*آشنایی با جغرافیای نظامی*

[alamatesoall]

مقدمه

جغرافيا در سازمان زندگي بيش از پيش به علوم رياضي وابسته است. در اين مکتب جغرافيا علم مطالعه پراکندگي فضاهاي زندگي و وابستگي هاي مکاني است. در اينجا، مفاهيم مکان و پراکندگي، اساس کار جغرافي دانان مي باشد.

چون جغرافيا به تفاوتهاي موجود به ميان عوامل طبيعي و انساني و نيز روابط انسان و محيط تأکيد و توجه دارد، تحليلهاي ناحيه اي با نگرشهاي مکاني و اکولوژي پياده ميگردد. جغرافياي نظامي که يکي از رشته هاي تخصصي جغرافياست، در جغرافياي ناحيه اي حضور فعال خود را نشان مي دهد و با برخورد عملي با مشکلات، نيازهاي نظامي را در برنامه هاي عملياتي و ستادي به صورت دقيق برطرف مي نمايد و در اجراي طرح هاي عملياتي بصورت بارزي ارائه طريق مي کند.

ايولاکست مي گويد: جغرافيا چه از نظر توصيفي و چه از نظر به اصطلاح طبيعي، با مشخصات اقتصادي، اجتماعي، جمعيتي و سياسي اش مي بايستي از جهت عملي و به عنوان يک قدرت دقيق در چهارچوب اعمالي که دستگاه حکومت براي کنترل تشکيلات مردم قلمرو خود و با جنگ انجام مي دهد، بايد مورد توجه قرار گيرد.

با توجه به تعاريف فوق، نقش جغرافياي نظامي در دفاع عامل و غير عامل بيشتر مشخص مي گردد که وسعت شکل و عمق و ديگر عوامل طبيعي در دفاع نقش خويش را عملي مي سازد و از طرفي عوامل انساني در دفاع عامل تأثير لازم را براي محيط نظامي اعمل مي کند. در اين راستا ايولاکست به تجزيه و تحليلهاي مختلف جغرافيايي که ارتباط نزديکي با عمليات نظامي دارد اشاره مي کند و به نام جغرافيا ستادهاي بزرگ نام مي برد که مي توان از آن به عنوان يک جغرافياي کاربردي نتيجه گرفت.

در اين روند، مي توان تعريف نقش و قلمرو جغرافياي نظامي را بدست آورد. جغرافياي نظامي تأثير عوارض جغرافيايي يک منطقه را در حرکات نظامي که در آن منطقه اجرا شده و يا احتمال وقوع آن مي رود، تعيين و در داخل سرزمين يک حکومت مستقل، اثرات آن را نسبت به فعاليت هاي نظامي تشريح مي نمايد.
با توجه به تعريف فوق نقش جغرافياي نظامي در مسائل آفندي و پدافندي ملحوظ تر مي گردد.

[alamatesoall]

وقتي فرمانده بايد فواصل و پراکندگي و اهميت مراکز حساس نظامي، اقتصادي، جمعيتي را از نظر داخلي و بين الملي و استراتژيکي درک کند تا بتواند در مواقع لزوم تصميم بگيرد به کجا حمله کند، به کجا موشک پرتاب نمايد، کجا را تصرف کند، کي به نيروهاي دشمن ضربه کاري را بزند و مثلاً حساسيت بين المللي را ايجاد نکند و يا به کدام منطقه دشمن ضربه کوچکي بزند تا بتواند حساسيت بين المللي را برانگيزد و به همسايه هاي ديگر هشدار دهد و غيره، همه اينها کار محض جغرافيايي است.

وقتي تاريخ را مرور مي کنيم و جنگهاي جهاني اول و دوم را مورد ارزيابي قرار مي دهيم، استفاده صحيح از موقعيت جغرافيايي را بيش از پيش آشکار مي شود. به عنوان مثال يکي از عوامل اساسي پيروزي قشون آلمان در جنگ عليه فرانسه اطلاعات جغرافيايي بوده است و همين امر باعث شد که دولت آلمان در سال 1874 ميلادي کرسي جغرافيا را در دانشگاه هاي ايالتي تأسيس کند و در بسياري موارد جغرافيا را در تربيت مامورين نظامي به خدمت بگيرد.

در جغرافياي نظامي عوامل متغير و ثابت، مورد بررسي قرار مي گيرند و نقش آنها در عمليات نظامي با توجه به مناسباتي که اين عوامل در حرکات واحدها دارند در نظر گرفته مي شوند. در جغرافياي نظامي، ارزش و اهميت نظامي هر يک از عوامل، تعيين مي گردد. اهميت و ضرورت جغرافياي نظامي با شروع جنگ دوم جهاني بيشتر شد و اين عقيده قوت يافت که جغرافي دانان در زمان جنگ بيش از زمان صلح به کشور خود خدمت مي کنند. از اين رو مطالعات جغرافيايي به سرعت در تاکتيک ها و تصميمات نظامي و نيروي دريايي به کار گرفته شد. کارهاي کارتوگرافي، تفسير عکسهاي هوايي و مطالعه ناهمواريها، رهبران کشورهاي ديگر در جنگ جهاني دوم را وادار مي سازد که جغرافياي کاربردي را به عنوان ابزار جنگي و نظامي بپذيرند و موسسات جغرافيايي را وسعت بخشند.

سرتيپ علي رزم آرا در کتاب جغرافياي نظامي ايران، اين ضرورت را براي افسران مأمور در حفظ و حراست از کشور در رابطه با عوامل ثابت و متغير جغرافيايي تأکيد مي کند.

