تاق بستان

[Borna66]

محوطه تاريخي تاق بستان در دامنه كوهي به همين نام در و در كنار چشمه اي در شمال شرقي حاشيه كرمانشاه قرار دارد. در اين محوطه ، آثاري از دوره ساساني شامل سنگ نگاره هاي اردشير دوم و دو ايوان سنگي بنامهاي ايوان كوچك و برزگ وجود دارند.


سنگ نگاره ادشير دوم
در سمت راست ايوان كوچك ، سنگ نگاره اي وجود دارد كه صحنه تاجي ستاني اردشير دوم ، نهمين پادشاه ساساني را نشان مي دهد. در اين مجلس ، شاه ساساني به حالت ايستاده با صورتي سه بعدي و بدني تمام رخ ، در حالي نقش شده است كه دست چپ او بر قبضه شمشير است و با دست راست در حال گرفتن حلقه روبان دار از شخصي است با صورت سه بعدي و بدن تمام رخ در حالي نقش شده است كه دست چپش بر قبضه شمشير و با دست راست حلقه روبان دار را به شاه اهدا مي كند. اين حلقه روبان دار نشانه عهد و پيمان روحاني است كه شاه موظف مي كند ، هميشه پشتيبان دين زرتشتي باشد و او را در حلقه نزديكان زرتشت پيامبر قرار مي دهد.
در سمت چپ نقش اردشير ، نماد ايزد مهر در حالي نقش بسته است كه بر روي گل نيلوفر بزرگي ايستاد است گل نيلوفر نماد مقدسي است كه ريشه در مرداب (اين نماد جهان مادي است) دارد. اما گل آن رو به خورشيد ، نور و آسمان و جهان مينوي مي رود و ايزد بر روي چنين گلي ايستاد است. او صورتي سه بعدي و بدني تمام رخ دارد و هاله اي از نور بالاي سر او ديده مي شود. در دستهاي او شاخه هاي برسم قرار دارند.
در زير پاي آنها پيكر يك دشمن شكست خورده ديده مي شود كه متاسفانه بخشهاي زيادي از آن از بين رفته است. برخي از تاريخ نگاران اين پيكر را متعلق به يكي شاهان شكست خورده كوشان مي دانند ولي بسياري از محققين فكر مي كنند كه اين نقش مربوط به جوليانوس امپراتور روم است كه در سال 362 ميلادي يا 2100 ديني زرتشتي بدست اردشير دوم كشته شد.


ايوان كوچك
اين ايوان داراي يك تاق با قوسي نيم دايره است. در ديوار انتها ايوان تاقچه اي است كه بالاي آن پيكره هاي شاهپور سوم و پدرش شاهپور دوم ساساني به همراه كتيبه هايي به خط پهلوي ساساني قرار دارند. در اين سنگ نگاره هر دو شخص به حالت ايستاده با صورتي نيم رخ و بدني تمام رخ نقش شده اند. هر دو دست راست را بر قبضه شمشير و دست چپ را بر قسمت بالاي غلاف شمشير قرار داده اند.

ايوان بزرگ
دو طرف ورودي اين ايوان مستطيل شكل است و تاق قوسي نعل اسبي شكلي هم دارد. بر روي سكوهاي انتهاي ايوان دو نيم ستون سنگ نگاري شده ، ديده مي شوند كه بر بالاي آنها تاقچه اي قرار دارد. ديوارهاي دو طرف ورودي اين ايوان با نقشهاي گياهي تزئين شده اند. در مركز بالاي ايوان هلالي نقش شده است كه به آن دو رشته روبان آويزان است. در لچكي هاي ايوان هم نقش دو الهه بال دار (نيكه) ديده مي شود. هر كدام از اين الهه ها يك حلقه روبان دار در يك دست و جامي پر از مرواريد در دست ديگر دارند. ديوار اتنهاي ايوان هم به دو بخش تقسيم شده است. در بخش بالايي ، صحنه تاج ستاني پادشاه ساساني و در پايين يك سوار كار نقش شده است. سنگ نگاره هاي تاق بزرگ شامل موضوعهاي زير است:
صحنه تاج ستاني: در اين صحنه خسرو پرويز با صورت و بدني تمام رخ بر روي سكويي ايستاده است. دست چپ را بر قبضه شمشير گذاشته است و دست راست را بطرف شخصي داراز كرده است كه در سمت راست شاه ايستاده است. در حاليكه او دست چپ را بر روي سينه گذاشته است و با دست راست حلقه روبان داري را به شاه اهدا مي كند. در سمت چپ شاه ، نماد آناهيتا با صورت و بدني تمام رخ ديده مي شود. او در دست چپ خود كوزه اي آب و با دست راست خود حلقه روبان داري را بطرف شاه دراز كرده است.
نقش سواركار : در بخش پايين ديوار اتنهاي ايوان يك مرد با صورتي سه بعدي و بدني تمام رخ سوار بر اسب قوي هيكلي ، سنگ تراشي شده است. اين شخصي كلاه خودي بر سر دارد كه تمام صورت و گردن او را به جز چشمها پوشانده است. بر روي كلاه خود هم تاجي قرار دارد. بسياري از تاريخ نگاران اسلامي اين سواركار را خسرو پرويز و اسب او را شبديز معرفي كرده اند.

