معماري مساجد در دوره هاي مختلف تاريخ ، بيانگر اعتقاد و بينش معماري هر عصر است . پايه و اصول طراحي مسجد ، ضمن اشاره به مواردي نظير ساختمان مسجد و معماري عملكردي آن و توضيح جهت قبله ، اتصال صفوف ، آستانه ورود به شبستان ، كفش كن ، وضو خانه ، آستانه ورود به مسجد و صحن به بيان اساس سازه اي مساجدو ارتباط آن با مهندسي سازه مي پردازد.
پژوهش حاضر
از آنجا كه پژوهش حاضر تلاشي است رسمي در جهت تدوين ضوابط طراحي مسجد ، تشخيص اينكه در اين مرحله خاص چگونه ضوابط در عمل مي تواند كاربردي موثر در بهبود كيفيت طراحي مسجد داشته باشد خود از اهداف اوليه پژوهش به حساب مي آيد .
به لحاظ نوع رويكرد ، شيوه طبقه بندي و حجم سنگين كه پيدا كرده اند از Building Codeمجموعه ضوابط
شكل راهنماي صرف طراحي خارج گشته و بيشتر به مرجعي براي تعيين محوريت هاي فني و كمك به تصميم گيري هاي اجرايي تبديل شده اند . البته نبايد از نظر دور داشت كه اينگونه منابع حاصل چندين دهه كار علمي توام با تجربه هستند و كاربرد خاص خود را در حفظ استاندارد هاي فني و ايمني بنا دارند .
خوشبختانه وزارت مسكن و شهرسازي در اين زمينه تا به حال بيست آئين نامه ضوابط فني تدوين كرده است ، كه اين مباحث تحت عناوين ذيل است :
مبحث اول : تعاريف . مبحث دوم :‌ نظامات اداري . مبحث سوم : حفاظت ساختمان ها در مقابل حريق . مبحث چهارم : الزامات عمومي ساختمان ها . مبحث پنجم :‌ مصالح و فراورده هاي ساختماني . مبحث ششم :‌ بارهاي وارده بر ساختمان . مبحث هفتم : پي و پي سازي . مبحث هشتم : طرح و اجراي ساختمان هاي با مصالح بنايي . مبحث‌ نهم :‌طرح و اجراي ساختمان هاي با بتون آرمه . مبحث دهم :‌ طرح و اجراي ساختمان هاي فولادي . مبحث يازدهم : اجراي صنعتي ساختمان ها . مبحث دوازدهم :‌ ايمني و حفاظت كار در حين اجرا . مبحث سيزدهم :‌ تاسيسات برقي . مبحث چهاردهم :‌ تاسيسات گرمايي ، تعويض هوا و تهويه مطبوع . مبحث پانزدهم :‌ آسانسورها و پله هاي برقي . مبحث شانزدهم : تاسيسات بهداشتي . مبحث هفدهم :‌ تاسيسات لوله كشي و تجهيزات گاز طبيعي ساختمان ها . مبحث هجدهم : عايق بندي و تنظيم صدا . مبحث نوزدهم : صرفه جويي در مصرف انرژي . مبحث بيستم :‌ علائم و تابلوها .
نكته در خور اهميت ديگر اينكه ، بخش عمده مقررات آئين نامه ملي ساختمان ناظر بر مسائل مربوط به استحكام و ايمني بنا اعم از ايستايي سازه ، ايمني در مقابل آتش سوزي و مسائل فني ديگر است اينگونه مقررات جنبه عام دارند و در مورد انواع ابنيه لازم الاجرا هستند .
با در نظر گرفتن نكات مذكور ( و نيز نيت اصلي نهاد كارفرما در اين طرح ) ، كه همانا ارتقاي كيفيت طراحي بناي مساجد است ، در تنظيم اين گزارش سعي بر اين بوده است كه نوع مطالب و شيوه ارائه به نحوي باشد كه بتواند براي طراحان مسجد به عنوان راهنماي طراحي كاربرد داشته باشد .
مطالعات نظري روي مباني طراحي نشان مي دهد كه در فرايند طراحي ، عمده ترين بخش و مهمترين نكته كه عامل تعيين كار است ، شكل گيري اطلاعات اوليه طرح است كه ضرورت ها و معيارهاي گوناگون ( و گاه متباين ) موجود در برنامه پروژه را در كليت واحدي به تعادل مي رساند . از اين رو اطلاعات موجود در يك راهنماي طراحي و شيوه ارائه آن كم و بيش ، پيش از هر چيز بايد طراح را در شكل گيري طرح متناسب با موضوع و بستر پروژه ياري رساند .
عمده ترين ويژگي هاي طرح و سازو كار آن به قرار زير است :
- اطلاعات حاصل جمع جبري اطلاعات پراكنده و تحليلي درباره موضوع و بستر طرح نيست .
- طرح مايه متكي به آگاهي ضمني نسبت به ماهيت و كليت موضوع طرح به عنوان پيكره اي واحد است ، نه شناخت علمي جزئيات آنها . به تعبير ديگر ، در مرحله طراحي توجه و تمركز طراح بر كل است نه اجزاي پراكنده .
