دین و روانکاوی

هدف ‌(مي بايست ) نيل به حداكثر قدرت باشد نه حداكثر عجز و ناتواني. تقوي و فضيلت به معني تحقق نفس است نه اطاعت و فرمانبرداري. ايمان عبارت است از قطعيت يافتن معتقدات شخص براساس تجربه فكري و عاطفي او ، نه پذيرش القائاتي به اعتبار شخص القا ء كننده. در اينجا فرد در حالتي توام با خوشي و شادماني به سر مي برد. حال آنكه در اديان خودكا مه اين حالت توام با اندوه و احساس گناه است.
...اسپينوزا شادي را معادل تقوي و اندوه را در حكم گناه مي دانست.

اين درست است كه انسان موجودي وابسته است و پيوسته در معرض مرگ و نيستي و كهولت و بيماري قرار دارد. حتي اگر مي توانست طبيعت را مهار كند و آن را براي خدمت به خود كاملا مهيا سازد او و سياره اش به صورت ذرات ناچيزي در جمع كائنات باقي مي ماندند. اما پي بردن به وابستگي ها و محدوديت ها چيز ديگري است و غرق شدن در اين وابستگي و پرستش نيرو هايي كه فرد بر آن متكي است چيزي ديگر. فهم و درك واقع بينانه و هوشيارانه اين نكته كه قدرت ما تا چه حد محدود است شرط اساسي خردمندي و پختگي است. پرستش آن يك عمل مازوشيستي و "ضديت با خود" است. اولي تواضع است و دومي "خود ستيزي".

انسان ديني را هم مي توان در شمار هنرمندان و در بالاترين رده آنان نهاد. آنچه اين همه هزاره ها را وا مي دارد كه با چنگ و دندان به يك تعبير ديني از وجود بچسبند ، آن ترس ژرف و بسيار بدگمان از پراكنش درد بي درمان بدبيني است : همان ترس غريزي كه از آن بيم دارد كه مبادا آدمي بسي پيش از آنكه به كفايت قوي ، به كفايت استوار ، به كفايت هنرمند شده باشد ، به حقيقت دست يابد... از اين ديدگاه دينداري و زندگي در خدا همچون عاليترين و آخرين زاده ترس از حقيقت بشمار مي آيد ، چون حالت پرستش و جذبه هنرمندانه در برابر پايدارترين دروغپردازيها ، همچون خواست باژگون كردن حقيقت و خواستن ناحقيقت به هر قيمت..."

اين حقيقت كه خدا مظهر نياز انسان به عشق است به آساني قابل درك است. اما آيا وجود و يا شدت و حدت اين نياز انساني به معناي وجود نيرويي خارجي است كه پاسخگوي اين نياز باشد ؟ بديهي است همانطور كه نيرومندترين تمايل عشق ورزيدن به انساني ديگر وجود شخصي را كه طرف عشق باشد ثابت نمي كند در اينجا نيز احتياج مزبور مويد وجود چيزي نيست و فقط نمايشگر احتياج ما است.

گشايش منطق و تجلي كامل آن به تحقق آزادي و استقلال كامل بستگي دارد. تا زماني كه اين امر تحقق نيابد انسان آن چيزي را به عنوان حقيقت خواهد پذيرفت كه اكثريت افراد گروهش خواستار آنند. داوري او تحت تاثيرنياز وي به تماس با گروه و نيز ترس گسستن از آن خواهد بود. معدودي افراد مي توانند اين جدايي و گسستگي را تحمل كنند و علي رغم خطر قطع پيوند ها حقيقت را بگويند . اينها قهرمانان واقعي نوع بشرند كه بدون آنها انسان هنوز در غارها زندگي مي كرد. با اين حال براي اكثريت عظيم مردم كه قهرمان نيستند ، رشد نيروي منطق بسته به استقرار يك نظم اجتماعي است كه در آن هر فردي از احترام و ارج كامل برخوردار بوده و آلت دست حكومت يا هر گروه ديگر قرار نگيرد. در چنين نظمي ، فرد لزومي ندارد كه از انتقاد كردن بهراسد زيرا ، جستجوي حقيقت نه تنها او را از همنوعانش جدا نمي سازد بلكه ، احساس يگانگي با آنها را در او به وجود مي آورد.

