كاخ اختصاصي کوروش

[Borna66]

در 230 متري شمال غربي« كاخ بارعام » و شمال شرقي« بوستان پاسارگاد » بقاياي كاخی واقع است كه مختصات يك بناي مسكوني را دارد و از اين روي به « كاخ نشيمن » يا « كاخ اختصاصي» شهرت يافته است. استروناخ اين کاخ را کاخp می نامد .تا آغاز سده بيستم چون تنها يك جرز سنگي از اين كاخ بيرون از خاك بود،آن را « كاخ جرزدار » مي ناميدند. طرح اين كاخ مستطيلي به طول 76 متر و عرض 42 متر ميباشد با تالاري 30 ستوني (6*5رديفي) با يك ايوان داراز 40 ستوني (20*2رديفي) در شرق و ايواني ستوني (12*2) درغرب بوده است. هرايوان دو اتاقي جانبي هم داشته است. دو درگاه بزرگ تالار را به ايوان متصل كردند كه در مركز قرار نگرفته و از سمت شمال واقع شده اند.

كف بندي در اين كاخ قابل توجه است مي توانيم مرمت هاي دوره هخامنشي را ببينيم به طوري كه هرجا رگه اي در سنگ بوده تعمير كرده اند و وصله هاي هخامنشي تا كنون باقي مانده اند. زير ستون ها همه مكعبي دوپله اي هستند. امر غريبي كه در مورد اين ستون ها مي توان اشاره کرد اين است كه همه آنها فقط تا ارتفاع حدود 190 سانتي متر (از روي شالي) باقي مانده اند و هيچ اثري از قلمه بالايي ستون و يا سرستون يافت نشده است. از سوي ديگر،مشخصات معماري مخصوصاً ارتفاع جرز سنگي موجود(درگوشه جنوب شرقي ايوان شرقي) نشان مي دهد كه هر يك از ستون ها احتمالاً 10 متر ارتفاع داشته است. با توجه به مقداري قطعات گچي قوس دار و مزين به رنگ هاي مختلف كه در درون خاك هاي انباشته شده در تالار يافته اند،اين احتمال وجود دارد كه در طرح اصلي بناي اين تالار فقط بخش زيرين ستون ها را از سنگ ساخته بودند و بقيه آنها را از چوب ساخته و رويشان را با گچبري مزين آراسته اند. اين گچ اندود، رنگ هاي بسيار درخشان آبي لاجوردي، زرد (زرين)، سرخ و سفيد، سبز مسي و فيروزه اي داشته است و يقيناً روشني و زيبايي خاصي به تالار مي بخشيده.
هريك از درگاه هاي اصلي را از يك تخته سنگ سياه خوب تراشيده درآورده و به نقوش برجسته مزين كرده بودند. كناره هاي درگاهها را همچون قابي براي نقوش برجسته به صورت مقعر نگه داشته اند. بر هر جرز،صحنه اي از «گذر شاه» نقش كرده بودند كه شاه را درلباس پارسي و چكمه هاي بي بند پارسي جلوه گر مي ساخت در حالي كه عصا در دست،پيشاپيش مستخدمي از تالار خارج مي شد. بر روي چين هاي لباس شاه كتيبه اي به خط ميخي و به سه زبان عيلامي،بابلي و فارسي باستان كنده شده كه شخص تاجدار را به عنوان « كوروش،شاه بزرگ،يك هخامنشي » معرفي مي كرد. پيداشدن قطعه اي از يك كتيبه محصور در خطوط موازي،نشان مي دهد كه احتمالاً سه زباني بالاي جرز، برفراز نقش شاه و مستخدمش هم كنده شده بوده. جزئيات تزييني اين نقوش،قاب دور آنها،آثار استعمال ابزارهاي سنگ تراشي و صيقل زني و استعمال زر و زيور آلاتي كه در سنگ نشانده اند،همه بيانگر مشخصات هنر دوره داريوش بزرگ، به ويژه حدود 510 ق.م است و به همين جهت مي توان تعيين كرد كه اين نقش بنا به فرمان داريوش بر درگاه ها حكاكي شده است. اگر چه طرح كاخ ، نوع سنگ فرش ، انواع جرزها ، ستون ها و ايوانها همه از زمان كوروش وجود داشته است.
تنها جرز جنوب غربي تالار بر پاي مانده است كه مانند جرز كاخ بارعام داراي كتيبه اي سه زباني در چهار سطر به خط ميخي همه در بردارنده معناي«من،كوروش،شاه هخامنشي» هستند.