دنياي معاصر با توجه به مسائل ژئوپلتيک و ژئواستراتژيک اهميت خاصي به جغرافياي نظامي داده است و با تشکيل سازمان جغرافيايي در نيروهاي مسلح ضرورت و اهميت اين موضوع را نشان داده است.

در ارتش آمريکا، بتدريج وجود سازماني براي بررسي مسائل جهاني از ديدگاه ژئوپلتيک احساس شد و همين امر موجب گرديد که سازمان جغرافيايي نيروهاي ملي در سازمان نيروهاي مسلح آمريکا تأسيس گردد که در آنجا نه تنها مسائل جهاني با توجه به جنبه هاي جغرافيايي و طبيعي کشورها مورد بررسي قرار مي گيرد، بلکه جنبه هاي مختلف موضوع از لحاظ جغرافياي اقتصادي، انساني و سياسي کشورها نيز بررسي ميشود و نتايج حاصله از بررسيهاي مزبور يکي از عوامل اساسي تصميمات را در سازمان حقوقي تشکيل مي دهد.

از اين رو چه در اتاقهاي جنگ، که افسران ستاد عمليات را رهبري مي کنند و چه در صف که فرماندهان يگانهاي نظامي نيروهاي خودي را در صحنه نبرد هدايت مي کنند، نقش جغرافياي نظامي بيش از هر تخصص ديگر وسع و عمق خود را در اين آزمايشگاه عملي نشان مي دهد. اين روند واقعي، سياست را نيز متأثر مي سازد که در جنگهاي بين الملل اول و دوم مي توان به وضوح دريافت.

در فاصله جنگ جهاني اول و دوم مطالعات ژئوپلتيکي در دو جهت مختلف ادامه يافت. يکي در اطراف دولت و ديگري بررسي ژئواستراتژي جهاني. در مسير اول، بعد از راتز و کيلن، هاوس هوفر آلماني با تأييد به نظريه فضاي حيات، سياست توسعه طلبي را براي آلمان تجويز مي کرد و در مسير دوم اشخاصي مثل آلفرد ماهان و هالفورد مکيندر و پيروان آنها نظرات نيروي دريايي و هارتلند خود را براي ايجاد حکومت جهاني تبليغ مي کردند.

در همين رابطه پروفسور کوهن چنين مي گويد: بوسيله جغرافياست که ما مي توانيم واقعيت سياسي را به درستي ارزيابي کنيم. اين سيماي جغرافيايي است، چه ثابت و چه متغير که اساس درک نقشه سياسي کنوني و پيش بيني تغييرات آينده را براي ما فراهم مي سازد. بنابراين نقشه سياست جغرافيايي بيشتر از نقشه سياسي با واقعيات هماهنگ است.

[alamatesoall]

1- تعاريف
- جغرافياي نظامي يکي از شاخه هاي علوم جغرافيايي مي باشد که کليه اثرات طبيعي، فرهنگي (انساني) و زيست محيطي را بر سياستها، برنامه ها و طرحهاي نظامي و عمليات رزمي/ پشتيباني در سطح جهان، منطقه اي و محلي مورد بررسي قرار مي دهد.

- جغرافياي نظامي علمي است که تأثير عوامل جغرافيايي يک کشور يا يک منطقه را در حرکتهاي نظامي بيان مي کند.
- جغرافياي نظامي بخشي از علوم نظامي است که با ويژگيهاي محيط و منطقه عمليات در ارتباط است.

جغرافياي نظامي، بکار گيري روش تجزيه و تحليل جغرافيايي، براي مسائل نظامي را شامل مي شود. شايان ذکر است که براي جغرافياي نظامي، تعاريف مختلفي ارائه شده است، ليکن دو مطلب اساسي در تعريف جامع ضروري بنظر مي رسد.

الف) مقياس و کاربرد جغرافياي نظامي: کاربرد جغرافياي نظامي از نظر رهبران سياسي، برنامه ريزان و تدوين کنندگان امنيت ملي، فرماندهان و سلسله مراتب نظامي که در تدوين استراتژي نظامي نقش دارند و داراي تعريف خاص و محدوده مشخصي است.

ب) جغرافياي نظامي در مقابل تهديدات داخلي و خارجي و شرايط مختلف ژئوپلتيک هر منطقه، ارزش خاص خود را دارد و در واقع جغرافياي نظامي در مقابل تهديدات، ارائه کننده جهت هاي تهديد و استفاده از عوامل جغرافيايي در مقابل اين تهديدات است.

جغرافيا نظامي راهنماي موثري در طرح برنامه ريزي هاي ملي و برنامه ريزيهاي کلان يک کشور اعم از آمايش سرزمين است، تا مکان يابي مناسب طرحهاي توسعه و اقدامات سازندگي کشور مانند تأسيسات زير بنايي و صنعتي در هر شرايطي از ملاحظات امنيتي دفاعي برخوردار باشند.

[alamatesoall]

جغرافياي نظامي در مورد مناطق خاص مأموريتهاي نظامي بحث مي کند. از جمله تقسيم بندي جغرافياي نظامي عبارت است از:

الف) تجزيه و تحليل منطقه عمليات:
تعيين اثر عوارض طبيعي و انساني يک منطقه در عمليات تاکتيکي نظامي را تجزيه و تحليل منطقه عمليات گويند. در اين تجزيه و تحليل همه پديده هاي طبيعي از جمله، تغييرات سطح زمين در اثر عوامل طبيعي، شکل ظاهري و پستي و بلنديها، مسير زهکشي، رشد نباتات، زندگي حيوانات و مواد سطحي زمين مورد توجه قرار مي گيرد، بخش ديگر اين تجزيه و تحليل به عوارض مصنوعي و ساخته دست انسان از قبيل ساختمانها و تأسيسات (خطوط راه آهن، جاده ها، فرودگاه، سد، خطوط انتقال نيرو و اراضي کشاورزي) مي پردازد. علاوه بر اين در تجزيه و تحليل منطقه عملياتي مسائل آب و هوايي مورد توجه قرار مي گيرد.