از سفيدپوستان شمال و جنوب آمريكا دو پرسش زير به عمل آمد:
1- آيا همه افراد مساوي خلق شده اند ؟
2 آيا سياهان با سفيد پوستان برابرند ؟

61% سوال شوندگان به سوال اول پاسخ مثبت دادند. اما 4% به سوال دوم پاسخ مثبت دادند.
آنهاييكه فقط به سوال اول جواب مثبت دادند بدون شك اين طرز فكر را از كلاس هاي درس به خاطر سپرده و به جهت اينكه هنوز جزي از ايدئولوژي رايج و مورد احترام بوده آنرا حفظ كرده بودند. اما چنين طرز فكري رابطه اي با آنچه شخص واقعا فكر مي كند ندارد. فكر مزبور بدون اينكه در قلب او جايي داشته باشد در ذهن او جاي گرفته و بنابراين تاثيري در اعمال و كردار او ندارد. همين وضع در مورد هر عقيده پذيرفته شده اي صحت دارد.
... هر عقيده و فكري تنها در صورتيكه در ساختار شخصيت فرد ريشه و زمينه داشته باشد بر شالوده محكمي استوار است. هيچ فكر و عقيده اي از خميره عاطفي خود نيرومندتر نيست.

جهت گيري سوداگرانه ما ، مردم فكر مي كنند بدين جهت مورد محبت واقع نشده اند كه به قدر كافي جالب توجه و جذاب نيستند . جذابيت هم به نظر آنها به هر چيزي از طرز نگاه ، لباس ، فهم و شعور و پول و ثروت گرفته تا مقام اجتماعي و پرستيژ بستگي دارد . آنها متوجه نيستند كه مساله واقعي مشكل دوست داشته شدن نيست بلكه ، مشكل دوست داشتن است و شخص تنها در صورتيكه قدرت دوست داشتن را به دست آورد و نيروي عشق او در ديگري نيز توليد عشق كند مورد محبت واقع خواهد شد ، و اينكه بالاخره كسب قدرت عشق واقعي ، نه نسخه بدل آن مشكل ترين كارها مي باشد.

درمان تحليلي اساسا تلاشي است جهت ياري بيمار به منظور كسب ، يا كسب مجدد ، استعداد دوست داشتن. اگر اين هدف تحقق نپذيرد هيچ چيز غير از تغييرات سطحي به دست نخواهد آمد.
روانكاوي همچنين نشان مي دهد كه عشق ، بنا به طبيعت خود ، نمي تواند به يك شخص محدود شود. هركس كه فقط به يك نفر عشق مي ورزد و نسبت به همسايه اش محبتي در دل ندارد ثابت مي كند كه عشق او به يك نفر وابستگي تمكين آميز يا تسلط جويانه است. بعلاوه هركس كه به همسايه اش عشق مي ورزد اما نسبت به خودش چنين احساسي ندارد نشان مي دهد كه عشق او به همسايه اش حقيقي نيست. عشق بر پايه طرز فكري مثبت و توام با احترام استوار است و اگر چنين طرز فكري نسبت به خود شخص ، كه به هر حال يك انسان و يك همسايه ديگر است ، وجود نداشته باشد اصلا نمي تواند تحقق پذيرد.

مساله دين مساله خدا نيست ، بلكه مساله انسان است . غرض از فرمول ها و سمبل هاي ديني بيان گونه هاي خاصي از تجربه انساني است و مساله مهم خصلت و كيفيت اين تجربه هاست. نظام سمبليك ، به مثابه نشان و علامتي است كه مي توان واقعيت انساني را به مدد آن دريافت. بد بختانه بحث هاي ديني از عصر روشنگري به بعد بيشتر بر محور اثبات يا رد اعتقاد به خدا دور زده است تا اثبات يا نفي طرز فكر هاي خاص انساني . مساله حياتي مذهبيون در اين سوال جلوه گر شده است : "آيا به خدا اعتقاد داري ؟ " و انكار خدا عقيده كساني بوده است كه بر ضد كليسا به مبارزه بر خاسته اند. به آساني مي توان مشاهده كرد ، بسياري از آنهايي كه ادعاي اعتقاد به خدا را دارند از نظر اصول انساني بت پرست و يا افراد بدون ايماني هستند. در حاليكه برخي از با حرارت ترين "خدانشناسان" كه زندگي خود را وقف رفاه بشريت كرده و برادري و عشق را پيشه خود قرار داده اند ايمان و طرز فكر ديني عميقي از خود ظاهر ساخته اند. تمركز بحث هاي ديني روي قبول يا نفي سمبل خدا سد راه تلقي دين به عنوان يك مساله انساني مي شود و از رشد آن طرز فكري كه بتوان گرايش نوعخواهانه ديني اش ناميد جلوگيري مي كند.

كوشش هاي فراواني براي حفظ سمبل خدا در عين افاده مفهومي متفاوت از آنچه در سنت يكتا پرستي رايج است صورت گرفته است. يكي از نمونه هاي برجسته اين مورد الهيات اسپينوزاست است . اسپينوزا كه يك زبان كاملا الهياتي به كار مي برد ، تعريفي از خدا ارائه مي دهد كه از نظر طرز فكر يهودي- مسيحي در حكم انكار خداست. با اين حال اسپينوزا به فضاي روحي اي كه در آن سمبل خدا ضروري تلقي مي شود به قدري نزديك بود كه متوجه نبود با تعريف جديدش وجود خدا را نفي كرده است.