چنین گفت زرتشت ....

[Borna66]

پیش گفتار

با درود . همانطور که میدانید نسک چنین گفت زرتشت نوشته ارزشمند نیچه نسکی بسیار زیباست که در این جستار به بررسی آن خواهیم پرداخت .
آشکار است که این بررسی که شاید بدون شناخت مستقیم کتاب نیچه نامفهوم خواهد بود، مدعی نیست که می تواند جانشین خواندن متن اصلی شود، هدف فقط یاری رسانندگان به خوانندگان این کتاب در فهم این نوشتار است. مساعدترین شیوه این است که نخست متن «پیش گفتار» را بدون مکث و يک نفس بخوانیم؛ سپس آن را بخش به بخش دوباره می خوانیم و این بار پس از قرائت هر بخش، تفسیر آن را نیز مطالعه می کنیم. همین روش، یعنی نخست خواندن بی وقفه ي متن و سپس خواندن آن توام با تفسیر، می تواند در مورد «گفتارهای زرتشت» نیز به کار رود.
نکته ي آخر اینکه همه ي بازگفته های من ازآثار نیچه، به جز مواردی که خود مستقیما آن را از انگلیسی به فارسی ترجمه کرده ام،از ترجمه های وزین استاد ارجمند و مترجم برجسته آثار نیچه «دکتر داریوش آشوری» آمده است. البته در مواردی که ترجمه ای از استاد آشوری در دست نبوده است، سعی شده یا از ترجمه های انگلیسی که معروفترین آن از والتر کافمن می باشد استفاده شود یا از ترجمه های دیگری چون تر جمه های رویا منجم و بهروز صفدری کمک گرفته شده است.

[Borna66]

بخش يكم: (تبديل سرشت) الف) يك برنامه ي وسيع: ويراني همه چيز، بازسازي همه چيز
زرتشت با تمثيلي آغاز مي كند كه نشانگر سه مرحله ي تبديل سرشت است: او مي آموزاند كه چگونه بايد از اطاعت منفعلانه ي شتر_كه همواره هر باري را كه بر گرده اش مي نهند قبول مي كند_ نخست با خشونت وحشيانه شير به واژگوني بار سنگين ارزش ها پرداخت . سپس با اصالت معصومانه ي كودك به آفرينش ارزش هاي نو رسيد (بخش يكم ‹‹درباره ي سه دگر ديسي››)
سرانجام اين كه ما در همين تمثيل كليد ورود به اولين بخش چنين گفت زرتشت را به دست مي آوريم كه گفتارهاي آن گاه گفتار شير ويرانگر و گاه گفتار كودك آفرينشگر است.

[Borna66]