ب) تجزيه و تحليل صحنه جنگ:
تجزيه و تحليل منطقه استراتژيک به مفهوم کاربرد جغرافياي نظامي در سطح فن عملياتي است. تجزيه و تحليل منطقه عملياتي براي تشريح تأثير عمليات نظامي روي ويژگيهاي يک صحنه بالقوه و بالفعل جنگ مورد استفاده قرار مي گيرد. در اين مورد، ويژگيهاي طبيعي و مصنوعي موجود در صحنه جنگ را شامل مي شود. الگوي مشاغل فعاليت انسان، شهرهاي موجود، مناطق کشاورزي، جاده ها، خطوط راه آهن و فرودگاهها و نيز شکل طبيعي زمين، زهکشي، گياهان و آب و هوا از جمله عوامل مهم و قابل توجه صحنه عمليات بشمار مي آيند.

ج) جغرافياي سياسي- نظامي
کاربرد جغرافياي نظامي در سطح جهاني يا استراتژيک را جغرافياي سياسي- نظامي مي نامند. جغرافياي سياسي- نظامي حوزه تخصصي بين رشته اي است که روابط موجود بين سياست خارجي، امور نظامي و جغرافياي را مورد مطالعه قرا مي دهد و زمينه هايي از جمله حوزه مسئوليت، ديپلماسي، روابط بين المللي، استراتژي، هنر (فن) عملياتي و تاکتيک را مورد بحث و تفحص خود قرار مي دهد.

جغرافياي سياسي- نظامي ملاحظات سياسي، ديپلماتيک، جامعه شناختي، اقتصادي و نظامي را در يک شيوه تمام استراتژيکي تلفيق نموده و به بررسي قدرت نسبي موجود در بين دولتهاي مستقل و دولتهاي ائتلافي (هم پيمان) مي پردازد.

جغرافيا سياسي- نظامي بررسي پايه و اساس قدرت ملي يعني جمعيت، صنعت، بازرگاني، وضعيت مالي، ثبات داخلي منابع، اراده ملي و نيز نيروهاي نظامي مي باشد. اساس جغرافياي سياسي- نظامي عبارتست از: بررسي اندازه، شکل، موقعيت هر يک از مناطق جغرافيايي و کشورهاي جهان و ويژگيهاي مشخصه ملتها نسبت به يکديگر.

جغرافياي سياسي- نظامي، نقش بين کشورهايي که داراي قدرت دريايي هستند و آنهايي که داراي قدرت دريايي و نيز قدرت زميني مي باشند را مورد توجه قرار مي دهد. آلفرد تاير ماهان شيوه قدرت دريايي را در سطح وسيعي بر مبناي تجزيه بريتانيا که از سوي قاره اروپا آسيب ناپذير مي باشد، توسعه داد و باعث شد که بريتانيا براي مدت 140 سال با يک نيروي دريايي ممتاز و يک ناوگان عظيم تجاري بر يک امپراتوري جهاني حکمراني نمايد.

جغرافياي سياسي- نظامي يک عنصر اصلي استراتژيک نظامي در عصر هسته اي مي باشد. شيوه سياسي قدرت و موقعيت نسبي در حفظ يک توازن جهاني قدرت با ائتلاف بين قدرتهاي بزرگ و متوسط داراي اهميت مي باشند. ايده هاي جغرافياي سياسي، اساس مباحثه کنوني در آمريکا بين طرفداران استراتژي دريايي و هواداران ائتلاف استراتژي دريايي و استراتژي زميني را تشکيل مي دهد.

جغرافياي سياسي- نظامي به درک چگونگي تغييرات آتي در قدرت نسبي دولتها روي عمليات بالقوه نظامي نيز کمک مي نمايد.
سه قسمت مذکور در تقسيم بندي جغرافياي نظامي را مي توان در ارتباط با سه بخش از فنون نظامي در جدول زير مشاهده نمود.

د) جغرافياي نظامي موضوعي:
جغرافياي نظامي موضوعي، يک نوع پديده خاص و بطور کامل مشخص در سطح جهان را تحت پوشش قرار مي دهد.
مطالعات اصلي جغرافياي نظامي موضوعي عبارتند از:

• مطالعات محيطي: شامل تأثير آب و هوا، گياهان و جانوران در فراهم ساختن تجهيزات مناسب و آموزش نيروهايي که بايد در قسمتهاي مختلف جهان بکار گرفته شوند، مي باشد. گروه هاي نظامي که در مناطق قطب شمال بکار گمارده مي شوند و نظامياني که در مناطق بياباني کم ارتفاع خدمت مي کنند، نبايد يک نوع آموزش داده شوند و بايد به تجهيزات خاص مناسب مجهز گردند. درصورتي که در بررسي منطقه با توجه به سمت و سوي تهديدات شهرها، کلاً عوامل انساني را نيز در بر مي گيرد. لذا در مطالعات محيطي بايد عوامل انساني طبيعي و نظامي با توجه به سمت تهديدات، مورد بررسي قرار گيرد.

• زمين شناسي نظامي: يک روش علمي است که با طبيعت چينه بندي صخره هاي سطح زمين سر و کار دارد. به عنوان مثال زمين شناسي نظامي يک منبع صوتي را براي ساختار حفاظتي فراهم مي سازد که در برابر انفجارهاي اتمي يا غير اتمي، محافظت لازم را تأمين مي کند.

