در کنار شوخ طبعی آینه‌ای از روابط دلچسب را ایجاد می‌نماید که تبلور بارز آن در نبی مکرم(صلی الله علیه و آله) به خوبی و به وضوح نمایان است.

رادفر، گروه دین و اندیشه تبیان



1. بحارالانوار- ج71- ص382
2. گفت و گو- علامه حسن زاده- ص78
3. بحارالانوار- ج76، ص63
4. الطبقات الکبری- ج1- ص278
5. بحارالانوار- ج22- ص294
6. الطبقات الکبری- ج1- ص273
7. قلم/ 4
8. الطبقات الکبری- ج1- ص285
9. خزائن- علامه حسن زاده- ص396
10. خزائن- علامه حسن زاده- ص397
11. واقعه/ 35- 36
12. نامه ها و برنامه ها- علامه حسن زاده- ص125

منابع و مآخذ
1- فضایل و سیره چهارده معصوم در آثار استاد علامه حسن زاده- عباس عزیزی
2- بحارالانوار- علامه مجلسی
3- سنن الرسول الاعظم- معهد باقر العلوم (علیه‌السلام) لجنه الحدیث
4- سنن النّبی- علامه طباطبایی
5- سیری در سیره پیامبر- شهید مطهری