تمدن باستانی هیتی ها(آسیای غربی)

[Borna66]

هیتیان تمدنی باستانی بودند كه به زبانی هند و اروپای صحبت می كردند ‌و یك پادشاهى در آناتولی ‌و بین‌النهرین شمالی ‌و سوریه در قرن 18 پ.م. تا 12 پ.م. تأسیس كردند.
هیتی ها معروف به مهارتشان در ساختمان و استفاده كردن از ارابه بودند و پیشروان عصر آهن و ساخت مصنوعات از آهن بودند.
پادشاهى هیتیایى به سه دوره قراردادى تقسیم شده است:
1 - پادشاهى قدیمی هیتیایى . 1750 ق. م. - 1500 ق. م.
2 - پادشاهى میانی هیتیایى . 1500 ق. م. - 1430 ق. م.
3 - پادشاهى جدید هیتیایى 1430 ق. م. - 1180 ق. م.

امپراتورى هیتی در 1290 ق. م.


پس از 1180 ق. م. امپراتورى هیتی در چندین دولت - شهر (نوهیتیایى)، مستقل خرد شد.
نوهیتیایی ، کشور هایی بودند که با زبان لوویان حرف می زدند و در سوریه عهد آهن، پس از سرنگونی امپراتوری هیتی سر بر آوردند و تا اشغال شدن به دست کیمری‌ها بر پا بودند( 1180 - 700 پیش از میلاد ).
بین حتیان (Hattians) كه زودتر تا آغاز هزاره دوم ق. م. در همان ناحیه ساكن شدند و به یك زبان غیر هندو - اروپایى صحبت می كردند با هیتیان (Hittites) باید فرق گذاشت

[Borna66]

خاتوشا






دروازه شیر در جنوب غربی


خاتوشا ( هاتوسا ، هاتوساس ، هاتوشاش ، هاتوشا ، خاتوشاش ، کاتوشا ، کاتوشاش ، کاتوسا ، کاتوساس ) پایتخت امپراتوری هیتی بود. در نزدیکی بغاز کوی که امروزه بغاز قلعه نامیده می شود جای گرفته بود (40°01′11″N, 34°36′55″E)، مرکز بخشی در استان چروم ، ترکیه ، است. جایی بوده در خَم رود کیزیل (ماراشانتیا در منابع هیتیان و هالیس در روزگار باستان) نزدیک به 145 کیلومتری (90 مایلی) شمال شرقی آنکارا.
خاتوشا در میان نُه سایت ترکیه است که به تازگی در سایت های میراث جهانی یونسکو فهرست شده اند.

[Borna66]

پشت-هیتیایی




امپراتوری پشت-هیتیایی 9 تا 7 سده پیش از میلاد مسیح


پشت-هیتیایی یا باز-هیتیایی یا نوآ-هیتیایی ، کشور هاای بودند که با زبان لوویان گپ می زده اند و در سوریه عهد آهن، پس از سرنگونی امپراتوری هیتی سر بر آوردند و تا اشغال شدن به دست کیمریان بر پا بودند (1800 پیش از میلاد-700 پیش از میلاد). این لغت را بیش تر برای این گونه شاهزاده-نشین های سوریه به کار می برند، اما در اصطلاح بر هر آن چه از بقایای هیتی ها در آسیای کوچک سر بر آورد نیز گذارده می شود؛ همانند، موشکی ، تابال ، و لیدیا .

[Borna66]

شوپیلولیوما یا شوپ‌پیلولیومای یکم (Shuppiluliuma) (پادشاهی: ۱۳۵۸-۱۳۲۳ (پیش از میلاد)) پادشاه هیتی‌ها بود. او جنگجویی بزرگ و سیاستمداری نامدار بود. او در کشاکش با امپراتوری مصر باستان توانست سرزمینهای میان مدیترانه و فرات را که پیشتر در دست آن امپراتوری بود به دست آورد.