• ژئودزي: دانش ژئودزي در راستاي تعيين دقيق موقعيت نقاط سطح زمين و تعيين شکل و اندازه ابعاد زمين تأثير بسيار گسترده اي را در علوم نظامي دارد. اين دانش داراي شاخه هاي مختلف باکاربردهاي متنوع خود در تعيين هر چه دقيق تر شکل زمين مي باشد. در بحث ژئودزي رياضي (هندسي)، تعيين مختصات و موقعيت دقيق يک شبکه نقاط همگن با روشهاي مثلث بندي و پيمايش انجام مي گيرد. در ژئودزي نجومي (نجوم موضعي)، به وسيله مشاهدات نجومي و بکارگيري جداول مربوط به ستارگان سمت امتدادها و مختصات جغرافيايي نقاط ژئودزي تعيين مي شود.

در ژئودزي ديناميک (Physical geodesy)، اندازه گيري ها مبتني بر مطالعات و بررسيهاي ژئوفيزيکي مانند اندازه گيري شتاب ثقل، سطح مبنايي ارتفاعي (ژئوئيد)، اندازه گيريهاي مغناطيسي زمين به منظور تعيين انحراف مغناطيس و تعيين سمت دقيق در نقشه ها مي باشد. در ژئودزي ماهواره اي (فضايي)، با استفاده از ماهواره يا اقمار مصنوعي که موقعيت آنها همواره مشخص مي باشد نسبت به تعيين موقعيت و اندازه گيري مشخصات هندسي و طبيعي زمين اقدام مي نمايد.

• نقشه نظامي: همزمان با درگير شدن در اولين جنگ براي انسانها روشن شده است که شناخت زمين و جو آن چه اهميتي دارد، زيرا انسان در تمام مراحل زندگي خود با اقليم و اوضاع طبيعي سر و کار داشته و در جنگ نيز همين وضع ادامه يافته است.

جهت بهره برداي همزمان، سريع و همه جانبه از اطلاعات موجود پيرامون زمين، نقشه هاي توپوگرافي تهيه مي شود. يک نقشه توپوگرافي تصوير تمامي عوارض موجود روي زمين در مقياس کوچک است و با کاربرد گسترده اي در زمينه هاي مختلف از جمله:
- نقشه مبنا و راهنماي جمع آوري اطلاعات؛
- نقشه به عنوان يک منبع اطلاعاتي؛
- نقشه به عنوان زمين پذيرنده اکثر اطلاعات؛
- نقشه در ارائه مناسب اطلاعات.
نقشه حمله نظامي نيروهاي چند مليتي به يوگسلاوي سابق

• نقشه در عمليات:
- نقشه در اتخاذ تدبير و انتخاب نوع عمليات؛
- نقشه در عمليات پدافندي.

• نقشه در مهندسي رزمي: مهندسي رزمي نيازمند شناسايي زمين به عنوان زمينه کاري و حيطه فعاليت و درگيري مي باشد. يکي از تفاوتهاي عمده عمليات مهندسي رزمي با فعاليتهاي مهندسي غير نظامي، ماهيت متغير کار و وقوع حوادث و پيش آمدهايي است که در زماني اندک، شرايط و حتي اهداف عمليات را دستخوش تغيير اساسي مي کند. نقشه هاي با مقياسهاي متفاوت در فعاليتهاي مختلف مهندسي رزمي مورد استفاده قرار مي گيرد اين نقشه ها عبارتند از:

- نقشه جهت شناسايي و مکان يابي؛
- نقشه هاي اجرايي و طرحهاي مهندسي رزمي.
نقشه هاي دريايي (آبنگاري) و چارتهاي هوايي نيز با توجه به شيوه هاي خاص تهيه و اطلاعات ويژه آنها در هوانوردي و دريانوردي نيازي مسلم است.

[alamatesoall]

نقشه اي که با عمليات نقشه برداري بسيار دقيق تهيه مي شود و ميزان خطاي آن کمتر از حد مجاز است را نقشه نظامي گويند. نقشه هاي نظامي داراي ويژگيهايي مي باشند که مهمترين آنها عبارتند از:

- دقت هندسي؛
- گستره و وسعت (تماميت ارضي کشور و حتي برون مرزي)؛
- اطلاعات کامل در مقياس؛
- بکارگيري فن آوري جديد جهت دستيابي سريع به اطلاعات جغرافيايي (سرعت)؛
- صحت اطلاعات جغرافيايي؛
- اطلاعات بهنگام و به روز؛

عکس هوايي يکي ديگر از منابع اطلاعات جغرافيايي است. عکسهاي هوايي بدليل اينکه حاوي اطلاعات زيادي از زمين هستند، به کمک آنها مي توان بدون تماس و کار گسترده ميداني، به شناخت نسبتاً جامعي از مناطق مورد مطالعه دست يافت. شکل گيري و رشد و پيشرفت عکسبرداري هوايي در ارتباط مستقيم با جنگ و فعاليتهاي نظامي در جهان صورت گرفته است.

در سالهاي اخير اطلاعات ماهواره اي و تکنولوژي جديد سنجش از دور پيشرفتهاي چشمگيري داشته و بکارگيري تصاوير ماهواره اي در بررسيهاي مختلف زمين هر روز از وسعت بيشتري برخوردار مي گردد. از سال 1960 ميلادي عصر نويني براي سنجش از دور آغاز شد.

