تاریخ ایران از ماقبل تاریخ تا پایان سلسله ساسانیان

[Borna66]

فرهاد دوم ( اشک هفتم ) : بعد از پدر به تخت نشست ، آنتيخوس برادر دمتريوس در غياب او مملكت سوريه را تصرف كرد و به آن هم اكتفا نكرده خواست ايران را تسخير كند. در ابتدا بهره مندي با او بود . مردمان ايران بر فرهاد شوريدند و عرصه بر او تنگ شد زيرا تنها مملكت پارت براي او باقي مانده بود . فرهاد خواست صلح كند .ولي شرايط صلح خيلي سنگين بود زیرا فرهاد مي بايست به مملكت پارت اكتفا كرده و باج دهد. شاه براي ايجاد جنگ خانگي در سوريه ، دمتريوس را از زندان رها كرد تا سلطنت شامات را از برادرش استرداد كند، وليكن كار فرهاد از جاي ديگر درست شد . زیرا شدت ظلم سلوكي ها مردم را به طرف فرهاد كشانيد و آنتيخوس با سپاهي جرار به ايران آمد ، ولي فرهاد به او فرصت نداده، ناگهان بر او تاخت و در حين جنگ پادشاه سلوكي كشته شد . از اين به يعد سلوكي ها ديگر جرئت نكردند متعرض ايران شوند و انحطاط كامل در دودمان سلوكي شروع گرديد پس از اين فتح گرفتاري ديگر بر فرهاد پيش آمد چون او سك ها را به كمك خود طلبيد و وعده كرده بود به آنها مبلغ زيادي بدهد ، بعد چون بي كمك آنها فايق آمد پولي نداد و آنها بناي قتل و غارت را در ولايات گذاشتند و در جنگي كه فرهاد با آنها كرد كشته شد ( ۱۲۵ ق.م) تقريبا مقارن اين زمان سكها به ايران هجوم آورده در افغانستان امروزي و در سيستان برقرار شدند . بر اثر اين واقعه اين مملكت كه زرنگ نام داشت از اين به بعد سَكستان ناميدند و اين اسم بعد ها سيستان شد ( نيمه قرن دوم ق.م) براي فهم اين واقعه لازم است گفته شود كه در اين زمان تاريخ ايران با تاريخ چين ارتباط مي يابد .

اردوان دوم ( اشک هشتم ) : عموی فرهاد بود با مردم یوئه چی جنگ كرده زخم برداشت و بر اثر آن فوت كرد . این مردم را هونها به طرف ایران رانده بودند. بر اثر فشار آنها دولت باختر به هند منتقل گردیده ، بعد از شصت سال منقرض شد و یوئه چی ها در باختر دولتی تاسیس نمودند كه در تاریخ موسوم به "كوشان" است . مدت سلطنت اردوان ظاهرآ دو سال بود و بعد از او پسرش مهرداد به تخت نشست.

مهرداد دوم ( اشک نهم ) : یکی از شاهان بزرگ اشکانی است. در زمان او ایران بر سک‌ها و مردمان صحراگرد که از طرف شمال فشار به ممالک ایران وارد می‌نمودند، فایق آمدند و مهرداد چنان شکستی به آنها داد که دیگر مدتها متعرض ایران نشدند از زمان این شاه، ایران در مرحله جدیدی داخل شد. مهرداد اشکانی نه فقط سک‌ها را شکست داد بلکه حدود ایران را تا کوههای هیمالایا در شمال هندوستان رسانید.

سیناتروک ( اشک دهم ) : بعد از مهرداد ، مدتی به فترت گذشت ، تا آنکه سندروگ برادر فرهاد دوم بر تخت نشست . (به عقیده گوت شمید ، عالم آلمانی که در تاریخ اشکانیان تتبعاتی کرده بعد از مهرداد دوم اردوان نامی به تخت نشسته جلوس او تقریبا مقارن سنه ۸۶ ق.م بوده‌است . مصنف مذکور او را اردوان دوم دانسته‌است) بعضی سندروگ را پسر ارشک دیکایُس نوشته‌اند . این شاه پیر و ناتوان بود و ارمنستان در این زمان به واسطه اتحاد با دولت پنی قادر و زورمند ، لذا تیگران ، آذربایجان را متصرف شده ، جلگه فرات را غارت کرد و به باقی مانده مستملکات سلوکی‌ها دست انداخته ، خود را شاهنشاه خواند . به طور کلی باید در نظر داشت که تاریخ ایران از ۸۸ تا ۶۶ ق.م . روشن نیست و آنچه هم بدست آمده دلالت بر سستی آن در این زمان دارد . مدت سلطنت سندروگ را هفت سال نوشته‌اند

فرهاد سوم ( اشک یازدهم ) : او پس از پدر به تخت نشست. وقتی كه پومیه تازه به آسیای صغیر وارد شده بود و ارمنستان قوت داشت فرستاده‌ای نزد فرهاد فرستاده تكلیف كرد كه اگر شاه ایران به ارمنستان قشون كشی كند دو شهر كُرْدُونْ و اَدیابن (این دو ولایت قسمتی از آسور قدیم بودند) از آن ایران خواهند شد.بعد كه پومیه ارمنستان را مغلوب و دست نشانده نمود نخواست وعده خود را به جا آرد، رفتار مذكور و نیز اینكه پومیه نمی خواست فرهاد را شاهنشاه خطاب كند باعث كدورت بزرگ بین شاه ایران و او گردید.پومیه مادامی كه در آسیا بود با دولت اشكانی مدارا می كرد، ولیكن اوضاع بخوبی نشان می داد كه بزودی دو دولت بزرگ ایران و روم خصمانه مواجه خواهند شد، زیرا فرهاد از پومیه خواست كه فرات سرحد دولتین گردد و او جواب مساعدی نداد و دیگر اینكه پومیه با خوزستان و پارس و آذربایجان روابطی ایجاد می كرد. فرهاد سوم را دو پسر او مهرداد و اُرُد مسموم كردند.

مهرداد سوم ( اشک دوازدهم ) : مهرداد پس از پدر به تخت نشست و چهار سال سلطنت كرد ، ولیكن از جهت سختی و سفاكی او نجبا و مردم بر او شوریدند و اُرُد برادر كوچكترش را بر تخت نشاندند . مهرداد نزد گابی نیوس والی روم در سوریه رفت و در ابتدا والی مزبور این موقع را بهانه مناسبی برای دخالت در امور ایران پنداشت ، ولی به زودی متوجه امور مصر شده از خیال همراهی با مهرداد منصرف گردید.

اُرد یکم ( اشک سیزدهم ) : یكی از شاهان نامی سلسله اشكانی است . جنگ ایران با روم در زمان اُرُد روی داد و به غلبه ایران خاتمه یافت .قبل از جنگ اُرُد سفیری پیش كراسوس فرستاد كه این پیغام را برساند : اگر مردم روم می خواستند با من جنگ كنند من جنگ می كردم و از بدترین عواقب آن بیمی نداشتم ولیكن اگر چنانچه فهمیده ام شما برای منافع شخصی به خاك ایران دست اندازی می كنید حاضرم اسرای رومی را پس بدهیم !! كراسوس به سفیر گفت : جواب پادشاه شما را در سلوكیه خواهم داد . سفیر خندیده و جواب داد : اگر از كف دست من مویی بروید شما هم سلوكیه را خواهید دید!! پس از آن كراسوس با سپاهی جرار كه مركب از لژیون های ورزیده و عده نفراتشان جمعا به چهل و دو هزار بالغ بود عازم بین النهرین گردید ، اما اُرُد با پیاده نظام خود با نهایت سرعت داخل ارمنستان شده این مملكت را اشغال نموده تا پادشاه آن نتواند سواره نظام خود را به كمك كراسوس بفرستد این جنگ به فتح ایران انجامید. اُرُد بعد از فوت پسرش از سلطنت بیزار شده آن را به پسر ارشد خود فرهاد واگذارد .

