شوشا

شهری در ایران شمالی، مركز ناحیه شوشا (در تركیب ولایت خودمختار قره باغ كوهستانی). این شهر در فاصلة 403 كیلومتری غرب باكو در 11 كیلومتری ایستگاه راه آهن استپاناكرت واقع شده است. شوشا در ارتفاع 1400 متری (فلات شوشا) در رشته كوه‏های قره‏باغ قرار دارد. این شهر یكی از مراكز استراحتگاهی كوهستانی است. شوشا زادگاه ن. وزیرف، خورشید بانو ناتوان (شاعر كلاسیك)، م . م . نواب، عزیر حاجی بی‏یف، خان شوشنسكی (خواننده كلاسیك آذری) بوده و مدفن ملاپناه واقف (شاعر كلاسیك) است.
پیشینة تاریخی

دربارة تاریخ بنای شهرو وجه تسمیة آن اظهار نظرهای متفاوتی وجود دارد. در منابع تاریخی و ادبی ، اگر چه تاریخ بنای شهر را به سال 1750 میلادی و به پناهعلی خان جوانشیر، خان قره‏باغ نسبت می‏دهند، ولی بررسیهای اخیر نشان می‏دهد كه شوشا از قدیم منطقه‏ای مسكونی بوده است. پناهعلی خان نیز با درك موقعیت مهم و استراتژیك آن، پیرامون همین نقطه مسكونی دیوارها و استحكامات تدافعی بنا كرده و آنجا را به شهری آباد تبدیل كرد. شوشا كه مركز خان نشین قره‏باغ بود، به احترام نام پناهعلی خان، «پناه آباد» نامیده می‏شد. در نیمة دوم قرن 18 جمعیت ساكن در شوشا به سرعت افزایش یافت. در شهر محله‏های جدیدی پدید آمد. بنابه نوشتة‌ برخی مؤلفان، شهر در ارتباط با روستای «شوشی» در پیرامون آن، «شوشا» نامیده شد. شوشا در بین مردم محل به عنوان قلعه نیز نامیده می‏شود. شوشا به دلیل استعدادهای محلی در مدت كوتاهی به یكی از شهرهای مهم صنعتی و بازرگانی منطقه تبدیل شده بود، و بدین خاطر برخی از شاخه‏های صنعتگری در آن گسرش فراوان یافته بود. هر یك از شاخه‏های صنعتگری ، محلة مخصوصی همچون محله‏های آهنگران، رنگرزان، مسگران، دوزندگان، پارچه‏فروشان، پنبه فروشان، كفشدوزان ، كلاهدوزان داشتند كه در آن فعالیت می‏كردند. در شهر تعدادی كاروانسرا و بازارجهت تجارت وجود داشت. بازرگانان شوشا با شهرهای تبریز ، تهران، استانبول، اصفهان و مسكو مبادلات تجاری داشتند. در ضرابخانة شهر سكه‏ای نقره‏ای به نام «پناه آباد» (= پاناباد) ضرب می‏شد.
در سال 1715 میلادی آقا محمد خان قاجار برای سركوب شورش ابراهیم خلیل خان حاكم متمرد شوشا، به آنجا لشكر كشید و شهر را به محاصره درآورد ولی به دلیل استحكام قلعه، موفق به تسخیر آن نشد و عقب نشینی كرد. در دورة حكمرانی ابراهیم خلیل خان (1759 ـ 1806 م) در شوشا فعالیتهای عمرانی صورت گرفت. در سالهای 1783 ـ 1784 م در اطراف شهر باروهای مستحكمی احداث شد. در تابستان 1795 قوای آغا محمد خان قاجار دوباره شهر را به تصرف درآوردند. پس از مقاومت 33 روزة قلعه در مقابل سپاه ایران، و عدم موفقیت آقا محمد خان در تسخیر شهر، او با سپاهیان خود از آنجا به گرجستان لشكر كشیده شهر تفلیس را به تصرف درآورده شورشیان را سركوب كرد. در سال 1797 میلادی آقا محمد خان دوباره وارد قره باغ شد و قوای ابراهیم خلیل خان را در هم شكسته قلعه را تسخیر كرد. اما در اثر سوء قصد به اغا محمد خان قاجار وكشته شدن او، سپاه ایران ناگزیر به ترك منطقه شد. در اوایل قرن 19 قوای روسیه به فرماندهی ژنرال سیسیانف، به منطقه لشكر كشید و با خیانت ابراهیم خلیل خان به ایران، براساس عهدنامة غیر قانونی در كوركچای در سال 1805 ، او تابعیت و حمایت روسیه را به دست آورد.
پس از جنگ اول ایران و روسیه، براساس معاهدة تحمیلی گلستان، شوشا به عنوان مركز خانات قره باغ به روسیه منضم شد. در سال 1822 ، خانات قره باغ منحل و شوشا به مركز «دایرة‌ نظامی» جدید التأسیس شویا تبدیل گردید. در این دوره شهر توسط فرمانده نظامی اداره می‏شد. در دورة‌ جنگهای دوم ایران و روسیه (1826 ـ 1828) ، سپاهیان ایران به فرماندهی عباس میرزا شاهزاده قاجار، شوشا را به محاصره درآوردند (1826 میلادی)، اما موفق به تسخیر قلعه نشده عقب نشینی كردند. پس از این واقعه ارتباط شوشا برای همیشه با ایران قطع شد و در نتیجه قرارداد تحمیلی تركمان چای در سال 1828 میلادی از ایران جدا گردید.