زندگی و مرگ

او در آغاز رایزن و فرمانده سپاه تودهالیای سوم بود. سپس به ساموها تکیه کرد. او در این جایگاه دشمنان هیتی‌ها چون هایاسا و کاسی‌ها را شکست داد. اینگونه با زدودن تهدید آنان هیتی‌ها بار دیگر توانستند در خاتوشا جاگیر شوند.
گمان می‌رود که شوپ‌پیلولیوما در آینده سرور خود را کنار زده و شاید کشته باشد. وی با خواهر پادشاه هایاسا پیمان زناشویی بست. سپس دست به یک رشته کشورگشایی‌ها زد و مهم‌ترین پیروزی را در جنگ با میتانی به دست آورد و این سرزمین را به دادمادش سپرد. وی همچین دست به ساخت سازه‌های سنگی با برجسته‌کاری نمایی نمود.
او سپس به سرزمینهای فرعون آخناتون چشم دوخت و سوریه را از دست مصریها بیرون آورد. این انگیزه‌ای شد برای شورش باجگذاران به مصر.
پیروزیهایش بیوه فرعون را انگیزاند که برای او نامه‌ای بنویسد و از او بخواهد یکی از پسرانش را برای همسری با وی به مصر بفرستد تا فرمانروای مصر شودٰچرا که فرعون جانشینی ندارد و او نمی‌خواهد به همسری مردی نااشرافزاده درآید. شوپیلولیوما فرستاده‌ای را برای بررسی وضعیت به مصر گسیل‌داشت. فرستاده گزارش مثبتی داد و شوپیلولیوما برآن شد که از آب گل‌آلود ماهی بگیرد. بدبختانه شاهزاده زان‌نازا که به مصر فرستاده شد در میانه راه درگذشت و پیوند میان دو کشور باستانی نافرجام ماند. شوپیلولیوما از این رویداد خشمگین شد و سپاهیانش را واداشت تا سرزمینهای پیرو مصر در کنعان و شمال سوریه را بگیرند. ولی از شوربختانه اسیران مصری که به کشوری هیتیها آورده شدند بیماری طاعون را با خود آوردند و در میان هیتیها پخش نمودند. اینگونه هم شوپ‌پیلولیومای یکم و هم جانشینش آرنوواندای دوم به این بیماری دچار شدند و مردند.
مورشیلی دوم پسر شوپیلولیوما پس از مرگ پدر سالنگار رخدادها زمان پادشاهی پدر را گردآورد. این نخستین بنمایه مهم درباره سده چهاردهم پیش از زایش مسیح است. در یکی از نامه‌هایی که برای آخناتون فرعون مصر نوشته شده -و در بایگانی آخناتون هم هست-آرزو شده که همانگونه که مصر در روزگار پدر آخناتون دارای روابط خوبی با هیتیها بوده از این پس نیز به همانگونه باشد

[Borna66]

پایه گذاری پادشاهی هیتی (دوره پادشاهی کهن)

پادشاهی هیتی در سال 1.680 ق.م، توسط «لابارنا-ی یکم»، رهبر قوم هیتی - یکی از اقوام هندو اروپایی - در فلات آناتولی پی افکنده شد. البته «لابارنا» اصطلاحی بوده که هیتی ها برای پادشاهان خود بکار می بردند و برخی تاریخنگاران بر این باورند که او و «هاتوسیلی یکم» شاه بعدی هیتی، در واقع یک شخص واحد بوده اند.
«هاتوسیلی یکم» (1.650 - 1.620 ق.م) ادعا دارد که قلمرو پادشاهی هیتی را تا کنار دریا (دریای سیاه یا دریای مدیترانه) گسترده است. او در 1.649 ق.م شهر «الالخ» و دیگر شهرهای سوریه را مطیع خود ساخت و علیه اقوام ساکن ناحیه «آرزاوا» در باختر آناتولی به نبرد پرداخت (1.649 ق.م).
پس از هاتوسیلی یکم، نوه اش «مورسیلی یکم» به تخت شاهی هیتی نشست (1.620 - 1.590 ق.م). بزرگترین دستاورد مورسیلی یکم،فتح سرزمین بابل بود (1.595 ق.م).
مورسیلی یکم شاه هیتی، شهر «آلِپ» در سوریه را چپاول کرد و در ادامه به تصرف استحکامات بابل پرداخت و به پادشاهی 300 ساله دودمان نخست بابل پایان بخشید. پس از آن، مجسمه طلایی مردوک را از آن شهر بیرون برد.
اما از آنجا که فاصله سرزمین بابل از هیتی زیاد بود، هیتی ها به غارت ان شهر بسنده کرده، به سرزمین خود بازگشتند.
در پی مورسیلی یکم، «هانتیلی یکم» (1.590 - 1.560 ق.م)، «زیدانتا-ی یکم» (1.520 - 1.550 ق.م)، «آمونا» (1.550 - 1.530) - پسر زیدانتا، و «هوزیا» (1.530 - 1.525 ق.م) به پادشاهی رسیدند.
در آغاز پادشاهی «تِلیپینو» (1.525 - 1.500 ق.م)، هیتی در میان چهار پادشاهی محاصره شده بود. پادشاهی «آرزاوا» در باختر، «میتانی» در خاور، «کاسکیان» در شمال، و «کیزو-واتنا» در جنوب.
پس از درگذشت «تِلپینو» (1.500 ق.م)، هیتی وارد دورانی می شود که آن را «دوره تاریکی» نام نهاده اند و آن، دوره پادشاهی میانه هیتی است.