فرهاد چهارم ( اشک چهاردهم ) : بعضی مورخین ، پاكر را اشك چهاردهم دانسته اند ، ولیكن این عقیده با اینكه او در زمان پدرش كشته شد موافقت نمی كند . فرهاد چهارم همین كه به تخت نشست برادرهای خود را نابود كرد پدرش اُرُد كه او را ملامت نمود نیز به قتل رسانید.

فرهاد پنجم یا فرهادک ( اشک پانزدهم ) : شاه اشکانی که پس از پدرکشی با مادرش موزا بتخت نشست. سلطنت او از ۲ ق. م. تا ۴ م. بود. پارتیها از فرهادک ناراضی بودند و یکی از جهات نارضایتی این بود که از ارمنستان صرف‌نظر کرد، در صورتی که از زمان مهرداد دوم دولت پارت نظر خاصی به این کشور داشت و میخواست آن را مانند سنگری در جلو روم در تحت نفوذ خود نگاه دارد. باری بجهات گوناگون وضع فرهادک در ایران مشکل شد و سرانجام شورشی برضد وی روی داد و پس از زد و خورد مختصری او را از سلطنت خلع کردند و کشتند. وی روی هم‌رفته پادشاهی نالایق و شخصاً عنصری فاسد بود. از لحاظ سیاست هم نخستین شاه این دورهٔ تاریخ بود که در برابر رومیها از ابهت دولت پارت کاست و از مسئلهٔ ارمنستان نیز صرف نظر کرد. واقعهٔ مهم زمان او تولد عیسی مسیح بود.

ملکه موزا همراه با پسرش فرهاد پنجم :. موزا یک كنيزك‌ رومی بود که اوگوست٬ امپراطور روم (۲۷ ق.م- ۱۴ م) او را در ازای استرداد درفشهای روم که‌ سپاه‌ کراسوس‌ آنها را در جنگ حران در ۵۳ ق.م از دست داده بود و‌ هنوز در ايران‌ مانده‌ بودند به فرهاد چهارم (۲ ق.م- ۳۷ م)٬ پادشاه اشکانی هدیه کرد. تئاموزا كنيزك‌ رومی‌ كه‌ در اين‌ هنگام‌ زوجهٔ فرهاد چهارم‌ و در واقع‌ ملکهٔ‌ دربار شد اين‌ زن‌ كه‌ كودكی به‌ نام‌ فرهادک‌ برای شاه‌ زاييد، به‌ بهانهٔ‌ لزوم‌ تأمین‌ جان‌ اين‌ فرزند و اجتناب‌ از هر گونه‌ توطئه‌ احتمالی‌ داخلی‌، فرهاد را وادار كرد تا ساير پسران‌ خود را از دربار دور سازد. فرهاد هم‌ چهار پسر را با اقربای آنها كه‌ در حرم‌ وی‌ بودند به‌ روم‌ فرستاد تا در آنجا تربيت‌ شوند (ح‌ 7 ق‌.م‌). فقط‌ فرهادك‌ را با مادرش‌ نزد خود نگه‌ داشت‌. وقتی كه‌ فرهادك‌ به‌ سن‌ بلوغ‌ رسيد، به‌ تحريك‌ مادر و از بيم‌ آنكه‌ برادرانش‌ عنوان‌ وليعهدي‌ را به‌ دست‌ آورند، پدر را زهر داد و خود به‌ نام‌ فرهاد پنجم‌ با مادرش موزا بتخت نشست (‌ 2 ق‌.م‌).

[Borna66]

اُرد دوم ( اشک شانزدهم ) : اشک شانزدهم يا ارد دوم. پس از کشته شدن فرهاد ‚ نجباي پارت شخصي ارد نام را که از خاندان سلطنت بود و از ترس فرهاد کدر گوشهاي پنهان و گمنام ميزيست‚ بر تخت نشانيدند. و چون وي به هيچ روي انتظار نداشت بسلطنت برسد‚ هنگامي که به وي اعلام کردند‚غرق حيرت گرديد‚ ولي چيزي که نيز باعث حيرت ميباشد اين است که وي نظر به اوضاع زمان و جهات رسيدنش به پادشاهي ميبايست رفتار نيکي داشته باشد‚ ولي برخلاف انتظار همين که بتخت نشست‚ بخشونت پرداخت و بقدري تعدي کرد که مردم ایران از وي متنفر شدند و در نتيجه اورا نابود کردند و از سلطنت خلع گردید . مدت سلطنت او از 4 تا 8 م. بود. ايران باستان ج 3ص 2391 .
ونُن یکم ( اشک هفدهم ) : اشک. هفدهم يا ونن اول يکي از پسران فرهاد چهارم بود که تحت الحمايه قيصر روم بودند و در دربار وي بسر ميبردند. پس از کشته
شدن ارد دوم چون از شاهزادگان اشکاني کسي نبود بر تخت نشيند ‚ مجلس ملی ایران ( مغستان ) کسي را نزد قيصر فرستاد و خواست ونن بزرگترين پسرفرهاد چهارم را به ايران بفرستد تا بر تخت نشيند. اگوست با بشاشتاين پيشنهاد را پذيرفت زيرا انتخاب وي به سلطنت بر ابهت و جلال قيصردر انظار ملل و مردمان آن روز ميافزود. ولي پس از آمدن ونن به ايران ديري نگذشت که نجبای ایران از وي ناراضي گشتند و گذشته از اينکه وي به اخلاق رومي عادت کرده بود و برخي از يونانيها را که با خود آورده بود‚ بر ايرانيان در انتخاب مشاغل بزرگ ترجيح ميداد‚ پارتيان سلطنتي را که تحت الحمايه قيصر بوده‚ لطمه بزرگي به حيثيت دولت بزرگ پارت ميدانستند‚ از اينرو اردوان را بتخت سلطنت دعوت کردند و او پس ازدو جنگ پيروز شد و ونن به سلوکيه گريخت و سپس پادشاه ارمنستان شد. سلطنت وي را از 8 تا 17 م. است از ايران باستان صص 2391
- 2393
اردوان سوم ( اشک هجدهم ) : اشک هيجدهم يا اردوان سوم از 10 تا 42 م. پادشاه ایران بزرگ بود ولي بعضي آنرا تا 42 و برخي تا سال 40 م ميدانند‚ اگر سلطنت او را بعد ازرفتن ونن به ارمنستان بدانيم‚ از 17 تا 42 م. است. وي شخصي تندخوو شديدالعمل بود و گمان ميرود که جهت انقلابات داخلي هم عدم اطميناني بوده که نجبای ایران از او داشته اند. بهرحال سلطنت او به اغتشاشات و انقلابات و جنگها گذشت و ايران در زمان او ضعيف شد. اردوان استقامت راي داشت ولي عاقل نبود. بهترين دليل اين نظر‚ نوشتن نامه وهن آميزي به تيبريوس قيصر روم است‚ در ابتدا و در آخر تمکين به اينکه از ارمنستان صرف نظر کند و به امور آن مملکت دخالتي نداشته باشد. بنابراين اردوان سوم‚ دوم پادشاه ايران پارتي است که ارمنستان ایران را به روميها تحویل داد . تاریخ ايران باستان ج 3 ص 2413- 2394 - 2413 .

