با درود
منطقه قفقاز كه زمان حكومت ساسانیان تحت حاكمیت حكومت ایرانیان قرار داشت در دوره‏های متعدد تاریخی دیگر نیز خراجگزار پادشاهان ایران بود. این منطقه یا توسط امرای ایرانی و یا توسط حاكمان دست نشانده دولت مركزی ایران اداره می‏شد. هر زمان كه حكومت مركزی ایران در دوره‏های مختلف در اثر درگیر‏ی های داخلی و جنگ‏های پیرامونی ضعیف می‏شد، این مناطق ادعای استقلال می‏كردند. این جریانات تجزیه طلبی تا اواخر دورة‌ صفوی ادامه داشت.
در دورة صفوی كه اولین سلسله حكومتی منسجم پس از حملة‌ مغول‏ها در ایران بود، قفقاز كاملاً تحت حاكمیت حكومت مركزی ایران درآمد. با سقوط حكومت صفوی و روی كار آمدن حكومت افشار و زندیه، اقتدار حكومت ایران در ادارة قفقاز سست گردید و در اواسط حكومت قاجاریه، در زمان حكومت فتحعلی شاه در اوایل قرن نوزدهم، در اثر جنگ‏های ایران و روس با انعقاد قراردادهای تحمیلی گلستان در سال 1813 میلادی و تركمنچای در سال 1828 میلادی قفقاز به كلی از ایران جدا گردید.

مقالة حاضر در سه بخش الف ـ قرارداد گلستان (تجزیه بخش‏هایی از قفقاز)، ب ـ قرارداد تركمن چای (تجزیة سرتاسر قفقاز) و ج - جدایی هفده شهر قفقاز، تهیه و تدوین گردیده است.