بخصوص با توسعه و پيشرفت ماهواره هاي مستقر در مدار زمين، امکان دستيابي به تصاوير ماهواره اي در ارتفاعات بالا از سطح زمين قطع نظر از مرزهاي سياسي کشورها، عملي شد. در راستاي اين تحولات شايد مهمتر از همه تحولي بود که در سيستم تهيه تصاوير الکترونيکي ديجيتالي به وقوع پيوست که مي تواند داده هاي تصويري را به زمين ارسال و مخابره کند.

[alamatesoall]

آگاهي از جغرافياي نظامي براي انجام مأموريتهاي نظامي امري مسلم است. مطالعه و بررسي جغرافياي نظامي بعنوان بخشي از مرحله طرح ريزي، وقتي شروع مي شود که يک مأموريت جديد از طرف قرارگاه فرماندهي رده بالا دريافت مي گردد و فرمانده ضمن پرداختن به شرح جزئيات مأموريت، آن را مورد تجزيه و تحليل قرار مي دهد. گام بعدي برآورد وضعيت مي باشد. برآورد وضعيت دربرگيرنده مأموريت از نظر نيروهاي خودي، نيروي دشمن و تجزيه و تحليل جغرافياي نظامي از ويژگيهاي مشخصه عمليات مي باشد.

راههاي ديگر براي اجراي مأموريت در نظر گرفته مي شود و مورد ارزيابي قرار مي گيرد. فرمانده روي روش انجان کار تصميم مي گيرد و دستوراتي را براي نتيجه آن صادر مي کند. نتايج مرحله طرح ريزي به منزله مأموريتهايي براي يگانهاي تابعه تلقي مي شود. با دريافت اين مأموريتهاي جديد، رده پايين تر يکي پس از ديگري دور جديدي از طرح ريزي را آغاز مي کنند که برآورد بيشتري از وضعيت و تجزيه و تحليل جغرافياي مناطق جديد عمليات از آن جمله است.

منطقه عمليات يک ناحيه جغرافيايي است که از طريق مأموريتهاي نظامي، تعيين مي شود. اين منطقه شامل محلي است که به وسيله نيروها و جنگ افزارهاي تحت کنترل يک فرمانده بطور مستقيم تحت تأثير قرار مي گيرد. اين منطقه با توجه به مناطق اشغال شده به وسيله نيروهاي دشمن متخاصم و عوارض زمين تعيين مي شود و به عنوان هدفي است که بايد تصرف شود يا حفظ گردد. منطقه اي که بوسيله يگانهاي خودي مجاور حفظ مي شوند، منطقه پشتيباني خود سازمان نظامي مي باشد.

يک فرمانده، به دانستن همه چيز درباره منطقه عمليات و رويدادهاي مهمي که در سطح وسيعي هستند و به منطقه عمليات مربوط مي شوند، علاقه مند است. فرمانده ممکن است منابع شناسايي را براي پاسخگو بودن در زمينه مسائل مهم تعيين کند و يا اطلاعات مربوط به اين مسائل را از قرارگاه رده بالاتر فرماندهي تقاضا نمايد. جغرافياي نظامي، بخشي از اطلاعات نظامي است که مسئوليت آن به عهده افسر اطلاعات نظامي است. جمع آوري اطلاعات در زمينه ويژگيهاي طبيعي و مصنوعي زمين و در زمينه عوامل انساني در صحنه عمليات يه در منطقه عمليات، اغلب به وسيله بخشها يا سازمانهاي اطلاعاتي انجام ميشود. در واژه هاي اطلاعاتي، اطلاعات رزمي با تجزيه و تحليل زمين و اطلاعات استراتژيکي با تجزيه و تحليل صحنه عمليات تطبيق مي کنند.

قلمرو جغرافياي نظامي سه بعدي است، زيرا جنگ در اقيانوسها، در زير سطح زمين، در جو، در بالاي سطح زمين و در جنگ زميني، روبروي سطح زمين به وقوع مي پيوندند. فاکتورهاي زمان و بعد مسافت و اهميت نسبي مواضع در مواقع پرتاب مهمات به وسيله هواپيما با پرتاب موشک و يا از طريق ماهواره، معاني مشخصي را به خود اختصاص ميدهند. زيردرياييها، هواپيماها و ماهواره ها در مدار زمين با امکان استفاده از ايستگاههاي فضايي داراي سرنشين در برآورد کردن وضعيت مطلوب، بايد مورد توجه قرار گيرد. اين برآورد وضعيت تا مرز بيروني جو را شامل مي شود. جغرافياي نظامي از آخرين و جديدترين فن آورري و روش شناسي استفاده مي کند.

ماهواره هاي زميني در ژئودزي و نقشه برداري مورد استفاده قرار مي گيرند. عکاسي و عکسبرداري هوايي و فضايي در کارتوگرافي، تجزيه و تحليل زمين مورد استفاده قرار مي گيرند. رايانه ها براي محاسبه فاکتورهاي زمان و فضا و محل دقيق هدفها و جمع آوري اطلاعات، مديريت و تجزيه و تحليل داده هاي جغرافيايي مورد استفاده قرار مي گيرند. روشهاي جديد مدل سازي و تجزيه و تحليل فضايي نيز براي مسائل جغرافياي نظامي بکار گرفته مي شوند.
در بسياري از فعاليتهاي نظامي بدون تأکيدي به عنوان جغرافياي نظامي، از اصول و مباني آن استفاده مي شود. تجزيه و تحليل منطقه عملياتي هميشه بخشي از خط مشي تاکتيکي است و تجزيه و تحليل صحنه جنگ يک بخش استثنايي از شيوه اطلاعاتي است در حالي که جغرافياي سياسي- نظامي در مطالعات استراتژيک نظامي- سياسي مورد استفاده قرار مي گيرد.