تیرداد دوم : تيرداد دوم پادشاه ارمنستان که در سال 413 م.درگذشت. از لاروس تيردات . او در سال 294 م. گرگوري مبلغ معروف دين مسيح را که در ارمنستان مشغول کار بود چند بار موردبازخواست قرار ميدهد ولي در سالهاي اخير عمرش توسط همين گرگور به دين مسيح گرويد. رجوع به يشتها ص671 شود.
وردان ( اشک نوزدهم ) : اشک نوزدهم يا بردان یا وردان محققا معلوم نيست که پس ازاردوان کي بتخت سلطنت نشسته است. برخي از مورخان گويند: بردان پسر اردوان بتخت نشست زيرا از زمان پدرش به اين امر خطير معين شده بود و مدعي نداشت‚ ولي بعضي معتقدند که گودرز پسر اردوان سوم بجايش نشست و اگر شقي نبود‚ ميتوانست بيمدعي سلطنت کند.ممکن است بگوئيم هر دو روايت صحيح است‚ به اين معني که گودرز قبل از بردان بتخت نشسته ولي چند روزي بيش نتوانسته بر سرير مزبور بماند. سلطنت بردان را برخي از سپتامبر - اواخر شهريور 42 تا 46 م. و مورخ ديگري آنرا از 40 تا 45 م. نوشته است که آخرين سکهاو از اوت 45 است. رجوع به تاريخ ايران باستان ج 3 صص 2413 - 2417 .


گودرز( اشک بیستم ) : اشک بيستم يا گودرز پس از کشته شدن بردان بشاهي انتخاب شد. اگرچه عقيده بعضي بر سلطنت مهرداد نوه فرهاد يعني فرهادچهارم بود ‚ بهرحال از سکه هاي اشکاني پيداست که در 45 - 46 م.بردان سلطنت ایران را بر عهده داشته و گودرز هم در 46 م. بتخت نشسته است. موافقآنچه درباره گودرز نوشته اند سلطنت او از 42 م شروع شد ولي ازجهت سختي و تعدي و قساوتش بزرگان ایران وی را از سلطنت خلع کردند و در مدت چهار سال از 42 تا 46 م. بردان سلطنت کرد. پس از آن از 46 م. باز گودرز بتخت نشست و در 51 م. درگذشت. وي شخصي باقساوت بود و حتي از ديگر شاهان اشکاني از اين حيث درگذشت‚ ولي رفتارش با مهرداد مي نمايد که در مواقعي ميتوانسته ملايمت و دادگری نشان دهد. تدبير و احتياطش را ميتوان بيش از شجاعتش دانست. بهر حال اوکاري براي پارت نکرد که نام اين دولت را بلند کند‚ بعکس جنگهاي او بابرادرزاده اش از قوت دولت اشکاني کاست و در جنگهاي ديگر هم هيچگاه بهره مندي نداشت. باري درباره او بايد گفت که منافع شخصي را
بر منافع مملکتش بزرگش ایران ترجيح ميداد. موافق عقيده يوستي او پسر ارشک گيو بود و پسرخوانده اردوان سوم. ارشک گيو را يوستي از اشکانيان ارمنستان دانسته است. از تاريخ ايران باستان ج 3 ص 2418 -2423 .

ونن دوم ( اشک بیست و یکم ) : اشک بيست ويکم يا ونن دوم پس از گودرز بتخت سلطنت نشست. او والي ماد بود و پس از گودرز پارتيها او را براي سلطنت طلبيدند. سلطنت وي بسيار کوتاه بود و حادثه نيک يا بد در روزگار وي روي نداد و بنابراين نامي چندانی هم از خود نگذاشت. تاريخ سکه هائي که ازوي بدست آمده از سه ماه آخر 51 و نه ماه اول 52 میلادی است ‚ برخي سلطنت او را بين 50 و 51 م. ميدانند و مورخ ديگري تاريخ سکه هاي او را از سپتامبر 52 تا اکتبر 54 م. نوشته است ولي اين نظر چندان قابل اعتماد نيست و در هر حال زمان سلطنت او محققا معلوم نيست. از تاريخ ايران باستان ج 3 ص 2423 - 2424 .

[Borna66]

بلاش یکم ( اشک بیست و دوم) : اشک بيست و دوم يا بلاش اول فرزند ونن بود و پس ازمرگ وي در 51 يا 52 م. به تخت سلطنت ایران بزرگ نشست. وي آخرين شاه نامي اشکاني است و پس از او دولت اشکاني رو به انحطاط ميرود. اين انحطاط درتزايد است تا به انقراض منتهي ميشود. سلطنت بلاش اول در تاريخ ايران مهم است زيرا او دوره دوم جنگهاي ايران و روم يا روم و ايران را با بهره مندي به آخر رسانيد. اشک بيست و دوم برخلاف چند شاه اشکاني که پيش از وي سلطنت کردند نه تنها پدرکشی يا برادرکشی نبود بلکه وي ميخواست يگانگي و وفاق در خانواده شاهنشاهی اشکاني بر پايه محکمي قرار گيرد و اين نيت خود را نه تنها با نطق بلکه با عمل ثابت کرد. گذشته از اين وي سرداري ماهر و داراي عزمي راسخ بود و اين صفت وي در مخاصمات بسياري که با سردار نامي روم کربولو داشت بخوبي نمايان است. وي بر پتوس سردار ديگر رومي از حيث صفات سرداري مزيت داشت و در پرتو همين مزيت بر او غالب آمد. باري وي شخص مذهبي بود و در دوران سلطنت خود به جمع آوري اوستا که در روزگار اسکندر گجستک از ميان رفته بود‚ همت گماشت . از تاريخ ايران باستان ج 3 ص 2424 .
پاکور ( اشک بیست و سوم ) : اشک بيست و سوم يا پاکر دوم پس از بلاش محققا معلوم نيست جانشين وي که بوده است. برخي پاکر نامي را شاه اشکاني ميدانند وگويند وي پسر بلاش بود و اين گفته را از روي سکه هائي حدس ميزنندکه نشان ميدهد وي لااقل تا 93 م. سلطنت کرده است‚ و برخي سلطنت او را از 78 تا 108 م. ميدانند. از 79 م. سکهاي يافتهاند که از اردوان نامي است و نيز در اواخر سلطنت پاکر يا اوايل زمامداري خسرو يعني سلطان پس از پاکر سکه هائي بنام مهرداد بدست آمده که از 107 تا 113 م. سلطنت داشته است. بنابراين معلوم نيست سلطنت اين شاه اندر کجا بوده و ترتيب سلطنتشان چيست. با وجود اين چون از اردوان ومهرداد خبري نيست ولي از پاکر جسته و گريخته اطلاعاتي بدست آمده ‚ احتمالا بايد شاهي را که پس از بلاش بتخت نشسته‚ پاکر بدانيم و بنابر اين بايد سلطنت او را از 78 تا 108 م. فرض کنيم. در دوره فرمانروائي پاکر مدعيان سلطنت بسيار بوده اند و اوقات او بمنازعات داخلي صرف ميشد زيرا علاوه بر اردوان و مهرداد گويا کسان ديگري در قسمت هائي از ايران سلطنت داشته و هر يک خود را شاه تمامي ايران و بلکه شاهنشاه بزرگ هم ميخوانده اند. چون پاکر در مغرب سلطنت ميکرده مورخان رومي تنها درباره او اطلاعاتي آورده اند. باري مدت سلطنت پاکر را درايران يا در مغرب آن از 78 تا 108 م. ذکر کرده اند. ايران باستان ج 3 ص 2465 - 2469 .
اردوان چهارم : بين مورخين راجع بترتيب شاهان اشکاني پس از بلاش اول اختلاف است: گوت شميد بعد از بلاش اول سه تن را نام ميبرد: بلاش دوم‚ پاکر دوم‚ اردوان چهارم. ويوستي اردوان چهارم را بيست و سومين شاه اشکاني ميداند. نام هاي ايراني ص 612 . برخي او را اشک سي و يکم نوشته اند. هويت و مدت سلطنت اين پادشاه مشخص نيست. ايران باستان ص 2462

