شماخی

شماخی شهری تاریخی در ایران شمالی و مركز ناحیه شماخی است كه در 118 كیلومتری شمال غربی ایستگاه راه‏آهن باكو واقع است. این شهر در فاصلة 72 كیلومتری شمال شرقی ایستگاه راه‏آهن كوردامیر (باكو ـ تفلیس ) در كنار راه اصلی ارتباطی باكو ـ قازاخ، در دامنة جنوب شرقی رشته كوه قفقاز بزرگ واقع شده است.
شماخی از قدیمی ‏ترین شهرهای شیروان به شمار می‏رود. دربارة شماخی در منابع دورة كلاسیك، عربی، فارسی، ارمنی ، گرجی ، همچنین منابع روسی و اروپایی قرون وسطی مطالب زیادی ارائه شده است. برای نخستین بار از شماخی در اثر بطلمیوس جغرافیدان یونانی در كتاب «آموزش جفرافیا» مربوط به قرن دوم میلادی، با نام «ساماخیا» یا «كماخیا» یاد شده است. در منابع عربی نام این شهر «الشماخیه» ذكر شده و دربارة ریشة آن اطلاعات متعددی موجود است. در مورد ارتباط نام شهر با نام طایفه‏ای به همین نام، نیز مواردی ذكر شده است كه این احتمال به حقیقت نزدیك‏تر است.
تاریخ دقیق بنای شهر معلوم نیست. در نتیجة‌ كاوشهای باستان‏شناسی پیرامون شهر آثاری مربوط به ویژگیهای زندگی مردم در قرون 5ـ4 پیش از میلاد یافت شده است. سكه‏های مربوط به دورة‌ رومیها، آرشاكی‏ها و نیز سكه‏های شبیه به درهم‏های مربوط به دورة اسكندر مقدونی كه در این كاوشها به دست آمده، نشان می‏دهد كه شماخی در دورة آنتیك با دولتهای شرقی و غربی روابط اقتصادی و فرهنگی داشته است.
پس از فتح این منطقه به دست مسلمانان، شماخی به عنوان مركز ناحیه (محال)، محل استقرار حاكمان تابع خلیفه بود. در دورة جنگهای مسلمانان با خزرها، شماخی بارها دست به دست شده بود.
در قرون 9 ـ 10 میلادی ،در دورة‌ تضعیف حكومت اعراب، شیروانشاهان یكی از دولتهای ملوك الطوایفی مستقل منطقه بود. در این دوره در منابع و متون تاریخی، از دولت شیروانشاهان به نام دولت «مزیدیها» نیز نام می‏برند با آثار و ابنیه‏ای كه یزید بن مزید در آن ایجاد كرد، شماخی «یزیدیه» نیز نامیده می‏شد.
در قرن 11 میلادی دور شهر دیواری (بارویی) از سنگهای تراش خورده كشیدند (آثار و بقایای این دیواركشف شده است). قلعه‏های گلستان و بوغورت كه در نزدیكی شماخی قرار داشتند از اهمیت تدافعی زیادی برخوردار بودند . این قلعه‏ها از قرون 11 و 12 میلادی به بعد به عنوان استحكامات پناهگاهی اصلی شیروانشاهان مورد استفاده قرار می‏گرفتند. در دورة شیروانشاه منوچهر (1120 ـ 1149 م) شماخی باز هم توسعه یافت. در 1123 میلادی نیروهای سلطان محمود سلجوقی (1118 ـ 1131م) و در 1124 میلادی نیز نیروهای داوید پادشاه گرجستان (1089 ـ 1125م) به شماخی هجوم آوردند. بعدها بین پادشاه گرجستان و شیروانشاهان روابط خویشاوندی برقرار شد و هر دو دولت در برابر سلجوقیان با یكدیگر هم پیمان شدند. در این دوره در شماخی صنعتگری، تجارت ، علم و ادبیات، توسعة فراوان یافت و شماخی به یكی از مراكز مهم اقتصادی و سیاسی تبدیل شد. در 1191 میلادی قزل ارسلان (1186 ـ 1191 م) حكمران ایلدگز، شماخی را تصرف كرد. شیروانشاه اول به طور موقت پایتخت خود را از شماخی به باكو منتقل كرد و ناگزیر به پذیرش خراجگزاری به ایلدگزها شد. پس از فوت قزل ارسلان، شماخی مجدداً پایتخت شد. در 1221 م قوای مغول به فرماندهی جبه و سوبوتای،شماخی را به محاصره درآوردند وتمامی ساكنان آن را كه در برابر آن مقاومت كرده بودند از دم تیغ گذراندند. هجوم مغول ضربة‌ هولناكی بر اقتصاد شهر وارد كرد. در قرون 13 و 14 میلادی شیروان به میدان نبرد میان خوانین اردوی زرین و ایلخانان مبدل شد . فقط در دورة‌ پایانی قرن 14 و آغاز قرن 15 كه اوضاع آرام بود، حیات اقتصادی شهر دوباره رونق گرفت. در دورة ابراهیم اول (1382 ـ 1417 ) شماخی از نظر اقتصادی و فرهنگی توسعه پیدا كرد. در همین دوره روابط تجاری شماخی (عمدتاً صادرات ابریشم) با كشورهای خارجی گسترش یافت. از شماخی به كشورهای همسایه پارچه‏های دارایی، دیبا، زربفت و انواع دیگر پارچه‏های ابریشمی صادر می‏شد.
در پاییز 1500 م قشون قزلباش شهر شماخی را تصرف و به قلمرو ایران ضمیمه كردند. در دورة سلطنت شاه طهماسب اول (1524 ـ 1576 م) دولت شیروانشاهان به طور كامل منقرض گردید. (1538 م) و شماخی به مركز بیگلربیگی تازه تأسیس شیروان تبدیل شد. در دورة حاكمیت عبداله خان استاجلو در بیگلربیگی شیروان، روابط تجاری شماخی گسترش یافت.
در 1538 سپاهیان عثمانی این شهر را به تصرف درآوردند. در 1609 میلادی، شاه عباس اول (1587 ـ 1629 م) به این شهر لشكر كشید. نیروهای صفوی با تخریب قسمتی از دیوار قلعه، وارد شهر شده و نهایتاً این شهر به تصرف ایرانیان درآمد.
بدون در نظر گرفتن جنگهای طولانی مدت، شهر در قرن 17 نیز یكی از مراكز صنعتگری و تجاری شیروان بود.در آغاز قرن 18 در دورة حكومت قاجاریه «خانات شماخی» یكی از واحدهای سیاسی نیمه مستقلی بود كه در ایران شمالی تشكیل شده بود. در 1768 میلادی فتحعلی خان قوبایی (1758 ـ 1789 م) شماخی را تصرف كرد. پس از مرگ فتحعلی خان، در اثر ضعف حكومت مركزی قاجاریه و توسعة قلمرو امپراتوری روسیه، در 1796 میلادی قشون روسیه به فرماندهی ژنرال و. زوبوف شهر را تسخیر كردند. ولی پس از مرگ ناگهانی كاترین دوم، قوای روسیه از قفقاز فراخوانده شدند. در نتیجه، نیروهای روسی از شماخی عقب‏نشینی كردند. در 27 دسامبر 1805 خانات شماخی با خیانت حكام محلی، تابعیت روسیه را پذیرفت و نهایتاً پس از پایان جنگ اول ایران و روسیه و شكست ایران، براساس معاهدة تحمیلی گلستان در سال 1813 میلادی ، شماخی رسماً جزو قلمرو روسیه گردید.

__________________