ب) گفتارهاي ‹‹شير››:آنچه بايد ويران كرد
تنوع آداب و گوناگوني وجدان هاي اخلاقي گواه آشكاري هستند كه ثابت مي كنند ارزش هاي اخلاقي، آفريده انسان اند و مسئولي جز انسان ندارند. همين مسئوليت است كه ما را موظف به آفريدن ارزش هاي نو مي كند؛ و باز همين مسئوليت است كه به ما حق مي دهد تا انسان ها را چه به صورت افراد و چه به صورت تمدن ها _ به اعتبار ارزش هايي كه آفريده اند و اخلاقي كه ابداع كرده اند، مورد داوري قرار دهيم.(فصل 15‹‹درباره ي هزار و يك غايت››) بر همين پايه است كه زرتشت، ‹‹شير›› دو آليسم، بنيان و پيامد اخلاقيات ترسو را بر ملا مي سازد (فصل 3 ‹‹درباره ي اهل آخرت››) و عليه آن فرهنگ بي مايه يي كه هم پرورده و هم پرورنده ي اين اخلاق است، به مقابله مي پردازد (فصل 7‹‹درباره ي خواندن و نوشتن››) و با نمايندگان ‹‹حاضر و موجود›› اين اخلاق كه عبارتند از دولت (فصل 11‹‹درباره ي بتان نو››) و ‹‹بزرگان›› (فصل 12‹‹درباره ي مگسان بازار››) در مي افتد.
اين اخلاق جبون و بيمار است نه دلير و متكبر و جنگاور. خالقانش به هيچ چيز جز وجدان راحت غرقه در رخوت و اهمال، رغبت ندارند (فصل 2‹‹درباره ي كرسي هاي فضيلت›› و فصل 14‹‹درباره ي دولت››). آنچه براي ايشان مهم است، نه عمل واقعي، بلكه احساس بعد از عمل است، مانند احساس تقصير و گناه_ پشيماني و ندامت در اخلاقيات مسيحي بسيار اهميت دارد_ يا احساس پيش از عمل مانند نيت كه از نظر كانت يگانه ارزش اخلاقي محسوب مي شود (فصل 6‹‹درباره ي بزهكار شوريده رنگ››). از فضيلت عدالت كه ايده ي اصلي فيلسوفان قرن هجدهم و انديشمندان اجتماعي قرن نوزدهم است، فقط دلسوزي به حال ضعيفان را درك مي كنند و نه احترام وظيفه برانگيز به همنوعان را (فصل 19 ‹‹درباره ي نيش مار››) و نوعدوستي را_فضيلت مسيحي احسان_ فقط شكيبايي در برابر ضعف همنوع مي دانند، يعني آسان ترين وسيله براي راحتي وجدان (فصل 16‹‹در باره ي نوعدوستي››). چنين اخلاقي بي رگ و پي و بي كالبد است و زرتشت اين عفيف نمايي رياكارانه را، كه تحت پوشش پاكي و خلوص ترس از تن را پنهان مي كند، افشا مي سازد و از اين راه به مقابله با كساني بر مي خيزد كه مدعي برتري به اصطلاح ‹‹من›› خويش بر تن خويش اند (فصل 4‹‹درباره ي خواردارندگان تن››) و تا آنجا پيش مي روند كه برتري مرگ را بر زندگي موعظه مي كنند. (فصل 9‹‹درباره ي واعظان مرگ››). دير و زود مرگ به نوع زندگي بستگي دارد، اگر كار آفرينش . خلاقيت را تحقق نداده باشيم، مرگ زود رس است و اگر با ترس و لرز فقط در پي حفظ يك زندگي سترون باشيم، مرگ دير رس است (فصل 21‹‹درباره ي مرگ خود خواسته››). نگرش به عشق جسماني، چه از جانب كساني كه از آن گريزانند و چه از سوي آنهايي كه در هرزگي غوطه ورند، نگرشي تحقير آميز است (فصل 13‹‹درباره ي پارسايي››). اينان زن را نه مادر ابر انسان بلكه وسوسه يي ناشي از ضعف مي دانند (فصل 18‹‹درباره ي زنان پير و جوان››) ازدواج شان در اين خلاصه مي شود كه در رفاهي رقت انگيز اسكان گزينند و نه اين كه آن را مرحله يي از ماجرايي سترگ بدانند كه بايد خالق ابر انسان باشد (فصل 20‹‹درباره ي زناشويي و فرزند››). نيچه در مقابله با ‹‹نيكي›› مورد ادعاي اخلاق، كه نفي كننده ي غرايز است، مفهوم‹‹شريف›› را قرار مي دهد، يعني كسي كه غرايز را نمي كشد، بلكه رامشان مي كند، همان گونه كه بدون ترس از حيوان، بدون كشتن او، مي توان با چيره شدن و استفاده از او، رامش كرد. (فصل 8‹‹درباره ي درخت فراز كوه››)

[Borna66]

پ) گفتارهاي ‹‹كودك››:آنچه بايد ساخت
زرتشت آفريينده ي ابر انسان را از نو مي سرايد (فصل 17‹‹درباره ي راه آفريينده››). سرود او وصف دليري جنگاورانه يي است كه تصويرگر نبرد براي چيرگي بر خويش است (فصل10‹‹درباره ي جنگ و جنگاوران››). او وجود آن فضيلت يكتايي را تصديق مي كند كه با شور و شوق ها دشمني ندارد، بلكه از آنها غنا مي يابد (فصل5‹‹درباره ي شادي ها و شورها››). بخش يكم با سرودي پايان مي گيرد كه در گراميداشت سخاوت سرشار فضيلت راستين و نيرو و تواني است كه اظهار وجود مي كند، گسترده و سرشار مي شود. (فصل 22 ‹درباره ي فضيلت ايثارگر››) .

[Borna66]

گفتارهاي زرتشت - بخش دوم: (توان خواهي)
پس از سال ها تنهايي، زرتشت دوباره مانند جامي لبريز است، دوباره ‹‹فضيلت ايثارگر›› وجودش را فرا گرفته است (بخش يكم، فصل 22). اينك موعظه اش را از سر مي گيرد: فرزانگي نمي تواند خود خواهانه باشد و فرزانه نمي تواند منزوي بماند (بخش دوم، فصل 1؛‹‹درباره ي كودك و آينه››).

[Borna66]

الف) توان خواهي، كليد تعبير و ارزيابي
پيام در اصل همان پيام است و زرتشت خلاصه اش را تكرار مي كند. مرگ خدا ما را به آفرينش ابر انسان موظف مي سازد (فصل 2؛‹‹در جزاير شادكامان››) بار ديگر همچنان استوار مجادله هايش را از سر مي گيرد، اما اين بار روش خود را براي تعبير و ارزيابي واقعيت به روشني نشان و توضيح مي دهد: توان خواهي(خواست قدرت)؛ براي فهميدن هر چيز بايد توان خواهي آن را تميز دهيم. بدانيم كه ارزش يابي هر چيز بستگي به توان خواهي آن دارد. با اين حال بايد دانست اينجا نوعي انسان نگاري (آنتروپوموفورميسم) نيست. توان خواهي نه يكي از مقولات منطقي است_مقولاتي كه سزاوار ‹‹تحقير بزرگ›› اند(پيشگفتار، بند 3)_ و نه فرايندي است كه مانند سوژه ي لاهوقي و كانت هم شكل دهنده باشد و هم از شكل بيندازد. توان خواهي ذهنيت هم نيست، خواه ذهنيت فردي باشد خواه متعالي. نيچه توان خواهي را ابداع نمي كند؛ بلكه آن را در هستي و وجود مي يابد. مراد دركِ اين مطلب است كه واقعيت و هستي، توان خواهي است. آن هم نه به اين معنا كه هر چيزي خواهان توان است، بلكه درست بر عكس، به اين معنا كه هر چيز يك توان است كه خواستي دارد و اين خواست يا نفي كننده است يا تصديق كننده، يا در خودش مي ماند يا گسترش مي يابد، يا از خود فراتر مي رود يا به آنچه هست تن مي دهد. (فصل 12‹‹درباره ي چيرگي بر خود››)

[Borna66]

ب) منفي خواهي و كاربرد آن
بنابر اين فهميدن و سنجيدن هر چيز، محصول فهميدن و سنجيدن ارزش آن است. درپرتو اين اصل مي توان مجادلات تازه ي زرتشت را درك كرد: در همه جا هر چه مورد انتقاد اوست همواره داراي نوعي خواست ويرانگر و منفي است. اما هميشه از لابلاي نقد او امان ديگري نيز به چشم مي خورد و نشان مي دهد كه چنانچه خواستي سازنده و مثبت جاي خواست ويرانگر و منفي را بگيرد همه چيز عوض خواهد شد. نيچه كاربرد منفي خواهي را نخست در دين و اعتقاد به عالم رباني تشخيص مي دهد: ديني كه با انگيزه ي انتقامجويي نيهيليستي ، و از پا افتاده در زير بار ارزش هاي رباني، سعي مي كند ديگران را نيز از پا بيندازد (فصل 4‹‹درباره ي كشيشان››). از همين رو زرتشت نخست عليه كساني به نبرد مي پردازد كه با احسانشان (احساس مسيحي) با ترحمِ حقارت انگيزشان، انسان را، انسان بيچاره يي را كه خودش زير بار شرم و احساس گناه در مانده است، از پا مي اندازد (فصل 3‹‹درباره ي رحيمان››). دومين قلمرويي كه منفي خواهي در آن حاكم است قلمرو آيين هاي اخلاقي و سياست است. در اين زمينه زرتشت عليه كساني به مجادله مي پردازد كه سعي مي كنند ضعفشان را فضيلت بنامند تا شايد با اين كار تسلي خاطر پيدا كنند (بزدلي را فرزانگي مي نامند، تمكين را دليري، رماندگي را اعتدال و از همين دست) و به اسم عدالت كاذب با تحميل اين فضايل به ديگران، انتقام مي گيرند. چنين عدالتي جز ضعيف تر كردن قوي تر ها هدفي ندارد (فصل 5 ‹‹ درباره ي فضيلتمندان››). زرتشت همين انتقامجويي را نزد كساني كه زندگي را زهر آلود مي كنند نيز تشخيص مي دهد: واعظان امساك و خويشتنداري (فصل 6‹‹درباره ي فرومايگان››)، واعظان برابري كه همچون عنكبوت هركس را بگيرند فلج مي كنند تا با از پا انداختن آنهايي كه برتر و فراتر هستند، از بي مايگي خود انتقام بگيرند (فصل 7‹‹درباره ي رتيلان››) و سرانجام اين كه در قلمرو شناخت نيز زرتشت نوعي منفي خواهي مي بيند و فرزانگان، انديشمندان، دانشمندان و فيلسوفاني را افشا مي كند كه حتي وقتي منادي دقت عقلاني و چه بسا بي ديني هم مي شوند، باز به طور عيني جز محافظت ازفرهنگ رايج_منتها به شكل متفاوت_ كار ديگري نمي كنند، يعني با محافظت از همان فرهنگي كه ما را زير بار ارزش هاي لاهوتي از رمق انداخته است (فصل 8‹‹در باره ي فرزانگان نامدار››). اگر علم و دانش ما اين همه به بي طرف بودن خود مي نازد، از آن روست كه جز كنجكاوي ناسالمِ ناتوانان چيز ديگري ندارد (فصل 15‹‹درباره ي شناخت ناب››). انهايي هم _مكاراني كه به مكر خويش دچارند_ كه مدعي شم ممتاز، تجارب عميق و تقريبآ عارفانه هستند، در واقع ارزشي بيش از ارزش نشخوار كنندگان عقايد حاضر و آماده ندارند (فصل 16‹‹درباره ي دانشوران››). اما زرتشت با انتقاد از اين دانشمندان موقر و سنگين، پرافاده و محبوس در دانشي عبوس و سرانجام نيهيليستي، بذر دانشِ ديگري را در خيال ما مي كارد، دانش مشتاقانه ي كودمي كه معصومانه جهان را كشف مي كند (فصل 13‹‹درباره ي برجستگان››).
در مجموع، اين نقد سراپاي فرهنگ ما را در بر مي گيرد. بر خلاف هگل كه اين فرهنگ را متشكل از يك كل همگن مي ديد، نيچه آن را فقط يك ‹‹وصله پينه›› مي داند كه وام و انسجامش تنها از يك الهام مشترك نيهيليستي بر مي خيزد (فصل 15 ‹‹درباره ي سرزمين فرهنگ››). در مقابله با اين فرهنگ اين بيماري عالمگيري كه شيوع آن توسط انسان، دولت و مذهب او صورت گرفته است، زرتشت ندا سر مي دهد كه نه، زندگي، زمين و هستي، درد و رنج و بلا نيست