خسرو ( اشک بیست و چهارم ) : اشک بيست و چهارم يا خسرو هنگامي بر تخت سلطنت نشست که از مواقع دشوار تاريخ اشکانيان بود. و سلطنت او را تقريبا از 108 يا 110 تا 128 يا 130 م. ميدانند . آخرين سکه او از سنه 128 م. ميباشد . اين سکه در موزه بريتانيا است. آنچه درباره اين پادشاه بطور خلاصه ميتوان نوشت‚ اين است که يکي از شاهان خوب ايران در دوره اشکاني بشمار ميرفت و بصفات خرد و متانت و عزم و دورانديشي و خرد نیز آراسته بود و در آن شرايط به استحقاق بر تخت نشست و توانست کشورش را بي کم و کاست به جانشين خود تحويل دهد . ايران باستان ج3 ص 2469 .
بلاش دوم ( اشک بیست وپنجم ) : اشک بيست و پنجم يا بلاش دوم پس از خسرو بر تخت دولت پارت نشست و 19 سال سلطنت کرد. سلطنت وي را بايد از 130 تا 148
يا 149 م. بدانيم. درباره بلاش دوم آنچه بتوان گفت اين است که عصرسلطنت او هنگام ضعف دولت پارت است. از تاريخ ايران باستان ج 3ص 2490 - 2492 .
مهرداد چهارم : مهرداد چهارم پادشاه پارت و ملقب به فيلوپاتورفيلادلفوس. وي ظاهرا از 170 تا 150 ق.م. و در دوره بين مرگ خسرو و آخر سلطنت بلاش دوم در ايران سلطنت کرد ‚ ولي ازحوادث زمان او هيچگونه سند و نوشتهاي در دست نيست.
بلاش سوم ( اشک بیست و ششم ) : اشک بيست و ششم يا بلاش سوم وي را پسر بلاش دوم ميدانند ‚ اگرچه اين نظر کاملا روشن نيست ولي بهر حال سکه هائي که از اوبدست آمده مي رساند که وي در سال 148 يا 149 م. بر تخت نشسته وتا سال 190 يا 191 م. سلطنت کرده است و موافق اين حساب 42 سال فرمانروائي داشته و بسال 190 يا 191 م. درگذشته است. وي نخستين شاه پارت است که در زمان او از دولت مزبور قدري کاسته شده است. ايران باستان ج 3 ص 2492 - 2503 .
بلاش چهارم ( اشک بیست و هفتم ) : اشک بيست و هفتم يا بلاش چهارم پس از مرگ بلاش سوم به تخت نشست و در سال 208 يا 209 م. درگذشت و سلطنت او از 191 تا 208 م. بود . آنچه درباره وي ميتوان گفت اين است که وي پادشاهي نبوده که بتواند بر اوضاع دولت بزرگ پارتیان فائق آيد.تاريخ ايران باستان ج 3 ص 2503 - 2516 .
بلاش پنجم ( اشک بیست و هشتم ) : اشک بيست و هشتم يا بلاش پنجم يا اردوان پنجم پس از مرگ بلاش چهارم دو پسر او بلاش و اردوان مدعي سلطنت شدند. و آنچه بنظر ميرسد تاج و تخت لااقل از 216 م. نصيب اردوان گرديده است‚زيرا مذاکرات کاراکالا امپراتور روم با اردوان بعمل آمده است‚ ولي ازمسکوکات اشکاني چنين برميآيد که در مدت 18 سال که از مرگ بلاش چهارم تا قيام پارسيهای ساسانی بر پارتيها گذشته هر دو برادر سلطنت داشته اند . منتها برحسب حدس صحيح‚ از دو برادر اردوان در مغرب ايران وبلاش در مشرق ايران سلطنت کرده است و سرانجام در سنه بين 220 و 226 م. اردشير بابکان بر اردوان غلبه يافته و سلسله شاهشناهی اشکانی منقرض شده است. ايران باستان ج 3 ص 2517 - 2535 .
اردوان پنجم ( کبیر ) یا ( اشک بیست و نهم ) : اردوان بزرگ پادشاه اشکاني بيست و سه سال پادشاه ایران بود ( فارسنامه ابن البلخي ) فردوسی بزرگ در شاهنامه گويد:

چو بنشست بهرام از اشکانيان ببخشيد گنجي به ارزانيان
ورا خواندند اردوان بزرگ که از ميش بگسست چنگال گرگ
ورا بود شيراز با اصفهان که داننده خوانديش مر ز مهان
به اصطخر شد بابک از دست او که تنين خروشان بد از شست او
چه کوتاه شد شاخ و هم بيخشان نگويد جهانديده تاريخشان

از گفتار فردوسي پيداست که اردوان بزرگ را همان اردوان پنجم آخرين پادشاه اشکاني دانسته است ولي نام وي بهرام نبوده است. وی از پادشاهان مقتدر - با تدبیر و میهن دوستی بود که به دلیل خدمات گسترده اش به ایران به اردوان کبیر مشهور گشت .

سلسله شاهنشاهی ساسانیان

اردشیر یکم ( بابکان ) : اردشیر بابکان بنیانگذار شاهنشاهی ساسانی . لینک به صفحه اردشیر پاپکان

[Borna66]

شاپور یکم : دومین شاهنشاه ساسانی و فرزند اردشیر بابکان است. شاپور بعد از مرگ پدر جانشین او شد و مطابق یک سنت باستانی که تاجگذاری در نخستین نوروز پس از جلوس شاه انجام میگرفت در 242 م. رسماً تاج‌گذاری کرد. شاپور از شاهان بزرگ ساسانی است. او بدست مهندسان و اسیران روم سد شادروان را در شوشتر بر رود کارون ساخت و نیز شهر شاپور را در نزدیکی کازرون بناکرد. بنای نیشابور و گندی‌شاپور را نیز بدو نسبت داده‌اند. ظهور مانی (بسال 242 م.) در روزگار او بود. مرگ او بسال 271 م. روی داد. در زمان شاپور اول سه امپراطور روم به ایران حمله ور شدند . یکی گردیانوس جوان بود که در سال 242 میلادی کشته شد . دیگری فیلیپ عرب بود که در برابر شاپور ناچار به تسلیم شد و قبول کرد که سالیانه به ایران برای حملاتی مکرری که به آنجا نموده بود و خساراتی که وارد کرده بود باج بدهد . سوم والرین بود که در سال 242 میلادی با 70 هزار سرباز و امیر و سناتور رومی اسیر ایرانیان شد . شاپور این پیروزی بزرگ را در چندین مکان حجاری نمود تا درس عبرتی برای آیندگان گردد . شاپور در کتیبه ای که در کعبه زرتشت به سه زبان نوشته است میگوید : " والرین با سپاهی که مشتمل بر 29 گروه جنگی اروپایی بود و به 70 هزار نفر سرباز بالغ بود به جنگ ایران آمد . در اطراف الرها و ادسا جنگ بزرگی بین ما و امپراطور والرین در گرفت . ما با دستهای خویش والرین را اسیر کردیم ! فرماندهان - استانداران - سناتورها و افسران رومی را به اسارت گرفتیم و همگی آنان را به ایالات ایران منتقل نمودیم . " این صحنه پیروزی شاپور از زیباترین نقش های برجسته ایران است که از حادثه ای غرور آفرین حکایت میکند و مایه سرافرازی ایرانیان میباشد شاپور با تاج پادشاهی که به صورت کنگره ای است و جامه ای آراسته سوار بر اسب تنومدی است که جلوی او فلیپ عرب امپراطور باج گذار رومی زانو زده و خم شده است . پادشاه ایران یک دست خود را به طرف او دراز کرده تا نشان از قبوا باج او شود . فلیپ در این نقش با تاج رومی و بالاپوشی که بروی دوشش قرار دارد چنان نمایش داده شده که گویی با شتاب به سوی اسب پادشاه ایران دویده و زانو زده است . والرین هر دو دست خود را به نشانه بخشش به جلو دراز کرده . عظمت پادشاه ایران و بزرگی او در تاج - دستبند و طرز آرایش مویش که چین دار است و بر شانه های افتاده است و همین طور از زین و لگام اسب مغرورش به وضوح دیده میشود . کنار دیگر شاپور امپراطور دیگری دیده میشود . که پادشاه ایران مچ دست او را به نشانه اسارت گرفته