دوره تاریکی (دوره پادشاهی میانه)
در این دوره (1.500 - 1.430 ق.م) را از آن جهت دوره تاریکی نام نهاده اند که، تنها نام پادشاهانی را که در این دوره به پادشاهی رسیدند، می دانیم و از اسناد و مدارک این دوره چیزی در دست نیست. نام پادشاهانی که در این دوره در هیتی پادشاهی کردند به این شرح است: «آلو-وامنا»، «تاهور-وایلی»، «هانتیلی-دوّم»، «زیدانتا-ی دوّم»، «هوزیا-ی دوّم»، «مواتالی-یکم».

[Borna66]

دوره پادشاهی نو
آغاز پادشاهی «تودهالیا-ی یکم» (1.430 - 1.400 ق.م)، پایانی بود بر دوره تاریکی در هیتی. در پی او «آناواندا-ی یکم» (1.400 - 1.385 ق.م) و «تودهالیا-ی دوّم» (1.385 - 1.380 ق.م)،

امپراتوری هیتی

امپراتوری هیتی در اوج خود (نواحی قرمز رنگ)
مرز امپراتوری مصر (نواحی سبز رنگ)

«هاتوسیلی دوّم» (1.380 - 1.358 ق.م) به تخشت شاهی هیتی نشستند.
سپس، «تودهالیا-ی دوّم» شاه هیتی شد که متون تاریخی هیتی از او با عنوان «تودهالیا-ی کودک» یاد می کند. او توسط گروهی از افسران هیتی کشته شد (1.358 ق.م).
شاه «سوپیلولیوما-ی یکم» (1.358 - 1.323 ق.م)، سیاستمدار و جنگاور بزرگی بود. او خدمت خود را بعنوان مشاور و امیر ارتش تودهیلیا-ی سوّم اغاز کرد و با این سمت، دشمنان هیتی از جمله کاسکیان را شکست داد. سپس از فرصت به دست آمده از هرج و مرج در مصر در دوران «فرعون آخِناتون» سود جست و «کارکِمیش» (لبنان و سوریه امروزی) را تسخیر کرد. پس از آن، به آمورو حمله برد و توانست آمورو و نیز میتانی را خراجگذار خود سازد (1.350 ق.م).
در سال 1.340 ق.م، بیوه فرعون «اخناتون»، به شاه هیتی نامه نوشت و درخواست کرد تا او پسرش را به مصر بفرستد تا با ازدواج با او، شاه هیتی بتواند پادشاهی مصر را نیز تصاحب کند. شاهزاده «زانانزا» در بین راه در پی توطئه ای از سوی مصریان به قتل رسید و این ازدواج هرگز رخ نداد.
سوپیلولیوما که از این رویداد بسیار خشمگین شده بود، سربازان ارتش خود را در ایالات خراجگذار مصر در کنعان و شمال سوریه رها کرد تا زمین های بیشتری را تسخیر کنند. بیشتر اسیران مصری که به هیتی برده شدند، حامل نوعی طاعون بودند که می توانست قلبستان هیتی را به این بلا دچار کند. طاعون به کاخ پادشاهی هم سرایت کرد و سوپیلولیوما و جانشین او «آرنواندا-ی دوّم» (1.323 - 1.322 ق.م) هر دو از این بیماری مردند.
ان گاه پسر کوچک سوپیلولیوما، با عنوان «مورسیلی دوّم» به تخت پادشاهی هیتی نشست (1.321 - 1.295 ق.م). او در آغاز پادشاهی خود با شورش های بسیاری روبرو بود که بر همه آنها غلبه کرد. در دوران پادشاهی او، هیتی از دریای سیاه تا سوریه کشیده شده بود و او حتی قادر بود تا میتانی را که در خراجگزار آشور شده بود، مطیع خود سازد.
پادشاهی «مواتالی دوّم» (1.295 - 1.272 ق.م) همزمان بود با آغاز سیاست توسعه طلبی فرعون رامسس دوّم (1.279 - 1.213 ق.م) در مصر. بنابراین نبرد میان هیتی و مصر که هر یک بر آن بودند تا سلطه خود را بر سوریه نگاه دارند، گریزناپذیر بود. این نبرد در عمل به سال 1.274 ق.م در شهر «کادش» روی داد که «نبرد کادش» نام نهاده شده است. این نبرد نتیجه قطعی دربرنداشت؛ کادش و آمورو در دست هیتی به جا ماند.
پادشاه بعدی هیتی، «مورسیلی سوّم» بود (1.272 - 1.267 ق.م) که توسط عمویش «هاتوسیلی سوّم» از پادشاهی برکنار گردید. «هاتوسیلی سوّم» چهارمین و آخرین پسر مورسیلی دوّم بود. مواتالی دوّم برادرش، پایتخت هیتی را به شهر «تارهونتاسا» منتقل کرد و هاتوسیلی سوّم را به حکمرانی شهر «هاتوسا» گماشت. او در نبرد کادش، فرمانده نیروهای هیتی بود که به اردوگاه مصریان حمله بردند.
مورسیلی سوّم، برادرزاده اش، پایتخت را به شهر «هاتوسا» بازگرداند. بر همین اساس، هاتوسیلی سوّم حکمرانی بر هاتوسا را از دست داد. در نتیجه علیه برادرزاده اش شورش کرد.او همراه با نیروی قابل توجه ای از متحدان طبیعی هیتی، به مورسیلی سوّم حمله برد و به سرعت او را شکست داد و بعنوان جانشین مورسیلی سوّم، پادشاه هیتی شد (1.267 - 1.237 ق.م).