[alamatesoall]

در جغرافياي نظامي، تأثير و کاربردجغرافياي طبيعي و انساني در طرح ريزيهاي عملياتي و يا اجراي عملياتي مورد بررسي قرار مي گيرد و ارزش و اهميت نظامي عوامل مختلف جغرافياي با حرکتهاي واحدها و نيروهاي عمده با توجه به سمت و سوي تهديدات مورد توجه است.

جغرافياي نظامي در گذشته نيز تأثير قابل توجي روي عمليات نظامي داشته است. زمستان روسيه در شکست ناپلئون و هيتلر نقش مهمي ايفا نمود. اشکال طبيعي قابل دفاع زمين (Cuestas) واقع در شمال پاريس به فرانسه کمک کرد تا جلو پيشروي نيروهاي آلماني را در سال 1914 بگيرد. گستردگي چين، سعي و تلاش نيروهاي ژاپن را براي تسلط نظامي در دهه 1930 ميلادي نقش بر آب نمود. حصارهاي واقع در نورماندي، پيشروي متفقين را در سال 1944 متوقف ساخت.

طبيعت جغرافيايي منطقه خليج فارس اين امکان را در سال 1991 ميلادي براي تکنولوژي آمريکا فراهم ساخت که توانست ارتش عراق را در مدت زمان کوتاهي سرکوب کند.

بطور منطقي بايد باور داشت که جغرافياي نظامي روي مسئله رزم در آينده تأثير بسزايي خواهد داشت. در نتيجه ارزش جغرافياي نظامي در اين است که اثرات منطقه عمليات را با شيوه تجزيه و تحليل فضا و محيط تلفيق مي نمايد.

[alamatesoall]

جغرافياي نظامي، دانشي است که در زير مجموعه يکي از تعاريف جامع و فراگير علوم جغرافيا قرار مي گيرد، تأثير محيط طبيعي و فرهنگي بر خط مشي نظامي/ سياسي، طرحها، برنامه ها و انواع عمليات رزمي و پشتيباني در جهان، منطقه اي و محلي را مورد بررسي قرار مي دهد. فاکتورهاي کليدي که مستقيماً روي دامنه کلي فعاليتهاي نظامي تأثير دارد از قبيل (استراتژي، تاکتيک و دکترين)، فرماندهي، کنترل و ساختارهاي سازمان دهي شده، ترکيب بهينه اي از زمين، نيروهاي زميني، هوايي و دريايي، هدف گيري، بررسي و توسعه، آماد و تخصيص اسلحه، تجهيزات و لباس همراه با نگهداري، سازندگي، پشتيباني پزشکي، تعليم و تربيت و آموزش، در جدول زير نشان داده شده است.

1- فاکتورهاي فيزيکي (طبيعي)
روابط مکاني و فضايي بدون هيچ ترديدي از اهم مباني و فاکتورهاي جغرافيايي است که با اندازه، موقعيت و شکل نواحي زمين همرا با حضور و شکل گيري موقعيت آبهايي که در مسير پيشروي نظامي حايل هستند، ارتباط پيدا مي کند. وضعيت نسبي و روشهاي ترابري، زمان انتقال و جابجايي نيروها را بين دو مکان تعيين مي کند. در اينجا، طول، عرض و مساحت، ميزان فضاي مانور در دسترس و امنيت و آسيب پذيري نسبي نقاط کليدي را در هر ناحيه تعيين مي کنند.

شکل و مشخصات زمين، نوع آرايش نظامي را تعيين مي کند. ناهمواريها، الگوهاي آبراهه ها، زمين شناسي و خاک موضوعات مرتبط با هم هستند. استراتژيستهاي رده بالا، خلبانان و فضانوردان، کوهها، دره ها، فلاتها و جلگه ها را مي بينند. سربازان خط مقدم که بجاي تصاوير بزرگ از مناظر با جزئيات سر و کار دارند، داراي ديد متفاوت و وسيعي از عوارض هستند.

پوشش گياهي طبيعي از صورت انبوه تا مناطق تقريباً بدون پوشش گياهي، متغير هستند. مناطق توندراي بدون درخت، جنگلهاي کاج تايگا که بيشتر منطق سيبري را مي پوشاند، جنگلهاي باراني حاره اي، علفزارهاي بلند، خارستانها و نوحي پوشيده از کاکتوس، هر کدام محيط نظامي مربوط به خود را مي طلبد.
از آنجا که تقريباً 75 درصد سطح کره زمين را آب فرا گرفته است و اقيانوس آرام خود به تنهايي مناطقي از تمام قاره ها و جزاير را دربرميگيرد، لذا به اعتقاد دريانوردان، اهميت اقيانوسها غير قابل اغراق است. درياها و درياچه هاي بزرگ مثل کارائيب، خزر و مديترانه، سرزمينهاي بزرگي را از هم جدا مي کنند. بادها، جزر و مد، اختلاف دماي آبها، ميزان شوري آب باعث اين مي شود که نتوان از کشتي ها و زيردريايي ها آنطور که بايد استفاده کرد. تنگه ها، کانالها، صخره هاي دريايي و ديگر اشکال توپوگرافيکي همين نقش را در کنار سواحل بازي مي کنند.