بهرام یکم : از پادشاهان ساسانی و بزرگترین پسر شاپور ۱ بود که از ۲۷۱ تا ۲۷۴ ترسایی بر تخت پادشاهی ایران نشسته بود. در روزگار او زنوبیا شاهبانوی تَدمُر زن اذینه از ایران یاری خواست. بهرام سیاست غلطی در پیش گرفت. بدین صورت که سپاه اندکی روانه کرد و در نتیجه هم تدمر بدست رومیان افتاد و هم ارلین امپراتور روم از مداخلهٔ ایران رنجید و بقصد کینه‌جوئی مردم آلان را بر آن داشت که از طرف قفقاز به ایران تاختند. ولی ارلین پس از ورود به بیزانس (۲۷۴ م.) و اندکی بعد بهرام در گذشت. به دستور این شاه، مانی را گرفتند و زنده پوست کندند و در گندی‌شاپور برای تماشای مردم به تیری آویختند.

بهرام دوم : (۲۷۴-۲۹۳ (میلادی))، بهرام دوم بعد از پدر پادشاه شد. ابتدا ستمگر و خونریز بود و چون کنکاشی برای خلع او کردند به اندرز موبدی رفتار خود را تغییر داد. از کارهای او مطیع کردن سکاهای سیستان و افغانستان بود که بتحریک و همدستی برادرش هرمزد فرمانروای خراسان طغیان کرده بودند. بهرام دوم نخستین شاه ساسانی بود که دستور دادبر روی سکه‌ها و نیز سنگنوشته‌هایش فرتور خانواده اش را حک کنند.

بهرام سوم : ناماور به سکان شاه یا شاه سکاها پادشاه ساسانی بود که در سال ۲۹۳ ترسایی به شاهی رسید. او با پشتیبانی موبدان زرتشتی بر تخت نشست.

نرسی : نرسی پسر شاهپور یا شاپور ۱ و نوه‌ی اردشیر پاپکان که در زمان او تیرداد تحت حمایت رومی‌ها و حکمفرمای ارمنستان هر سال لشگرکشی می‌کرد و خساراتی در مرزهای ایران بوجود می‌آورد. نرسی هم به ارمنستان حمله کرد و آن‌جا را تصرف کرد. چند سال پس از این رویداد نرسی از سلطنت کناره گرفت و تاج را بر سر پسر خویش هرمز گذاشت.(۳۰۱م)

هرمز دوم : 302-309 ترسایی؛پادشاه خروگوه بود.در زمان او ارمنستان دین ترسایی را پذیرفت.پس از هرمز دوم پسزش آذرنرسه بر تخت نشست

[Borna66]

شاپور دوم : 309- 379 ترسایی ؛ پسر هرمز دوم بود.او را در کودکی و پس از بر کناری برادرش آذرنرسه بر تخت نشاندند. داستانی درباره او هست که می‌‌گوید درباریان زمانی که مادرش وی را باردار بود بر زهدان مادر تاج شاهی نهادند و به دیگر سخن او پیش از زایش شاه شده بود. در زمان کودکی او عربها به مرزهای ایران تاختند و تاراج و خونریزی بسیار به راه انداختند. هنگامی که شاپور به جوانی رسید و خردسالی را پشت سر گذارد از تازیان انتقام سختی گرفت. او سزای کارهای عرب‌ها را با سوراخ کردن شانه هایشان می‌‌داد از این رو بدو لقب شانه سُنب یا ذوالاکتاف دادند. برای نخستین بار به دستور او قبیله‌ای عرب به نام بنی حنظله را به خوزستان کوچاندند تا آسانتر ایشان را کنترل کنند. پیش از این در خوزستان عربی زندگی نمی‌کرد.همچنین در زمان او هونها یا خیون‌ها به ایران دست اندازی کردند که شاپور آنان را نیز تاراند. همچنین وی در سال 359 به جنگ با رومیان پرداخت و شهر آمد(دیاربکر کنونی ) را گشود. امپراتور یولیانوس نیز در سال 363 به ایران لشکر کشید ولی خودش کشته شد و سپاهش نیز از میان رفت. از این رو روم به ناچار با ایران از در صلح درآمد و سوریه را به ایران واگذار کرد. شاپور همچنین ارمنستان را باز پس گرفت. در زمان او مسیحیان آزارانده شدند. شاپور در دنباله کامیابی هایش همچنین توانست نیروی موبدان زرتشتی را نیز محدود کند. از شاپور دوم سنگنوشته‌هایی در طاق بستان به یادگار مانده است

اردشیر دوم : اردشير دوم پادشاه ساساني برادرشاپور ذوالاکتاف پسر هرمز از 379 تا 383 م. درايران سلطنت کرد و او پادشاهي ضعيف النفس بود. ايران در زمان ساسانيان ترجمه رشيد ياسمي ص 173 . اردشيربن هرمزبن نرسي‚چون شاپور ذوالاکتاف کناره شد اين برادرش اردشير جاي او بگرفت ومدت چهار سال پادشاهي راند بعد از آن پسر شاپور ذوالاکتاف جاي پدر بگرفت و مستولي گشت. فارسنامه ابن البلخي چ کمبريج ص 21 . چون شاپور ذوالاکتاف وفات يافت پسرش شاپوربن شاپور کوچک بودبرادرش اردشير را وصي گردانيد و اين اردشير ظالم . فارسنامه ابن البلخي ص 73 . در طاق بستان نزديک زيارتگاه قديمي منسوب به آناهيتا در سمت چپ نقشي از تاجگذاري اردشير دوم در سنگ کنده شده است. در سمت راست آن پادشاه زرتشت قرار گرفته که تاج کنگره دار بگردانيده حلقه سلطنتي نواردار را به او عطا ميکند پادشاه و زرتشت ملبس بقباهائي هستند که تا زانو رسيده است. دامن قباي شاه مدوراست. هر دو شلواري بپا دارند که از جانب داخل پا چين خورده وبوسيله بندي بکعب پا چسبيده و هر يک کمربند و گردنبند و دستبندهائي دارند. در پشت سر شاه نيز وجودي الهي ايستاده که لباسش تقريبا نظير لباس زرتشت است اما انواري از سر او ساطع است و دستهاي از شاخه هاي نبات مخصوص اعمال مذهبي که برسم خوانند‚ در دستگرفته است. گفته می شود وی دوازده سال هيچ خراج ازمردم نخواست که پادشاهي عاريت داشت تا او را نيکوکار خواندند وبدارالملک طيسفون اندر بمرد .

شاپور سوم : (۳۸۳ - ۳۸۸ (میلادی)) شاه ساسانی و پسر اردشیر دوم بود و بعد از او بتخت نشست. در دورهء او ارمنستان ميان ايران و روم تقسيم شد. قسمت بزرگ شرقی جزو ايران و قسمت كوچكتر غربی از آن روم شد و در هر دو قسمت شاهزادگان اشكانی بحكومت معين شدند (۳۸۴ م.). سنگ‌نوشته‌های او و پدرش در طاق بستان به یادگار مانده اند.

بهرام چهارم : (۳۸۸ – ۳۹۹ م.)، پادشاه ساسانی بود. بعد از برادر برتخت نشست و چون در زمان پدر والی کرمان بود معروف به کرمانشاه است. در زمان پادشاهی او خسرو والی ارمنستان ایران، بتحریک تئودس یاغی شد. بهرام سپاهی به ارمنستان فرستاد، خسرو را گرفتند و به ایران آوردند و در دژ فراموشی زندانی کردند و بهرام شاپور برادر خود را بجای او گماشت. در روزگار بهرام، تئودس امپراتور، روم را بدو قسمت غربی و شرقی تقسیم کرد. بهرام در شورشی که در سپاه روی داد کشته شد.