[Borna66]

كاخ بارعام

كاخ بارعام كه براي پذيرايي از مهمانان ساخته شده است ، 2472 متر مربع وسعت دارد و مشتمل است بر يك تالار وسيع 8 ستوني درمركز و چهار ايوان در چهار سوي كاخ از ستونهاي سنگي سپيد مرمر نماي تالار تنها يكي به ارتفاع 10/13 متر بر جا مانده است. ستون ايوانها كوتاه تر و از سنگ سياه بوده است ، يعني ارتفاع تالار بسيار بالاتر از ايوان جانبي بوده است و از پنجره هايي كه در بالاي ديوارهاي آن تعبيه كرده بودند نور مي گرفته است. ايوان هاي جنوب شرقي و شمال غربي هر يك داراي 16 ستون ، ايوان جنوب غربي داراي 28 ستون و ايوان شمال شرقي داراي 48 ستون بوده و به آب نماها و باغ بزرگي باز مي شده است . درگاه ايوان ها از سنگ سياه و هر يك با نقوشي تزئين شده اند، از جرزهاي اين كاخ سه عدد بر جا مانده كه كتيبه داشته اند ، اما امروز تنها يكي داراي كتيبه است. اين كتيبه به سه زبان پارسي باستان ،‌ايلامي وبابلي نوشته و متن آن چنين است(ادم كوروش خشاشي هخامنشي) يعني من كوروش هخامنشي ام .

درگاه جنوبي با نقش پاي انسان و حيوان به ايواني 28 راه دارد . ظاهرا نقوش درگاه ها از سنن آشوري و ديگر ملل الهام گرفته است اما ايرانيان به آنها معاني متناسب با روحيات و باورهاي خود مي داده اند . در دو سوي اين ايوان ،‌دو اتاق وسيع قرار داشته است. دو جرز هنوز پابرجاست ، اما بخش بالاي كتيبه از بين نرفته است. اين كاخ احتمالا پس از كاخ دوازده (كاخ انسان بالدار)ساخته شده است.
استحكامات تل تخت

تل تخت بر سطح تپه اي كه بر دشت مسلط باشد و در حدود 6000 متر مربع وسعت دارد، بنا شده است . ارتفاع تل تخت از كف دشت 50 متر است كه بخشي از آن را صاف كرده و با 20 رديف سنگ بزرگ بسيار خوب تراشيده بودند. ديواره اي در سه جانب آن درست كرده بودند تا به شكل سكويي براي بناهاي مختلف در آيد .

آثار موجود تل تخت مربوط را به چهار دوره نسبت داده اند: (دوره نخست)ايجاد ديواره سنگي و بناهايي بر بالاي صفه در زمان كوروش بزرگ (حدود 540 پ.م)

(دوره دوم)ميان 500 تا 280 پ.م كه در اين دوره داريوش بزرگ بر صفه ، برج و باروي محكم بر آورد و جانشينان وي بر آن افزودند. (دوره سوم) بين 280 تا 180 پ.م است كه مربوط به زمان سلوكيان و پادشاهان محلي فارس است كه از آن به عنوان در استفاده مي شده و تغييراتي نيز در بناها ايجاد كرده اند.

(دوره چهارم) كه در اين دوره ، برخي مورخان اين مكان را قلعه و دژ نظامي دانسته و برخي محل گنج كوروش كبير در پاسارگادمي دانند.