جو زمين نيروهاي مسلح را در هر نقطه اي که باشند، خواه در بالا يا در خشکي و يا روي دريا، احاطه مي کند. دما، بارش (به اشکال باران، تگرگ، يخ، برفابه يا برف)، بادها و رطوبت نسبي همراه با روشنايي روز و تاريکي، دستورات نظامي را در زمان جنگ و يا صلح، تحت الشعاع خود قرار مي دهند چرا که آنها بطور موثري در زمانبندي، انتقال و پشتيباني اثر گذار هستند. بنابراين اگر به اين پديده هاي طبيعي و پيامدهاي آن در هر گونه عملياتي توجه خاص نشود، طراحان و فرماندهان دست اندر کار عمليات بايد بهاي سنگيني را بپردازند. تاريخ مکرراً شاهد ارتشهايي بوده است که بر اثر فرو رفتن تجهيزات و ادوات جنگي در عمق گل و لاي به کلي از هرگونه حرکت و پيشروي باز ايستادند. ناوگانهاي عظيم دريايي همانند ناوگان نيروي دريايي اسپانيا بر اثر ناديده گرفتن شرايط طبيعي از مسر خارج شده و به سرنوشت شومي گرفتار آمدند و ------ افکن هايي بر اثر تندباد يا مه از پرواز باز ايستادند و مثل يک پرنده کوچک بال و پر شکسته محکوم به زمين شدند.
به گل نشستن کشتي

سقوط يک ------ افکن بر اثر مه گرفتگي

چهارمين عنصر برجسته جغرافيايي پس از سه عنصر زمين، دريا و هوا، فضاي درون و بيرون جو است که بخش کوچکي از آن براي اهداف نظامي مورد بهره برداري قرار گرفته است


2- فاکتورهاي فرهنگي
مردم در بالاي ليست ملاحظات فرهنگي قرار دارند که مستحق توجهات بيشتري در برنامه هاي سياسي- نظامي هستند.

آمارهاي مربوط به سرشماري بيانگر اندازه جمعيت، توزيع و پراکندگي آن، گروههاي سني، درصد مردان در مقايسه با زنان و تراکم جمعيت شهري در مقايسه با جمعيت روستايي مي باشند. ديگر خصوصيات مهم نظامي شامل هوش و استعداد افراد و اطلاعات بومي، زبان، گويشها، ميزان باسوادي، سنتها، باورها، حس وطن پرستي، طرز برخورد با بيگانه (بي علاقه، با احترام، با خصومت، متنفر)، انضباط، روحيه جنگجويي، خلق و خو (تهاجمي يا انفعالي) و همينطور شيوع يکسري بيماريهاي بومي، مي باشند.
ارتباط بين گروههاي نژادي، قومي، قبيله اي و مذهبي مستلزم توجه خاص است زيرا بيگانگي (اليناسيون) در اغلب موارد منجر به درگيريهاي نظامي مي شود.

برخي از اماکن مثل زيارتگاهها، قبرستانهاي ملي، اماکن مذهبي و حتي تمامي يک شهر از نظر روانشناسي اهميت بسزايي دارند و بايد قبل از دست زدن به هر گونه عمليات، آنرا مورد توجه دقيقي قرار داد.
منابع طبيعي، کاربري زمين و صنايع که زيربناي توانايي ها و استعدادهاي رزمي و نيروي مقاومت و ايستادگي نيروهاي خودي و نبرد دشمنان را مشخص مي کند، نقش اساسي در امنيت دارند. غذا اساس ايستادگي و شکست ناپذيري را تشکيل مي دهد و تهيه مواد اوليه و امکانات و تبديل آنها به کالا و وسايل مورد نياز، از جمله ضروريات ديگر است.

عناصر سازنده اصلي عبارتند از: کشاورزي، دامپروري و شيلات، معادن و فلزات، نفت، نيروي الکتريسيته و هسته اي، امکانات آبي، ساخت کارخانه ها، کارخانه هاي سنگ، آجر، کانکريت، چوب بري و ديگر مواد ساختمان سازي.

امروزه در جهان تنها چند کشور وجود داند که از توان و پتانسيل اقتصادي برخورداراند و هيچکدام از کشورها کاملاً خودکفا نبوده تا بتوانند همه نيازهاي خود را برطرف سازند. لذا منابع خارجي براي مقاومت و ايستادگي و درجه کنترل بر آنها از نظر جغرافيايي اهميت بسزايي دارند.

شبکه هاي حمل و نقل، توانايي هاي دولتمردان و فرماندهان را جهت بکارگيري و پياده کردن نيروها در گوشه و کنار جهان تسريع يا باز مي دارد. جاده ها، راه هاي آهن، آبراهه ها، فرودگاه هاي نظامي و بنادر که در ترکيب مناسب و درستي با هم موقعيت يافته باشند، سبب سهولت مانور در جابجايي نيروها مي شود، بنحوي که مي توان بطور سريع از پايگاه هاي دور نيرو فرستاد. راههاي زميني، دريايي و هوايي سبب محدوديت و بازدارندگي تواناييها ميگردد و هزينه دستيابي به اهداف ماموريت از نظر زمان، بالا مي رود و چه بسا زندگي و حيات نيروي تحت فرماندهي را هم به خطر اندازد. کمبودهاي شديد ممکن است حتي عمليات ضروري را غير عملي سازد.

توسعه شبکه هاي حمل و نقل جهت سهولت جابجايي نيروها و تجهيزاتتوسعه سيستمهاي ارتباط از راه دور

[alamatesoall]

مناطق جغرافيايي در زمين و در فضا، بطور معقول و منطقي نواحي همگني هستند که داراي عارضه هاي بارز توپوگرافي، آب و هوا، روئيدنيها و عوامل موثر فرهنگي بوده که بالنسبه تأثيرات يکنواخت و يکدستي در اتخاذ عمليات و طراحي نظامي اعمال مي کنند ولي بايد خاطر نشان کرد که در اين مقوله، چندين سيستم طبقه بندي در تقابل با هم قرار دارند. يکي از اين سيستمها به سطح اهميت مي دهد که ممکن است بصورت تپه ماهور يا افقي، صاف يا دنداه دار روي زمين يا زير دريا باشند. طبقه بنديهاي ديگر بر اساس نوع اقليم است مثل منطقه شمالي، فرا شمالي، حاره اي يا سرد و مرطوب، سرد و خشک، گرم و مرطوب، گرم و خشک که هر کدام داراي اختصاصات گياهي و جانوري خود مي باشند.