جلفا

شهری در جمهوری خودمختار نخجوان، واقع در ساحل چپ (شمالی) رود ارس و مركز ناحیه‏ای به همین نام (تا سال 1935 میلادی قصبه‏ای شهرك مانند) در فاصله 46 كیلومتری نخجوان (مركز جمهوری خودمختار نخجوان)، در كنار راه اصلی اردوباد ـ نخجوان واقع شده است.
در منابع، از جلفا با نامهای جوقا، جولا، یاد شده است. تاریخ دقیق بنای شهر ، معین نیست . تصور می‏رود كه در قرن ششم میلادی بنیان نهاده شده باشد. احتمال دارد كه واژه «جلفا» با واژه «جوكی» كه نام تشكیلات بازرگانی بود، در ارتباط باشد. ویرانه‏های شهر قدیمی جلفا در فاصله 3 كیلومتری شهر كنونی قرار دارد. در كاوشهایی كه در این محل انجام شده ، آثار و بقایایی از كاروانسرا، بازار و بناهای مذهبی و گورستانی قدیمی به دست آمده است. در سالهای 1939 ـ 1940 م ، در اراضی جلفا ظروف گلی تك رنگ و چند رنگ، خنجرهای مفرغی، نوك نیزه و پیكان، گرز ، النگو ، گلوبند و دیگر آلات تزئینی به دست آمده است(این آثار در موزه دولتی تاریخ گرجستان نگهداری می‏شود)
جلفا كه در سر راه كاروانرو قرار داشت، پس از تسلط مسلمانان، بر اهمیت اقتصادی آن افزوده شد. در قرون 9 ـ 12 میلادی صنعت و بازرگانی و تجارت در جلفا گسترش زیادی پیدا كرد. جلفا به دلیل استقرار در سر راه ارتباطی اروپا و آسیا، از مراكز مهم تجارت و مبادله كالا به شمار می‏رفت. هجوم مغول سبب تنزل موقعیت جلفا شد. بعدها كه جلفا در تركیب قراقویونلوها و سپس آق قویونلوها قرار گرفت، زندگی اقتصادی مردم آن رونق زیادی گرفت. در دوره صفویان جلفا از رونق بسیار زیادی برخوردار شد. و در نیمه دوم قرن 16 در تجارت بین المللی ابریشم نقش مهمی ایفا كرد. در همین دوره در جلفا 3 هزار خانه (15 ـ 20 هزار نفر ) وجود داشت. تجار جلفا به روسیه، ممالك شرق، و نیز ، مارسی ، آمستردام و دیگر شهرهای اروپایی ابریشم صادر می‏كردند. بازرگانان و جهانگردان سده‏های میانه اروپایی از وجود بناهای زیبا، دیوارهای قلعه، كاروانسراها و دیگر بناهای مهم شهر سخن به میان آورده‏اند. شاه طهماسب صفوی (1524 ـ 1576 م) با در نظر گرفتن اهمیت اقتصادی شهر، اهالی آن را از پرداخت مالیات معاف كرده بود.
دردوره جنگهای ایران ـ عثمانی، جلفا به دفعات دست به دست شد. در پاییز 1604 میلادی شاه عباس اول، موفق شد جلفا را از عثمانی‏ها باز پس گیرد. ولی پس از حمله مجدد عثمانی‏ها، اهالی جلفا به اصفهان كوچانده شدند و در نتیجه در پیرامون اصفهان محلاتی به نام «جلفای نو» تأسیس شد. شاه عباس برای برپایی دوباره زندگی اقتصادی ولایات ایران وتوسعه تجارت، مركز تجارت ابریشم را از جلفا به اصفهان منتقل كرد. در قرن هیجدهم جلفا اهمیت خود را از دست داد و در تركیب خانات نخجوان قرار گرفت و براساس معاهده تحمیلی تركمنچای (1828 میلادی) جلفا در تركیب خانات نخجوان، مجموعاً به روسیه واگذار گردید.

منابع و مآخذ:
1ـ امیر احمدیان، بهرام ـ جغرافیای كامل قفقاز ـ چاپ اول ـ 1381 ـ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح ـ تهران 2ـ امیر احمدیان، بهرام ـ جغرافیای آذربایجان ـ چاپ اول ـ 1380 ـ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح ـ تهران 3ـ امیر احمدیان، بهرام ـ جغرافیای گرجستان، انتشاررات بین المللی الهدی ـ تهران ـ 1377 4ـ سجاد پور، سید محمد كاظم ـ روسیه و قفقاز ـ فصلنامه آسیای مركزی و قفقاز سال 3 ـ شماره 8 ـ 1373 ـ تهران 5ـ آقاناسیان، سرژ ـ ارمنستان، آذربایجان، گرجستان ـ از استقلال تا استقرار رژیم شوروی 1923 ـ 1917 ـ تهران 8ـ جمهوری ارمنستان ـ (كتاب سبز) ـ مباحث كشورها و سازمانهای بین المللی ـ دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه ـ 1377 ـ تهران 9ـ سردارنیا، صمد ـ ایروان یك ولایت مسلمان نشین بود ـ چاپ اول ـ 1380 ـ زوفا ـ تهران 10ـ روشندل و قلی پور، جلیل و رافیك ـ سیاست و حكومت در ارمنستان ـ چاپ دوم ـ 1375 ـ دفتر مطالعات وزارت امور خارجه ـ تهران 6ـ جمهوری آذربایجان (كتاب سبز) ـ مباحث كشورها وسازمانهای بین المللی ـ دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه ـ 1374 ـ تهران7- جمهوریگرجستان ـ (كتاب سبز)ـ مباحث كشورها و سازمانهای بین المللیـ دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه ـ 1379 ـ تهران
نویسنده: دکتر جواد شریف نژاد عضو هیات علمی دانشگاه تبریز و سردبیر نشریه آران