- در روند تشكيل طرح كه روندي خلاقانه است ، طراح از ميان عوامل درخور توجه و تاثير گذار در طرح ، شمار معدودي را به عنوان عوامل تعيين كننده بر ميگزيند و مبناي ايده پردازي خود قرار مي دهد .
- انطباق دادن الگوي برگزيده با شرايط و ويژگي هاي بستر و موضوع طرح از ساز و كار هاي حاكم بر فرايند طراحي است كه آن را به فرايندي مبتني بر قياس بدل مي سازد.
پس از ذكر ويژگي هاي مذكور ، مي توان چنين نتيجه گرفت كه:
- اطلاعات موجود در راهنماي طراحي بايد بيشتر ناظر به كليت طرح و مهمترين عنصر يا المان تشكيل دهنده آن باشد.
- ضوابط و معيار هاي ارائه شده در راهنماي طراحي بهتر است همراه با مثال ها ي نمونه هاي طراحي شده ارائه گردد تا طراح تحقق عيني آن ضوابط و معيار ها را در كليت نمونه ها بيابد .
- هدف از توصيه هاي طراحي موجود در راهنما بايد گسترش دامنه خلاقيت طراح و برآمده از خلوص نيت و تقوا باشد ، نه ايجاد موانع دست و پا گير .
- در تنظيم راهنماي طراحي ، استفاده هرچه كمتر از نوشتار و پرداختن بيشتر به بيان تصويري و خلاصه كردن نمونه ها ارجحيت دارد .
در ادامه بايد به موضوع خاص مسجد مورد نظر پرداخت . پژوهش حاضر هدف و نيت روشني را دنبال مي كند و آن اين است كه معماري مساجدي كه ساخته مي شود از هر جهت با شان و محتواي عملكردي آن كه در درجه اول نماز جماعت مسلمانان است متناسب باشد . البته در مطلوبيت معماري مساجد عوامل گوناگوني دخيل هستند كه از آن جمله اند ، رعايت احكام فقهي نماز جماعت كه در مسائل طراحي مساجد تاثير گذار است ، دقت در اجراي بنا ، كيفيت عناصر الحاقي و موقت ، رفتارنمازگزار در استفاده درست از فضا و نظاير آن . اين دسته عوامل تاثير و اهميت زيادي دارند كه بايد به آن توجه شود .
يكي از عوامل تعيين كننده در مسير نيل به هدف ياد شده ، طرح ساخت مسجد است .
معماري و ساختمان مسجد :
معماري مسجد را مي توان از زواياي مختلفي نگاه كرد . در اين بخش آن دسته از ويژگي هاي معماري مسجد كه آن را به نوعي از ساير بنا ها متمايز مي كند مد نظر است و ضوابط و معيار هاي عام طراحي كه فارغ از موضوع و عملكرد خاص بنا در قالب ضوابط تدوين شده در اختيار است مفروض به حساب آمده اند ( به عنوان مثال ، ضوابط و مقررات ايستايي ، ضوابط وابسته به ابعاد و فضاي لازم براي به كار گيري نمازگزاران ، مسائل عمومي تاسيساتي و به ويژه خروجي اضطراري و نظاير آن ) .
در اين فرصت به آن دسته ضوابط و معيار ها پرداخته مي شود كه خاص مسجد و عملكرد آن است . لذا مهمترين عملكرد مسجد ، كه نماز جماعت به همراه مقدمات و شرايط وابسته به آن است به عنوان عامل تعيين كننده محور كار قرار گرفته است .
معماري عملكردي مسجد :
عمده ترين وظيفه مسجد فراهم ساختن بستر و مكان مناسب براي اقامه نماز جماعت است ، كه از بانگ اذان كه دعوت به اقامه نماز است و پس از طي مقدمات آمادگي نماز چون تطهير ، وضو ، تشكيل صفوف و جز آن ، تا خروج كامل نمازگزاران از مسجد پس از اتمام نماز ادامه مي يابد. به علاوه ، سخنراني ها ، عزاداري ها و كارهاي فرهنگي جنبي در مساجد نيز بايد مد نظر باشد . برخي از قسمت هاي اين فصل به ابعاد شهري بر مي گردد : صداي اذان مسجد چه بردي بايد داشته باشد ، حداكثر فاصله زماني بين شنيدن اذان و رسيدن به مسجد چقدر است ، و نظاير اينها .
- محل اقامه نماز جماعت معمولا شبستان است ، بجز مناطقي كه در گرماي هوا ، شب ها معمولا نماز در صحن حيات اقامه مي شود . نماز جماعت احكامي دارد كه ناظر به صحت برگزاري آن است . اما از ميان احكام ياد شده چند حكم در شكل گيري و معماري تاثير تعيين كننده دارند . در زير به اين دسته احكام و آثار آنها در شكل گيري معماري مسجد اشاره مي شود .
اعتقاد و بينش معماري
جهت قبله - اتصال صفوف
آستانه ورود به شبستان - کفش کن
وضو
آستانه ورود به مسجد
اساس سازه ای مساجد