تودهیلیا-ی سوّم

انقش برجسته در هاتوسا

مورسیلی پس از شکست نقشه اش برای برکناری هاتوسیلی سوّم از تاج و تخت به مصر گریخت. هاتوسیلی نیز این رویداد را با درخواست از رامسس دوّم برای بازگرداندن برادرزاده اش به هیتی پاسخ داد، و زمانی که رامسس دوّم داشتن هر گونه اطلاع از مکان دقیق مورسیلی سوّم در کشورش را انکار کرد، روابط بین مصر و هیتی به بحرانی ترین درجه خود رسید.
اما سرانجام پس از چندی که روابط بین مصر و هیتی در حال بحران سپری می شد، هر دو پادشاه تصمصم گرفتند تا موضوع فرار پادشاه مخلوع هیتی به مصر را با آرامش و صلح حل کنند. شاید یکی دیگر از دلایل صلح دو پادشاه هیتی و مصر، ترس از قدرت رو به رشد آشور نیز بوده باشد.
این صلح بوسیله امضای معاهده صلحی میان دو پادشاه هیتی و مصر به دست آمد (1.254 ق.م). صلحی که نزدیک به چهل سال پایدار ماند، و با ازدواج رامسس دوّم با دختر شاه هیتی تضمین شد. مورسیلی سوّم نیز پس از این معاهده صلح از صحنه تاریخ ناپدید می شود و دیگر نامی از او نیست.
«تودهالیا-ی سوّم» (1.237 - 1.209 ق.م)ف پسر هاتوسیلی سوّم، واپسن شاه توانای هیتی بود که می توانست دستان آشور را از سوریه دور نگاه دارد و نیز توانست تا قبرس را به خاک هیتی بپیونداند. پس از او «آرناواندا-ی سوّم» مدت کوتاهی پادشاهی کرد (1.209 - 1.207 ق.م) و سپس، «سوپیلولیوما-ی دوّم» شاه هیتی شد (1.207 - 1.178 ق.م). او واپسین شاه هیتی بود. در سال 1.178 ق.م، مردمان دریا به هیتی تاختند. هاتوسا و دیگر مراکز حساس هیتی به اشغال آنان درآمد، و پادشاهی هیتی، به طور غیرمنتظره ای، برای همیشه منقرض شد.