یزدگرد یکم :يزدگرد اول ‚ پسر شاهپور سوم در 399 م. به تخت نشست. در روايات ايراني اين شاه را گناهکار یا بزهکار خوانده اند وليکن مورخين خارجه ميگويند که شاهي بود با صفات خوب و جوانمرد و چون ميخواست از نفوذ بزرگان بکاهد و به تعصب مذهبي مغها ميدان نميداد او را گناهکار گفتند. در زمان او امپراطور روم شرقي در تحت حمايت يزدگرد درآمد. توضيح آنکه آرکاديوس امپراطور بيزانس چون نزديکي مرگ را احساس کرد و وليعهدش تئودوس در گهواره بود براي اينکه پسرش بي مانع بر تخت نشيند وامپراطوري شرقي از جنگهاي ايران محفوظ بماند در وصيتنامه خود او را به يزدگرد شاهنشاه ایران سپرد و خواهش کرد که امپراطوري را حمايت کند.يزدگرد همين که بر مفاد وصيتنامه اطلاع يافت خواجه داناييآنتيوخوس نام که نيز خيلي مجرب بود به قسطنطنيه فرستاد تاتئودوس را تربيت نمايد و به سناي بيزانس اعلام کرد که دشمن امپراطور صغير دشمن شاه ایران است. تئودوس دوم با سرپرستي يزدگردبزرگ شده بر تخت نشست و چنانکه نوشته اند تا يزدگرد زنده بود ازفتوت و جوانمردي خود نسبت به بيزانس نکاست و اين دولت از طرف ايران نگراني نداشت. حتي بعد از اينکه امپراطور سفارتي به دربار حامي خود فرستاد خواهش کرد نسبت به مسيحيان مقيم ايران توجهي بشود.يزدگرد سفير مزبور را که از روحانيان بلند مرتبه بود گرم پذيرفت ورفتار خود را نسبت به مسيحيان تعديل نمود و راجع به آزادي عيسويان
ايران در بنا کردن کليساها و پرستش مسيح فرماني داد 309 م.مقارن اين زمان دولت بيزانس سخت تضعيف شده بود و اين زمان يزدگرد بسهولت ميتوانست بقيه بين النهرين و نيز شامات و آسياي صغير را به تسلط ایران بزرگ درآورد وليکن صلح طلبي يزدگرد و دوستي که آکارديوس نسبت به او اظهار ميکرد مانع از جنگ ايران با بيزانس گرديد. شهر يزد را از بناهاي يزدگرد ميدانند. جهت فوت او معلوم نيست. موافق روايت ايراني در نزديکي درياچه سو چشمه سبزنيشابور از لگد اسب آبي مرد وليکن بعضي گمان ميکنند که به سوءقصد فوت کرده است. 420 م دوره تاريخ ايران تاليف پيرنيا ص 197 - 198 .

بهرام پنجم : یا بهرامِ گور فرزند یزگرد یکم پادشاه ساسانی بود.او در سال ۴۲۰ میلادی توانست داوداران پادشاهی را کنار بزند و بر تخت پادشاهی ایران بشیند بهرام از کودکی نزد نعمان پسر منذر پادشاه عرب حیره بررگ شده بود.پس از مرگ یزدگرد بزرگان شاپور پسر بزرگ وی را که شاه ارمنستان و جانشین پدر بود را کشتند و خسرو نامی را که پدرش شاه نبود و خویشی نزدیکی با شاه نداشت را بر تخت نشاندند.بهرام با سپاهی که بیشتر از عربها بودند به پایتخت بازگشت و خسرو را شکست داد و بر تخت نشست. او در خاور هپتالیان را به سختی شکست داد.در باختر با روم اشتی کرد و پیمانی با این کشور بست که بر پایه آن مسیحیان در ایران و زرتشتیان در روم دارای آزادی مذهبی شدند. نویسندگان زرتشتی زمان او را زمان آرامش و آشتی می‌‌دانند و زمانی که دیوان از ترس او پنهان شدند

[Borna66]

یزدگرد دوم : (۴۳۸-۴۵۷ میلادی) پادشاه ساسانی بود. لقب او کی بَغِ مزداپرست بود. سالهای آغازین پادشاهی او به نبرد با هون‌ها گذشت که به مرزهای خاوری ایران تاخته بودند.او در خراسان ساکن شد و توانست شهر بلخ را پس بگیرد.آنگاه به عربستان و قفقاز لشکر کشید و دین زرتشتی را با دستوری که داد دین رسمی ارمنستان نمود.ارمنیان که مسیحی شده بودند شوریدند ولی در سال ۴۵۱ شکست خوردند و برخی از آنان به ایران مرکزی کوچانده شدند

هرمز سوم : (سلطنت: ۴۵۷-۴۵۹ میلادی) پسر یزدگرد دوم و پادشاه ایران از دودمان ساسانیان بود.نام مادر او دینَگ بود که زنی قدرتمند بود و کنترل بخشی از پایتخت را به دست داشت. در زمان پادشاهی او قفقاز دچار آشفتگی شد و هفتالیان نیز به مرزهای خاوری تاختند.

پیروز یکم : نوه بهرام گور که 25 سال پادشاهی کرد . از زندگی وی اطلاعات زیادی در دست نیست .

بلاش : یا ولاخش پادشاه ساسانی ایران در میان سالهای ۴۸۴ تا ۴۸۸ (میلادی) بود.وی پس از پیروز به شاهی رسید.در روزگار او روحانیان زرتشتی از شاه و دربار نیروی بیشتری داشتند.دوران پادشاهی بلاش به آرامی گذشت اگرچه ایران بسیار ناتوان شده بود.از رویدادهای زمان پادشاهی وی قطع باج سالانه‌ایست که روم برای پاسداری از دربند قفقاز به ایران می‌پرداخت.بلاش درباره ارمنستان راه آشتی را پیش گرفت و برای پیشگیری از تازش هپتالیان بدانها باج می‌داد.از اینرو بزرگان و موبدان وی را از شاهی برداشتند

قبادیکم : پادشاه ساسانی بود که دوبار بر تخت پادشاهی ایران نشست،بار نخست میان سالهای ۴۸۸ تا ۴۹۶ و بار دوم ۴۹۹ تا ۵۳۱ (میلادی). پسر پیروز یکم بود. در این زمان پادشاهان، بسیار ناتوان شده بودند و بزرگان کشور آنها را برداشته و می‌نشاندند و به جای ایشان برای کشور تصمیم می‌گرفتند. قباد یکم از آغاز پادشاهی دچار گرفتاریهای سیاسی و اقتصادی بسیاری بود. موبدی به نام مزدک در این زمان به قباد نزدیک شد و او را به انجام اصلاحات اجتماعی برانگیخت. قباد به یاری او توانست از توان زمینداران و موبدان و اشراف بکاهد. همچنین قباد با پشتیبانی از مزدک میان توده مردم محبوبیتی یافت. به فرمان او در انبارهای غله شاهنشاهی به روی مردم گشوده شد و زمینهای کشاورزی میان دهقانان بخش گردید. دسته‌ای از اشراف و موبدان که هنوز بر سر قدرت بودند سرانجام در سال ۴۹۶ وی را دستگیر کردند و در زندانی به نام زندان فراموشی به بند کشیدند.

جاماسب :برادر قباد و پسر پیروز یکم که موبدان او را بر تخت شاهی به جای برادر نشاندند ولی جاماسب بعداً به نفع بردار کنار کشید .