فضانوردان در ارتفاع 95 کيلومتري از سطح زمين، بهنگام گردش بدور زمين با پنج منطقه جغرافيايي روبرو هستند که يکي در روي ديگري قرار گرفته است. آنها بايد از گشتکره (تروپوسفر)، پوشکره (استراتوسفر)، ميانکره (مزوسفر)، دماکره (ترموسفر) و برونکره (اگزوسفر) بگذرند تا به آن ارتفاع برسند. در آن ارتفاع جاذبه آيروديناميکي و دماي اصطکاک اهميت خود را از دست مي دهند.

نيروهاي مسلحي که بطور مشخصي براي بکارگيري در يک محيط معيني در نظر گرفته شده اند، معمولاً کارايي خود را در جاي ديگر از دست مي دهند. با تغيير شرايط آنان بايد با شرايط محيط جديد مثل توپوگرافي، شرايط آب و هوايي و سيستم هاي حکومتي آشنا شوند و تکنيکها و شيوه هاي خود را تغيير دهند و سپس اقدام به تهيه اسلحه مناسب، تجهيزات، لباس و تدارکات اسکان مناسب باشند.

آرايش بهينه براي جنگ در جنگلهاي باراني آمادگي لازم را براي روبرو شدن با گرما، رطوبت و حشرات موذي را فراهم مي آورد. اسهال و بيماريهاي خاص مناطق استوايي ممکن است بيشتر از سلاح دشمن تلفات ببار آورد. اگر نيرو احتياط لازم را بعمل نياورند و چنانچه از اسلحه و تجهيزات نظامي در مقابل رطوبت و گرد و غبار بخوبي نگهداري نگردد، در ميدان جنگ عمل نخواهند کرد. سربازان و نيروهاي پياده با لباسهاي نظامي سبک که با محيط اطراف خود استتار شده اند، بر استتار تانکها و نفربرها مقدم هستند، زيرا شناسايي هوايي در اين مورد بشدت محدود شده و فنون و تاکتيک واحدهاي کوچک در صحنه عمليات تفوق دارد. در مقابل، آرايشهاي بهينه در هواي سرد نيازمند وسايل مخصوص استتار در برف، پوتين هاي ضد آب، کيسه خواب، اسکي، تجهيزات موتوري و مخصوص ترابري در روي برف، چادر مجهز به وسايل گرمايي، ضد يخ، روغن با ويسکوزيته پايين، غذاهاي گرم با کالري بالا و باز آموزي مي باشد.

[alamatesoall]

مناطق نظامي و مرزهاي سياسي بندرت بر هم منطبق مي شوند، در نتيجه بيشتر کشورها داراي دو يا چند زير مجموعه جغرافيايي هستند که برنامه ريزي، تدارکات و عملياتها را پيچيده مي کند. عوامل فرهنگي اغلب بيانگر تناقضات نظامي در نواحي که از نظر توپوگرافي و آب و هوايي بهم چسبيده هستند، مي باشد.

اگر چنانچه سياستمداران، استراتژيستها و کارشناسان نظامي، عوامل و عناصر جغرافيايي را که در مقابل تغييرات فصلي، چرخه طبيعت يا اتفاقي دگرگون مي شوند را ناديده بگيرند، دچار سوانح و حوادث ناگواري خواهند شد. جنگهاي هسته اي هر چند که اينک به ادعايي ابزار بازداشته شده است، ليکن درصورت استفاده از آنها، در لحظه اي مي توانند تمام شهري را که ميدان نبرد بحساب مي آيد با خاک يکسان نمايد و يا بعد از انتشار راديواکتيو، روز را به شب ظلماني تبديل کند و لکه هاي خورشيدي بطور دوره اي خاموشي را بر دنيا حکمفرما سازد.

نمايي از يک انفجار اتمي که در يک لحظه همه چيز را با خاک يکسان مي کند

گير افتادن نيروهاي نظامي در سيلاب
در تغييرات فصلي در اثر برگريزان پاييز، مخفي گاهها و پناهگاهها لو رفته و عمليات اختفاکاري بي فايده مي گردد. سرماي زودرس، رطوبت منطقه، جريانات بادهاي موسمي و غيره و پيشبيني نکردن در محاسبات نظامي باعث ضربات جبران ناپذيري در طرح ريزي عمليات مي گردد. بنابراين کارشناسان نظامي در هنگام طراحي عمليات بايد همواره تغييرات ناگهاني عوامل جغرافيايي را مورد توجه قرار داده و در تجزيه و تحليل منظور نمايد.

توپوگرافي زمين در مناطق غرب و شرق و يا جنوب و شمال، آرايش دفاعي متفاوتي را در تهاجم و آفند و يا پدافند مي طلبد. طغيان ناگهاني رودخانه اي مي تواند بهترين طرح ها و نقشه هاي نظامي را خنثي کند. پيش بيني اتفاقات ناگهاني و فصلي سبب ايجاد مشکلاتي در فعاليت مهندسي رزمي مي گردد.

همه عواملي که در بالا به آنها اشاره شد، ناشي از سطحي نگري و عدم درک صحيح از محيط است که با بهره گيري مناسب از جغرافياي نظامي، مي توان بر بسياري از آنها فائق آمد.