صحنه شكار گوزن
در اين صحنه سه رديف فيل بانان ، گوزنها را از طريق دروازه اي كه در سمت راست حصار است ، به داخل شكارگاه رم مي دهند. اين گوزنها بدنبال چند گوزن دست آموز كه روباني در گردن دارند ، در حال فرار هستند. در درون شكارگاه هم شاه را در سه قسمت نمايش داده شده است:
در قسمت بالا سوار بر اسب و آماده شكار است. صحنه مياني شاه را در حال شكار نشان مي دهد. در پايين صحنه ، شاه كمان را بر گردن انداخته ، اين تصوير نشان دهنده پايان شكار است. در سمت چپ حصار هم چند نفر شترسوار گوزنهاي كشته شده را حمل مي كنند.

صحنه شكار گراز
اين صحنه در قابي مستطيل شكل سنگ تراشي شده است. در سمت چپ اين قاب 12 فيل كه روي هر يك دو نفر سوار شده اند، در 5 رديف عمودي نقش زده اند. اين فيل بانان در حال رم دادن گرازها از مخفي گاه باتلاقي خود به درون نيزارها هستند. در قسمت بالاي صحنه شكار ، قايقي پارويي ديده مي شود. در سمت راست قاب ، صحنه پايان شكار نشان داده شده است. در اين صحنه شاه داخل قايقي ايستاده و كماني را با زه باز به نشانه تمام شدن شكار در دست چپ گرفته است. در پايين اين صحنه ، نقش 5 فيل سوار در حال جمع آوري گرازهاي شكار شده ديده مي شود.



سنگ نگاره دوره قاجار
در بخش بالايي ديوار سمت چپ ايوان برزگ ، سنگ نگاره اي از دوره قاجار با كتيبه اي به خط نستعليق ديده مي شود. در اين سنگ نگاره محمد علي ميرزا بر روي تخته نشسته است. در سمت راست او امام قلي ميرزا معروف به عماد الدوله به حالت ايستاده و درسمت چپ او پسر ديگرش محمد حسن ميرزا نقش شده اند. در جلوي محمد علي ميرزا « آقا غني» به حالت ايستاده با صورت و بدني تمام رخ ديده مي شوند.




منابع:
1- بروشورهاي راهنماي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان كرمانشاه
2- سايت www.kermanshahmiras.ir

[Borna66]

تاریخ گذاری:

در باره زمان ساخت این ایوان در میان محققین سه دیدگاه وجود دارد: اردمان (erdmann) ساخت این ایوان را در زمان «پیروز اول» 0459-448 م) می داند. هرتسفلد ساخت آن را به زمان خسرو دوم 0628-590 م) نسبت می دهد و فن گال (von.gall) معتقد است این ایوان و نقش های دیوار انتهای آن، در زمان پیروز اول ساخته شدهف ولی صحنه های شکار شاهی در دیوارهای جانبی ایوان متعلق به زمان خسرو دوم است. امروزه در محافل ایران شناسی نظر هرتسلفد طرفداران بیشتری دارد.
سنگ نگاره دوره قاجار