قباد یکم ( پادشاهی دوباره ) : قباد به یاری خواهرش از زندان گریخت و به نزد هفتالیان پناهنده شد و به یاری آنها نیرویی بسیج کرد و در سال ۴۹۹ ترسایی به ایران بازگشت. وی در نخستین سالهای سده ششم (میلادی) به روم لشکر کشید و توانست با شکست رومیان باجی(502 کیلو طلا) از آنها بستاند و وضعیت دارایی کشور را بهبود بخشد. و رومیان پذیرفتند که تا هفت سال سالانه دویست و پنجاه کیلو طلا به ایران بدهند.وی برای یاری رسانی به ستمدیدگان و تهیداستان دفتری را به نام مدافع درویشان و دادور به فرنشینی یکی از موبدان بزرگ به راه انداخت تا به حقوق بی‌نوایان رسیدگی کند. او برای نظام اداری شاهنشاهی چهار دیوان برپا کرد که فرماندهی هر کدام از آنها با یک اسپهبد بود. پیش از این فرمانده کل ارتش یک تن بود که لقب ایران‌اسپهبد را داشت. در زمان وی امر نقشه‌برداری از زمینهای کشاورزی و سازماندهی دوباره نظام مالیاتی و تقسیم تازه استانها و سرزمینها آغاز شد.در زمان او شاهنشاهی ساسانی جانی دوباره گرفت و گرجستان، عمان و عربستان به زیر چیرگی ایرانیان بازگشتند.در زمان او همچنین ایران با چین و هندوستان دادوستد انجام می‌داد. ایرانیان در این سالها انحصار بازرگانی ادویه و ابریشم را در دست داشتند. سکه‌های قباد در استان گوانگ‌دونگ چین یافت شده که نشان از بازرگانی ایرانیان و چینی‌ها در زمان پادشاهی اوست.

خسرو یکم ( خسرو انوشیروان ) : خسرو انوشيروان یا خسرو یکم معروف به انوشيروان دادگر، شاهنشاه ساسانی بود. او پسر قباد پسر فيروز بود. مادر وی دختری دهقان بود. قباد در نيشاپور او را بزنی گرفت. انوشيروان عادت و آيين و شمايل نيكو داشت و عدل و داد نيكو نهاد. ترتيب خراج ملك و ضبط لشكر داد و دفتر عرض و عارض، او پيدا كرد. كتاب كليله و دمنه در عهد او از هند به ايران آوردند.ظهور خسرو اول مطلع درخشانترين دورهء عهد ساسانی است. فرقهٔ خطرناك مزدكی مغلوب و سركوب شد در داخله صلح و سلم حكمفرما بود.مشهورترين بنايی كه پادشاهان ساسانی ساخته‌اند قصری است كه ايرانيان طاق كسری يا ايوان كسری مي‌نامند و هنوز ويرانهٔ آن در محلهٔ اسپانبر موجب حيرت است. ساختمان اين بنا را به خسرو اول انوشيروان نسبت داده‌اند. و مشهورترین کاخ معماری ایرانی را در عراق پایه گذاشت که تیسپون نام گرفت ولی بعدها توسط سپاه اسلام ویران شد عهد بزرگ تمدن ادبی و فلسفی ايران با سلطنت خسرو انوشيروان آغاز می‌شود. ايران در زمان انوشيروان چنان عظمتی يافت كه حتی از عهد شاهپوران بزرگ نيز درگذشت و توسعهٔ ادبيات و تربيت معنوی اين عهد را كيفيت مخصوص بخشيد.
__________________

[Borna66]

هرمز چهارم : (۵۷۹ – ۵۹۰ م.)، وی معروفترین هرمزهای ساسانی و پسر انوشیروان عادل بود. بسال ۵۷۹ تکیه بر جای پدر زد و جنگ با رومیان را تا ۵۸۹ م. ادامه داد. در اثنای جنگ با روم ترکان به ایران تاختند و بهرام چوبین سردار دلاور ایرانی مأمور سرکوبی ترکان شد و آنان را تار و مار کرد و خاقان ترک را کشت و پسرش را اسیر کرد. آنگاه مأمور جنگ با رومیان شد و شکست خورد و هرمز تحقیرش کرد، شورید و رو به تیسفون نهاد. و چون بزرگان و نجبای پایتخت نیز از هرمز ناخشنود بودند ضد او برخاستند. هرمز گریخت ولی وستهم و بندوی برادران زنش او راگرفتند و ابتدا نابینا کردند و بعد کشتند.

خسرو دوم ( خسرو پرویز ): (590 الی 628 میلادی)خسرو پرویز از طریق وستهم و وندوی دو نفر از بزرگان ایران پس از خلع هرمزد چهارم به پادشاهی رسید. خسروپرویز در این روزگار در آذرآبادگان بود و چون به شاهی رسید شتابان به تیسفون رفت و در سال ۵۹۰ م. تاج سلطنت به سر نهاد. چندی بعد هرمزد پدر او که پس از خلع از سلطنت کور شده بود به قتل رسید . بنابر رأی ثئوفیلاکوس این کار به امر خسرو پرویز واقع شد ولی بعضی می‌گویند خسرو رضایت ضمنی بقتل او داد. که با اندوه بعدها از فره ايزدي دور ميگردد و از آن مقام و ابهت خود ميکاهد . فردوسی نیز از آخرین سالهای شاهنشاهی خسرو شکایت می کند ولی وی از شاهنشاهان مقتدر ایران بودظهور پیغمبر اسلام بعهد او بود و او مدت ۳۸ سال بر ایران حکم راند و سرانجام در (3 آوریل 628) به تائید پسرش شیرویه کشته شد.

قباد دوم ( شیرویه ) : (۶۲۷ – ۶۲۹ میلادی)، پادشاه ساسانی. شیرویه پسر خسرو پرویز و مریم (دختر قیصر) پس از پدر بنام قباد دوم بر تخت نشست و دو سال و چند ماه سلطنت کرد. وی با رومیان صلح کرد. مرزهای دو کشور به حال قبل از جنگهای خسرو درآمد و اسیران دو جانب آزاد شدند و صلیب مسیح برومیان باز داده شد. شیرویه ابتدا به عدل رفتار می کرد ولی سرانجام برادر خود را کشت و خود نیز به بیماری طاعون در گذشت.

اردشیر سوم : اردشير سوم پس از مرگ شيرويه کواذ دوم پسر او را که طفلي خردسال بود بنام اردشير سوم بر تخت نشاندند و خوانسالار يا رئيس کل ماه آذر گشنسپ بقيمومت او برقرارشد و در واقع مقام نيابت سلطنت يافت. فرخان شهرور از سردارمعروف خسروپرويز نميخواست که زير بار اطاعت يکي از همگنان خودبرود با قيصر هرقل يار شد و سپاه خود را بجانب تيسفون راند. در اين شهر دو تن از بزرگان يکي نيوخسرو رئيس نگاهبانان سلطنتي ديگرنامدار گشنسپ سپاهبذ نيمروز با او يار شدند پس شهروراز سپاه خودرا وارد تيسفون کرد ‚ پادشاه خردسال را که بيش از يکسال و نيمسلطنت نرانده بود هلاک کرد و هر چند از تخمه شاهي نبود‚ به تقليد وهرام چوبين و ويستهم به پادشاهي نشست. ايران در زمان ساسانيان ترجمه رشيد ياسمي ص 520 . مولف برهان آرد :اردشير نام پسر شيرويهبن پرويز است و در مفاتيح آمده: اردشيرملقب بکوچک يعني صغير پسر قباد پسر پرويز پسر هرمز پسرنوشيروان ساساني - انتهي. اردشيربن شيرويه‚ سالي و شش ماه پادشاهي کرد پس يکي خروج کرد نام او شهربراز و ملک بگرفت امابقائي نکرده. فارسنامه ابن البلخي چ کمبريج ص 24 . هفده ساله بودچون پدرش گذشته شد اما چون از اهل بيت ملک ديگري نبود او رابنشاندند بطيسبون‚ و اتابک او يکي بود نام او مهاذرجشنس و اگرچه اوطفل نبود اين اتابک نظام کار نگاه ميداشت اما او را سهوي افتاد که کس سوي شهربراز نفرستاد و با او مشورت نکرد و او را خشم آمد و لشکرجمع کرد و به تیسفون آمد‚ که اردشير را آنجا مي پروريدند و بحيلت شهر بگرفت و اردشير را بکشت و خود بپادشاهي بنشست و مدت ملک اردشير يکسال و شش ماه بود. فارسنامه ص 108 .

