علاءالدین علی بن محمد سمرقندی
تولد
۷۸۲ خورشیدی
[نیازمند منبع]
سمرقند
مرگ
۲۵ آذر ۸۵۳ خورشیدی
استانبول
نام دیگر
علی قوشچی
ملیت
ایرانی
مذهب
اسلام
والدین
پدر: محمد سمرقندی
علاءالدین علی بن محمد سمرقندی معروف به
ملا علی قوشچی دانشمند،
متکلم،
ریاضیدان و
منجم ایرانی[۱][۲] (
۷۸۲ خورشیدی -
۸۵۳ خورشیدی
[۳]) از مشاهیر علمای عامه و کلام و ریاضیات.
[۴] او از فقهای
حنبلی و از عالمان بزرگ
اهل سنّت در علم
کلام بود.
[۵]
پیرامون نام
نام اصلی او «علاءالدین علی بن محمد سمرقندی» است.
[۶] او را «ملا علی قوشچی» یا گاه «فاضل قوشچی» نیز گفته‌اند.
[۷] واژه‌های «قوش» و «چی» هر دو واژه‌هایی ترکی هستند
[۸] و «قوشچی» به معنای نگاهدار قوش می‌باشد
[۹]. به دلیل اینکه پدر او (محمد سمرقندی) در دربار شاهزاده
الغ بیگ تیموری قوشچی بوده، به «ملا علی قوشچی» نیز معروف گشته‌است.
[۱۰]
زندگینامه
پدرش مردی به نام «محمد سمرقندی» بود که منصب
قوشچی را در دربار شاهزاده
الغ بیگ تیموری برعهده داشت و به «قوشچی الغ بیگ» معروف بود.
[۱۱]
علی قوشچی در
سمرقند اغلب
علوم متداوله را فراگرفت و
هیئت و
ریاضیات را از
قاضی زادهٔ رومی و الغ‌بیگ (شاهزاده تیموری پسر سلطان شاهرخ) سلطان ماوراءالنهر که نسبت به فنون
ریاضی میلی فراون داشت آموخت.
[۱۲] او برای تکمیل معلومات خود به
کرمان نیز رفت و پس از بازگشت «رساله حل اشکال القمر» را به شاهزاده الغ بیگ تقدیم کرد.
[۱۳]
لغتنامهٔ دهخدا در سرواژهٔ «علاءالدین قوشچی» چنین آورده است
[۱۴]:
... از کثرت تقربی که در نزد آن سلطان داشت بخطاب فرزندی مخاطب بود و او را بتکمیل رصدخانه‌ای که در سمرقند تأسیس کرد گماشت. و قوشچی این وظیفه را انجام داد و زیج الغبیگی را که به زیج جدید معروف است بپایان رسانید. و پس از مرگ سلطان عازم حج شد و در تبریز مورد توجه اوزون حسن (۸۷۳ - ۸۸۲ هَ. ق.) از حکمرانان آق قویونلی قرار گرفت و از جانب وی برای عقد مصالحه بین او و سلطان محمدخان ثانی عثمانی (۸۵۵ - ۸۸۶ هَ. ق.). به اسلامبول رفت، و پس از انجام این کار به آذربایجان رفت و مجدداً به اسلامبول بازگشت...
پس از دعوت
سلطان محمد فاتح و بازگشت مجدد از آذربایجان به استانبول، در
مدرسه ایاصوفیا به تدریس و تالیف کتبی چون «رساله ٔ محمدیه» در علم حساب (که به نام سلطان محمد خان بود) پرداخت و در همان جا در
۲۵ آذر ۸۵۳ خورشیدی (برابر با
۲۷ رجب ۸۷۹ قمری، برابر با
۱۶ دسامبر ۱۴۷۴ میلادی) درگذشت
[۱۵] و در جوار قبر
ابو ایوب انصاری خاکسپاری شد.
[۱۶]
باورها
ملا علی قوشچی در شرح تجرید می‌گوید
[۱۷][۱۸]: «هیچکس را در این حرف نیست که علی بن ابیطالب ـ علیه السلام ـ بعد از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ اعلم و اطهر و اشجع و ازهد و اسخی و اشرف ناس است.» همچنین او در شرح تجرید مبحث امامت می‌گوید: «امامت ریاست عمومی است در امور دین و دنیا به طریق خلافت از پیغمبر».
.
آثار و تالیفات
از تألیفات او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- حاشیه ٔ شرح کشاف تفتازانی.
[۱۹]
۲- شرح تجرید خواجه.
[۲۰]
۳- العنقود الزاهر فی نظم الجواهر، در علم صرف.
[۲۱]
۴- محبوب الحمائل فی کشف المسائل.
[۲۲]
۵- هیئت فارسی، این کتاب
فارسی که بارها با خلاصة الحساب شیخ بهائی در یک جا چاپ شده و از کتب درسی علم هیئت (ستاره‌شناسی) بوده‌است.
[۲۳] شرحی براین رساله توسط شیخ مصلح الدین لاری (متوفی ۹۷۹ه.ق) نگاشته شده‌است.