در بخش فوقانی دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ نگاره ای از دوره قاجار با کتیبه ای به خط نستعلیق حجاری شده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولتشاه بر روی تختی نشسته، صورتی فربه، ریشی بلند و سیبلی تاب دار دارد. تاج او از نوع تاج کنگره دار و شبیه تاج پدرش فتحعلی شاه است. پیراهن چین دار قرمز رنگی به تن دارد. کمربندی به کمر بسته، پایین آن حمایلی دیده می شود. به حمایل او شمشیر و خنجری آویزان است.
در کنار اوشعری از «بسمل» شاعر کرمانشاه در مدح او نگاشته شده است. در این شعر، شاعر کوه طاق بستان را به کوه طور و جمال دولتشاه را به جمال حضرت موسی تشبیه کرده و خسرو پرویز را نیز دربان محمد علی میرزا معرفی کرده است.
در سمت راست او، امام قلی میرزا معروف به عمادالدوله به حالت ایستاده، با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دارای ریش کوتاه سیاه رنگی است و تاجه جواهر نشانی بر سر دارد. لباسش پیراهن کشاده بلندی است که متأسفانه رنگ آن از بین رفته است. وی خنجری در کمر بسته و شمشیری در غلاف به سمت چپ آن آویخته است. در سمت چپ محمدعلی میرزا، پسر دیگرش «محد حسین میرزا» نقش شده است. متأسفانه جزییات صورت وی از بین رفته است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار و لباسش پیراهن سبز رنگ بلندی است. وی شمشیری در غلاف به حمایلش بسته است.
در جلوی محمد علی میرزا، «آقا غنی» به حالت ایستاده، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. تاج او مخروطی شکلف لباسش بلند و قرمز رنگ و به حمایلش خنجری آویزان است.
در سمت چپ سنگ نگاره، کتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این کتیبه به صورت وقف نامه و مضمون آن حاکی از اختصاص درآمد سه دانگ از مزارع «کبودخانی» برای انجام مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه عاشورا و سایر عزاها است. طبق کتیبه، این سنگ نگاره در سال 1237 ه.ق به دستور آقا غنی – خواجه باشی محمد علی میرزا – و توسط میرزا جعفر سنگ تراش حجاری شده است.

[Borna66]

تزیینات نمای ایوان بزرگ:

جرزهای دو طرف مدخل ورودی ایوان با نقش یک درخت تخیلی و قوس ایوان با دو ردیف نقوش گیاهی تزیین شده است: ردیف پایین گل های سه برگی دارد که انتهای آنها به هم وصل شده است. در مرکز قوس ایوان، هلالی نقش شده که به آن دو رشته روبان آویزان است. در لچکی های ایوان نیز نقش دو الهه بال دار(نیکه) دیده می شود. هر کدام از این الهه ها در یک حلقه روبان دار و در دست دیگر، جامی پر از مروارید دارند.

تزیینات انتهای ایوان:

دیوار انتهای ایوان به دو بخش تقسیم شده است. در بالا صحنه تاج ستانی شاه ساسانی و در پایین یک سوارکار نقش شده است:

صحنه تاج ستانی:

در صحنه تاج ستانی، پادشاه ساسانی با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ بر روی سکویی ایستاده است. دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته دست راست را به طرف اهورا مزدا دراز کرده است. جزییات صورت شاه آسیب دیده ولی با توجه به آن چه که باقی مانده است، صورتی فربه، گونه هایی گوشتالو، چشم هایی درشت و ابروهایی برجسته دارد. ریش او به وسیله خطوط مواج عمودی نشان داده شده است. موهای انبوه و مجعد او بر روی شانه ها ریخته است. این شخص گوشواره ای بر گوش و گردن بندی در گردن دارد؛ گوشواره به شکل حلقه مدوری است و گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن بند از دو ردیف مروارید شکل گرفته و در مرکز آن سه دانه درشت مروارید آویزان است.
شاه تاج کنگره داری بر سر دارد؛ پایه آن با دو رشته مروارد و لاک های مربع شکل تزیین شده است. در جلوی تاج، هلالی قرار دارد. بر فراز تاج، دو بال عقاب دیده می شود که نوک آنها به طرف داخل خم شده است. در حد فاصل این دو بال، میله عمودی وجود دارد و بر روی آن یک هلال به چشم می خورد. در داخل هلال نیز گوی بزرگی قرار دارد.
این شخص پیراهن مروارید دوزی شده ای پوشیده است. در قسمت بالا تنه، بر روی پیراهن تسمه هایی شامل سه ردیف مهره های مروارید و پلاک های مستطیل شکل بسته شده است. کمربند او پهن و با چهار ردیف دانه های مروارید تزیین شده است. در پایین کمربند، حمایلی جواهر نشان بسته و شمشیری در جلو به آن آویزان است.
در سمت راست شاه، پیکره اهورا مزدا ایستاده بر سکویی با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دست چپ را بر روی سینه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند. اهورا مزدا درای صورتی کشیده و ریشی بلند و مخروطی است. موهای انبوه و مجعد او بر روی شانه هایش ریخته است . او گوشواره و گردن بندی - شبیه به گوشواره و گردن بند شاه – دارد. تاج او کنگره دار و پایه آن با دو رشته مراورید و پلاک های مربع شکل تزین شده است. موهای انبوه او بدون پوشش رها شده و پیراهن مرواریددوزی شده ای بر تن دارد و روی آن شنل جلو بازی پوشیده است.
در سمت چپ شاه، پیکره آناهیتا با صورت و بدنی تمام رخ، ایستاده بر سکویی نقش شده است. در دست چپ سبوی آب و در دست راست حلقه روبان داری را که به طرف شاه دراز کرده است، دیده می شود. او صورتی گرد و چانه ای کوتاه دارد. بخشی از موهای سر او به صورت گیسوی بافته و بخشی دیگر به صورت انبوه دیده می شود.
آناهیتا گوشواره ای بر گوش و گردن بندی در گردن دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدور و گوی کوچکی به آن آویزان است و گردن بندش شامل دو ردیف مروارید است. تاج او از دو بخش تشکیل شده است؛ در قسمت پایه به وسیله دو رشته مروارید و پلاک های مربع شکل تزین و در بخش فوقانی با ردیفی از پالمت های شش لبه ای و پاپیون و روبان بسته شده است. این شخص پیراهن چین دار مروارید دوزی شده ای بر تن دارد و بر روی آن شنل جلو باز بلندی پوشیده است. حاشیه این شنل با دو ردیف دانه های مروارید و قسمت های دیگر آن به وسیله گل های رز تزیین شده است.


نقش سوارکار:

در بخش پایی دیوار انتهای ایوان، نقش یک مرد با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ سوار بر اسب قوی هیکلی حجاری شده است. این شخص کلاه خودی بر سر دارد که تمام صورت و گردن او را به جز چشم ها پوشانده است. بر روی کلاه خود تاجی قرار دارد. بر روی پایه این تاج، نواری با دو ردیف دانه های مروارید دیده می شود. این نوار در پشت سر به وسیله پاپیونی بسته شده است. حاشیه بالایی تاج شیارهای عمودی دارد. در بالای تاج، موها به صورت انبوه و بدون پوشش رها و به وسیله یک پاپیون و دو روبان بسته شده است.

این شخص پیراهن بلندی با نقش مرغ و ارغن بر تن دارد. بر روی پیراهن، زره ای زنجیر باف پوشیده که تا روی زانو آمده و کمربندی با طرح های دایره ای شکل به کمر دارد. در پایین کمربند، حمایلی با طرح های هندسی به شکل لوزی و دایره دیده می شود و تیردانی نیز به آن آویزان است.
این شخص نیزه بلندی در دست دارد و سپر مدوری برای دفاع در پیش رو گرفته است. صورت و سینه اسب نیز با زره ای تیغه ای پوشیده شده است. بر روی این زده نیز منگوله هایی دیده می شود. بر روی کپل اسب منگوله ای آویزان است و بر روی آن نقش انسان سه سر مشاهده می شود.
بسیاری از مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی هم چون این فقیه، ابن رسته، ابودل، مسعودی و یاقوت حموی نقش سوار را خسرو پرویز و اسب را شبدیز معرفی کرده اند.


دیوارهای جانبی ایوان:

دیوارهای جانبی ایوان بزرگ صحنه شکار شاهی را نشان می دهد. در دیوار سمت راست، صحنه شکار گوزن و در دیوار سمت چپ صحنه شکار گراز نقش شده است:

صحنه شکار گوزن:

این صحنه در قابی به طول 80/5 متر و عرض 90/3 متر حجاری شده است. در این صحنه، سه ردیف فیل بان گوزن ها را از طریق دروازه ای که در سمت راست حصار تعبیه شده است، به داخل شکارگاه رم می دهند. این گوزن ها به دنبال چند گوزن دست آموز که روبانی در گردن دارند، در حال فرار هستند. در درون شکارگاه، شاه در سه قم نمایش داده شده است: در قسمت بالا، سوار بر اسب آماده شکار است. او شمشیری مرصع به کمر آویخته و کمانی بر گردن دارد. در پشت سر او زنی دیده می شود که چتری در بالای سرشاه گرفته است. در پشت سرشاه، سه ردیف زن نقش شده است: دو ردیف اول به حالت احترام ایستاده اند و ردیف سوم نیز در حال نواختن آلات موسیقی هستند. در مقابل شاه عده ای از رامشگران بر روی سکویی نشسته اند. برخی از این رامشگران در حال کف زدن و برخی در حال نواختن چنگ هستند. در مقابل رامشگران، چهار نعل به دنبال گوزن ها می تازد. در پشت سر او نیز شش اسب سوار در حال تاخت هستند.
در پایین این صحنه، شاه کمان را بر گردن انداخته است. این مجلس نشان می دهد که شکار پایان یافته است. در سمت چپ حصار، چند نفر شتر سوار، گوزن های کشته را حمل می کنند.


صحنه شکارگزار:

این صحنه در قابی به طول 70/5 متر و عرض 13/4 متر حجاری شده است. در سمت چپ این قاب، دوازده فی که روی هر یک دو نفر سوار شده اند، در پنج ردیف عمودی نقش شده است. این فیل بانان در حال رم دادن گرازها از مخفی گاه باتلاقی خود به درون نیزارها هستند. در قمست بالای صحنه شکار، قایق پارویی دیده می شود و در داخل آن پنج نفر در حال کف زدن هستند. همچنین دو پارو زدن در داخل این قایق دیده می شوند. در مرکز صحنه، شاه در داخل قایقی ایستاده است و در اطراف او نوازندگان زن قرار دارند. شاه با تیر و کمان در حال تیراندازی به دو گرازی است که به سوی او جهیده اند. در داخل این قایق، چهار نفر دیده می شوند. نفر اول و پنجم، پاروزن و نفر دوم خدمه شاه است و تیری در دست دارد. نفر چهارم نیز چنگ نوازی در حال نواختن چنگ است. در اطراف این قایق، پرندگان و ماهیان در میان گیاهان آبزی در حرکت هستند. در پشت قایق شاه، قایق دیگری که در آن چهار نوازنده زن در حال نواختن چنگ هستند، دیده می شود.
در سمت راست قاب، صحنه پایان شکار نشان داده شده است: در این صحنه شاه در داخل قایقی ایستاده و کمانی باز را به نشانه خاتمه شکار در دست چپ گرفته است. برخلاف صحنه قبل، در کمر شاه شمشیری دیده نمی شود. بر دور سر او هاله ای قرار دارد. در پشت این قایق، قایق دیگری دیده می شود که زنان نوازنده بر روی آن در حال نواختن چنگ هستند.
در پایین این صحنه، نقش پنج فیل سوار در حا ل جمع آوری گرازهای شکار شده، دیده می شود. عمل جمع آوری گرازها، به وسیله خرطوم فیل صورت می گیرد و خدمه فیل ها با گرزهایی که در دست دارند، ضربه آخر را بر گرازها وارد می کنند. در داخل قاب، در قسمت بالا، گرازهای شکار شده بر روی فیل ها نشان داده شده است و در قسمت پایین، گرازها از روی فیل ها بر زمین گذشته شده اند و خدمه در حال قطعه قطعه کردن آنها هستند.