[Borna66]

پ) زرتشت چگونه در برابر يك و سوسه ي دو گانه ايستادگي مي كند؟
درست در ميانراه بخش دوم، نيچه به عنوان آنتراكت يا ميان پرده، سه سرود شكوهمند به ما هديه مي كند. سرود يكم (فصل 9، ‹‹درباره ي سرود شب››) نغمه ي عاشقانه ي حيرت انگيزي است. سروده ي انديشمندي كه ديگر اميد به عاشق شدن ندارد. در زرتشت هم گونه يي سنگدلي هست. زرتشت، اين كاشف روشن بين خواست هاي عميق كاونده بنياني است كه بصيرتش او را وا مي دارد تا ديدگاهش را يكسره دگرگون كند؛ زير فشار اين سنگدلي، او اعتراف مي كند كه وسوسه شده است تا در تاريكي و تيرگي بماند كه بسي ناخوشايندتر و گرما بخشتر از بصيرت سرد است. نيچه، از كارش كه افشا گري نيهيليسم است، هيچ لذتي نمي برد. اما زرتشت و نيچه مي دانند كه خوشبختي و سعادت ديگري هم هست، سعادت راستيني كه با بصيرت خاموش نمي شود. سعادت كودك، سعادت آفريننده ي ارزش هاي نو، سعادت رقص، يعني خود را به زندگي، به جريان خود انگيخته و هماهنگ آن سپردن. اين است آن سعادتي كه زرتشت اينك سرودش مي كند (فصل 10، ‹‹ سرود رقص››). آن گاه زرتشت دچار دومين وسوسه مي شود، وسوسه ي نوميد شدن از زمان گذرا و جواني گريز پا. پس اندوهناك بر جواني از دست رفته ي خويش مي مويد. اما اراده اش بر اين درد ظفر مي يابد. در اينجا براي نخستين بار به بازگشت جاودان – كه موضوع بخش سوم كتاب است – اشاره مي شود: توان خواهي مي تواند بر گذشت زمان پيروز شود (فصل 11، ‹‹ سرود عزا››).

[Borna66]

ت) آزادي ابر انسان و زمان
زرتشت پيش از اين به موضوع زمان اشاره كره بود، زيرا با تاكيد بر ضرورت مرگ خدا – براي تولد ابرانسان- و تاكيد بر حذف هر گونه قدرت لايزال، زرتشت استدلال تازه يي عرضه كرد: آزادي ابر انسان تنها در صورتي واقعي است كه در زمان فراشد و در ساختن آينده يي بر پايه گذشته عملي شود. پس اگر زمان از نظر ذات تغيير ناپذير الهي جز توهم و پرتو مبهمي از بي زماني عالم مثال نباشد، در اين صورت آزادي ابر انسان نيز موهوم خواهد بود و ابر انسان خلاق به امري محال تبديل خواهد شد (فصل 2، «در جزاير شادكامان»). با اين حال، مشكل مهم اين است كه اگر از يك سو آزادي ضرورتا مستلزم زمان است، از سوي ديگر همين آزادي در زماني واقعي ناممكن به نظر مي رسد: وقتي آدم در زمان بين آينده يي كه تمام مي شود و گذشته يي كه مرده است گير كرده باشد، نمي تواند آزاد باشد. بي ترديد، منشاء اصلي انتقامجويي ريشه دار در فرهنگ ما، در همين مسئله است: انسان از وضعيت زماني و فاني خويش همچون دردي بي درمان انتقام مي گيرد. (فصل 20، «در باره ي نجات») راه حلي كه به ذهن زرتشت مي رسداين است: مرگ خدا، بزرگ ترين رويداد نيست و بيش از آن عيان و پر هياهوست كه بتواند كارساز باشد و حذف بي زماني كافي نيست (فصل 18، «درباره ي رويدادهاي بزرگ»).
موضوع بنيادي و كارساز وقتي به فكر زرتشت خطور مي كند كه او در سكوت به ذات زمان به صورت بازگشت جاودان پي مي برد؛ اما زرتشت هنوز آنچنان پخته نشده است كه بتواند مهم ترين پيام خود را ارايه دهد و يك بار ديگر به تنهايي روي مي آورد. شير هنوز يكسره كودك نشده است. (فصل 22، «خاموش ترين ساعت»)

[Borna66]

گفتار هاي زرتشت - بخش سوم (بازگشت جاودان)
الف) موعظه يي سر بسته و دشوار تر
اطراف زرتشت هر دم خلوت تر شده است. آن توده ي جمعيت «پيش گفتار» كنار رفت و جايش را به همراهان برگزيده داد، اما اينك از تعداد همين ها نيز كاسته شده و زرتشت به گفت و گوهاي اتفاقي با چند نفر، و حتي اغلب به تامل و تفكر در تنهايي بسنده مي كند. خودش از اين بابت افسوس مي خورد، زيرا آرزويش اين بود كه همه ي انسان ها را نجات دهد و به شيوه ي خود، آن را توده ي جمعيت مشتاق را به راه ابرانسان هدايت كند. اما در عين حال، ساده لوحانه بودن اين آرزوي قديمي را به طنز و تمسخر مي گيرد. زيرا اين دشوارترين انديشه ي زرتشت است و در جهاني كه در تدارك واپسين انسان هاست كسي هنوز معناي والاترين انديشه او را در نمي يابد، انديشه يي كه مدت ها يگانه ترين انديشه زرتشت بوده و خودش هم در بيان آن بسيار مردد است. (فصل1، «آواره»)
آموزه ي بازگشت جاودان، نخست به صورت تصويري، بسيار سرپوشيده و مرموزانه، القاء مي شود. زرتشت حكايت مي كند كه چوپاني را ديده كه گلويش را ماري مي فشرده است(مار، جانور كشنده:زمان؛ ونيز جانوري كه حلقه مي زند و مي پيچد...). مار به دهان چوپان خزيده بوده است و چوپان گردن مار را با دندان بريده و از چنگش خلاص شده است. اين مضمون بي درنگ با مضمون ابرانسان مرتبط مي شود، خنده ي چوپان كه بر مار، بر زمان پيروز شده است، خنده يي ابرانساني ست... (فصل2، «درباره ي ديدار و معما»).
زرتشت در بيان آشكارتر والاترين انديشه اش تا مدت ها مردد است، نخست از اين رو كه مي ترسد كسي منظورش را نفهمد (فصل9، «به خانه باز آمدن»).مگر نه اينكه حتي پيش از اين موضوع، برخي از همراهان او تركش كردند (فصل8، «درباره ي بي دين گشتگان»). اما به زودي خواهيم ديد كه زرتشت براي شك و ترديدخود دلايل ديگري نيز دارد. با اين حال خودش را آماده مي داند كه همه ي مصايب ناشي از اين انديشه ي والا را تاب آورد. هيچ ترسي ندارد و از اين نترسيدن متعجب است. در غروب «پنج شنبه ي مقدس»، مسيح كه آماده ايثار بود دچار اضطراب شد. اما وجود زرتشت را، كه آماده همه ي اضطراب هاست، سعادتي بود بي تشويش فرا گرفته است (فصل 3و6، «درباره ي شادكامي ناخواسته» و «بر كوه زيتون»).