[۲۴]
۶- رساله حل اشکال القمر، که به علم هیئت (ستاره‌شناسی) می‌پردازد و پس از بازگشت از
کرمان به شاهزاده الغ بیگ تقدیم شده‌است.
[۲۵]
۷-رساله در حساب و هندسه، این رساله که به زبان
فارسی می‌باشد در
کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.
[۲۶]
۸- رساله در هندسه، احتمالا
[۲۷] به زبان
فارسی.
[۲۸]
۹-رساله فتحیه، به
عربی که به
سلطان محمد دوم عثمانی (
سلطان محمد فاتح) تقدیم شده و نسخهٔ آن به همراه شرحی که میرم چلبی (نواده ملاعلی قوشچی) بر آن نگاشته در
پاریس موجود است.
[۲۹]
۱۰- رساله محمدیه در حساب، که به عربی می‌باشد و چند نسخهٔ خطی از آن باقیست به نام سلطان محمد فاتح عثمانی است که شامل دو فن می‌باشد
[۳۰]:
- فن نخست در پنج مقاله: حساب منجمان، حساب اهل هند، استخراج مجهولات به طریق خطاین، جبر و مقابله، قواعد گوناگون در حساب.
- فن دوم در سه مقاله: مساخت خطوط و سطوح مستوی، مساحت سطوح مستدیر، مساحت اجسام.
۱۱- شرح زیج الغ بیگ، که به
فارسی است و چند نسخهٔ خطی از آن موجود است که یکی از آن‌ها نسخه شماره ۶۳۷۵ مجلس شورای اسلامی می‌باشد.
[۳۱]
۱۲- میزان الحساب، که به
فارسی بوده و در سه مقاله می‌باشد (حساب هندی در یک مقدمه و دو باب، حساب تنجیم دریک مقدمه و شش باب، مساحت دریک مقدمه و سه باب) کتاب میزان الحساب دو بار با عنوان میزان الحساب در تهران به چاپ سنگی رسید و نسخه‌هایی خطی از آن را در «کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران»، «کتابخانهٔ آستان قدس رضوی»، «کتابخانهٔ مجلس» و «کتابخانهٔ خانقاه نعمت اللهی» نگهدالی می‌کنند.
[۳۲]
۱۳- ج‍واه‍ر و اع‍راض شرح تجرید ال‍ک‍لام، که در ۲۰۳ برگ می‌باشد و چندین نسخهٔ خطی از آن در
کتابخانهٔ ملی ایران نگهداری می‌شود.
[۳۳] این کتاب شرحی است که قوشچی بر م‍ق‍ص‍د دوم (ج‍واه‍ر و اع‍راض) از کتاب تجرید ال‍ع‍ق‍ای‍د خواجه نصیر طوسی (۶۷۲) نگاشته. شرح م‍ذک‍ور ب‍س‍ی‍ار مورد توجه بوده و ح‍واش‍ی و ت‍ع‍ل‍ی‍ق‍ات ب‍س‍ی‍اری بر آن ن‍وش‍ت‍ه‌ان‍د. از ج‍م‍ل‍ه سه حاشیه م‍ح‍ق‍ق ج‍لال‌ال‍دی‍ن محمد دوان‍ی به نام طب‍ق‍ات ج‍لال‍ی‍ه و دو حاشیه ص‍در ال‍ح‍ک‍م‍اآ ب‍ن‍ام طب‍ق‍ات ص‍دری‍ه.
۱۴- شرح تجریدالعقاید، که از مهم‌ترین شرح‌های کتاب «تجریدالکلام» می‌باشد.
[۳۴] او در شرح خود برکتاب تجرید در مقام دفاع از اعتقادات اهل سنّت برآمده و خواسته است همه استدلالهای
خواجه نصیر الدین طوسی را در مسأله امامت پاسخ دهد.
[۳۵]
وی علاوه بر کتبی که از او ذکر شده‌است مترجم
برهان الکفایهٔ علی بکری نیز می‌باشد.
[۳۶]
منابع
- ق‍رب‍ان‍ی، اب‍وال‍ق‍اس‍م،. زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی از سده س‍وم ت‍ا سده ی‍ازده‍م هجری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵، ISBN 964-01-0817-0.
- علی اکبر، دهخدا، لغتنامهٔ دهخدا.
- علاء الدین علی قوشچی (فارسی). پایگاه اطلاع رسانی بنیاد ایران شناسی. بازدید در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۸۷.
- بررسی نسب دومین غاصب خلافت (فارسی). برکه. بازدید در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۸۷.
- الحاشیة علی الهیات (فارسی). دانشنامهٔ حوزه. بازدید در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۸۷.
- ریاضیدانان دورهٔ اسلامی (فارسی). ایرانیکا. بازدید در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۹۷.
- اوجبی، علی، آغاز شناسی در شاهکار کلامی خفری، نابغه گمنام سده دهم هجری، آینه میراث، ش ۲۶، پاییز ۱۳۸۳: ص ۱۳۵ - ۱۴۹.
علی بن محمد سمرقندی
پاسخ با نقل قول