شهربراز : (۶۲۹ م.)، پادشاه ساسانی. در زمان خسرو پرویز فرمانده ایران بود و با روم جنگید و مصر را در سال ۶۱۶ م. تسخیر كرد. شهربراز در زمان سلطنت اردشیر سوم به تیسفون لشكر كشید و اردشیر را بعد از یكسال و نیم سلطنت كشت و با اینكه از خاندان سلطنت نبود به پیروی از بهرام چوبین و وستهم بر تخت نشست ولی چند تن از نجبای هواخواه خاندان ساسانی از جمله ماهیار، زادان‌فرخ و پوس‌فرخ قیام كردند و شهربراز غاصب را كشتند.

پوراندخت : ملکه پوراندخت شاهنشاه زن ایرانی و سی امین شاهنشاه ساسانی در سال ۶۳۰ ميلادی، دختر پرويز پسر هرمز پسر انوشيروان که پس از قتل شهریار و پیش از آزرمی‌دخت بر تخت سلطنت نشست و پادشاهی او هیجده ماه بوده است.

آزرمی دخت : ملکه آزرمی دخت، آزرم، آزرمی، شاهنشاه زن ایرانی و سی و دومین شاهنشاه ساسانی در سال ۶۳۱ ميلادی، دختر پرويز پسر هرمز پسر انوشيروان ملقبهٔ به عادله كه پس از خواهر خويش پوراندخت لشكريان او را در تیسفون بپادشاهی برداشتند. فرمانرواى خراسان، سپهبد فرخ‌هرمز که يکى از مدعيان جدى سلطنت بود، ملکه را به همسرى خواست. در حالی که آزرمى‌دخت علناً وعده‌ى ازدواج به او داد، در نهان تدارک قتلش را ديد. رستم، پسر فرخ‌هرمزد، به خون‌خواهى پدرش لشکر به پايتخت کشيد و پس از سرنگونی آزرمى‌دخت، ملکهٔ ساسانی را نابينا کرد. آزرمی دخت چهار ماه پادشاهی کرد.

هرمز پنجم : هرمز پنجماز آخرين پادشاهان ساساني و نوه خسروپرويز است که پس از آزرميدخت روي کار آمد سلطنت او درحدود سال 630 م. بوده است و از حوادث دوران او اطلاعي در دست نيست.

یزدگرد سوم : يزدگرد سوم سي و پنجمين پادشاه ساساني ‚ درسال 236 م. به تخت نشست. طبري گويدکه پسر شهريار نوه خسرو پرويز و از مادر زنگي بود و چون کسي را از خانواده سلطنت نيافتند او را بر تخت نشاندند. وقتي يزدگرد به شاهي رسيد مشکلات فراواني در ملک وجود داشت. در سال 14 ه . ق.که عمر این خطاب از کارهاي شام فراغت يافت. آماده جنگ با ايران گرديد. سعدبن ابي وقاص با سي هزار سپاه مامور جنگ با ايرانيان شد. يزدگرد هم سپاهي گويا در حدود يک صد و بيست هزار نفر در تحت فرماندهي رستم فرخ هرمز يا فرخزاد بياراست. عمر در همان سال هياتي مرکب از دوازده نفر به دربار يزدگرد فرستاد. آنان در ورود به تيسفون ظاهرشان باعث سخريه بود ولي يزدگرد آنها را با احترام پذيرفت‚ زيرا مقارن اين احوال‚ مسلمين دمشق را فتح کرده بودند.يزدگرد پرسيد: مقصودتان چيست؟ گفتند بايد اسلام بپذيريد يا جزيه دهيد. شاه در جواب با نظر حقارت به آنها نگريسته و اشاره به لباس آنها کرده گفت: شما مردماني هستيد که سوسمار ميخوريد و بچه هايخودتان را ميکشيد. مسلمين جواب دادند که ما فقير وگرسنه بوديم ولي خدا خواسته است غني و سير باشيم. حالا که شمشيررا اختيار کرده ايد بين ما و شما حکم اوست. بدين ترتيب زمينه جنگ ايران و اسلام فراهم گرديد و در قادسيه کربلاي امروزي دو سپاه به جنگ پرداختند و پس از چهار روز جنگ سخت رستم فرخزاد فرمانده رشید ایران کشته شد وسپاه اسلام استراحت کرد و سپس در سال 16 ه . ق. به قصد مداين حرکت کردند.يزدگرد به سعد فرمانده قواي اسلام پيشنهاد کرد که ممالک آن سويدجله را به مسلمين واگذارد و طرفين صلح نمايند ولي او به استهزا رد کرد و سرانجام با فتح تيسفون عراق که بخشی از ایران بود غنايم و ذخاير سرشاري به دست سپاه مسلمين افتاد. سعد پس از چندي در جلولا با يزدگرد به جنگ پرداخت وشکست ديگري به سپاه او وارد آورد تا سرانجام جنگ نهاوند که اعراب آن را فتح الفتوح ناميده اند رخ داد و سپاه يزدگرد با همه فزوني شماره و آمادگي جنگي آخرين شکست را از سپاه عرب خورد و پس ازاين جنگ اصفهان و فارس و آذربايجان و ري و بلاد ديگر به اشغال اعراب درآمد و يزدگرد پس از شکست در جنگ نهاوند از ري به اصفهان و از آنجا به کرمان و بعد به بلخ و مرو رفت و پس از آن سفيري به چين فرستاد و از فغفور کمک خواست ولي دولت چين به سبب دوري از ايران از دادن کمک خودداري کرد. بعد يزدگرد با خاقان ترکها مذاکره کرد و او در ابتدا راضي شد به يزدگرد کمک کند ولي بعد به سبب نارضا مندي از رفتار او امتناع ورزيد. پس از آنکه يزدگرد از سوء نيت ماهوي مرزبان مرو نسبت به خود آگاه شد در نزديکي مرو به آسيابي پناه برد که شب در آنجا بگذراند. آسيابان يزدگرد را به طمع لباس فاخرو جواهرش کشت. به روايتي او را در پارس دفن نمودند. با مرگ او سلسله ساساني پس از 416 سال سلطنت قدرتمند و میهن دوستانه در ايران منقرض گرديد . تاريخ ايران تاليف پيرنيا ص 229 .
فردوسی بزرگ :

وز آن پس غم و شادي يزدگرد سرآمد همي ز اختر تيزگرد
که چونان شديم از غم يزدگرد که خون در دل نامداران فسرد
ز شادي پرانديشه شد يزدگرد ز هر کشوري موبدان کردگرد

[Borna66]

منابع
تاریخ ایران - دکتر خنجی
تاریخ اجتماعی ایران. مرتضی راوندی. ( جلد ۱ ) 1354
تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
تاريخ ايران باستان. دياكونوف، ميخائيل ميخائيلوويچ. روحی ارباب. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم 1380
سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان ،دکتر رکن الدین همایونفرخ، انتشارات اساطیر.
کمرون، جرج. ایران در سپیده دم تاریخ. ترجمه حسن انوشه. تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1379
تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسكی - م. آ. داندامایو، مترجم، كیخسرو كشاورزی، ناشر: مرواريد 1385
تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن 18، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران،