زندگینامه مصطفی کمال آتاتورک

[Borna66]

به چندین فرنود گوناگون آتاتورک پدر ترکیه نوین فرد بسیار تاثیر گذاری در منطقه بوده است از همین رو خواستم زندگینامه ایشان را به تدریج در این جستار بازگو نمایم امیدوارم که مورد توجه دوستان قرار گیرد .

[Borna66]

پدر ترکيهء مدرن

به قلم لرد کين راس

John Patrick Balfour, 3rd Baron Kinross

1904-1976

يادداشت مترجم

دربارهء مصطفی کمال «آتا تورک» (به معنی «پدر ملت ترک») مقالات و کتاب های تحقيقی فراوانی نوشته شده و هنوز نيز نوشته می شوند. بخصوص محال است دربارهء سکولاريسم در يک جامعهء اسلامی سخنی پيش آيد و بلافاصله يادی از مصطفی کمال نشود. اين روزها بخصوص، با قدرت گرفتن مذهبيون در ترکيه و افتادن زمام حکومت به دست آنان، که خود پردهء ديگری از تقابل اسلام و سکولاريسم در حوزهء قدرت سياسی بشمار می آيد، بررسی تجربهء ترکيهء مدرن برای همه کسانی که نسبت به امکانات آيندهء سکولاريسم در کشورهای اسلامی خود می انديشند و نيز درس آموزی از اين تجربهء هفتاد ساله بسيار اهميت دارد.
با توجه به اينکه امکان انتشار کتابی دربارهء «اعمال کنندهء اصل جدائی دين از حکومت در ترکيه» در ايران فعلاً وجود ندارد، بايد در زندگی تک تک کسانی که کوشيده اند در جوامع اسلامی از طريق تکيه بر سکولاريسم راه را بر دموکراسی، آزادی و تجدد بگشايند غور و تفحص کرد، بر آن شديم تا کتاب مناسبی را در مورد زندگی و دهش های آتاتورک به ترکيهء کنونی يافته و ترجمه کنيم؛ بی آنکه انتخاب آتاتورک نشانهء آن باشد که ما، در سايت او را نمونهء اعلای يک دولتمرد سکولار شرقی بدانيم. مهم حوادثی است که با نام او در منطقه ای که ميهن ما هم در آن قرار دارد تجربه شده و آشنائی با پيچ و خم آنها می تواند برای همهء علاقمندان به آيندهء کشورمان و منطقه مفيد باشد.
در اين مورد کتب مختلفی مورد بررسی قرار گرفتند و عاقبت، پس از مشورت های متعدد، بخصوص با روشنفکران و استادان دانشگاه های ترکيه، بر سر ترجمهء کتاب «لرد راس کين» توافق شد که داستان اين زندگی شگفت را از ديدگاه يک بيگانهء بسيار آشنا با سرزمين ترکيه و در زمانی دور از اکنون (1964) بيان می کند.
در ترجمه کتاب دقت زيادی شده تا متن با وفاداری تمام به فارسی برگردانده شود. با اين همه اتشار نخست اين ترجمه بر روی اينترنت اين امکان را به همهء ما و شمای خواننده می دهد که با ارائهء هرگونه پيشنهاد خردپذير برای بهتر کردن متن فارسی کمک کنيم تا متن نهائی که روزگاری ـ لابد ـ به دست چاپ سپرده خواهد شد صورتی مورد پسند و پذيرش داشته باشد.

اکتبر 2007 ـ شهر دنور، در ايالت کلرادو، از ايالات متحدهء آمريکا ـ اسماعيل نوری علا

[Borna66]

پيشدرآمد مؤلف مصطفی کمال، که بعدها «آتاتورک» خوانده شد، سرباز ـ دولتمردی برجسته در نيمهء نخست قرن بيستم بود. سياست خارجی او نه بر بنياد کشورگشائی که معطوف به جمع کردن باقی مانده های امپراتوری در داخل مرزهای ترکيهء کنونی بود. و در سياست داخلی نيز پی گير ايجاد نظامی سياسی بود که بتواند پس از او نيز به حيات خود ادامه دهد. او بمدد چنين روجيهء واقع گرائی بود که توانست کشور خود را احيا کند و امپراتوری در هم پيچيده و کهنهء عثمانی را بصورت جمهوری جديد و خوش ساخت ترکيهء مدرن در آورد.
آتاتورک يک ترک عادی نبود. پوست و موئی روشن تر از اغلب آنان داشت؛ همراه با گونه هائی ساخته شده از استخوان های برجسته و چشمانی برنگ فولاد. لاغر اندام بود با حرکاتی نرم و راحت. حتی زمانی که در حال استراحت بود از پيکرش انرژی می تراويد. اين انرژی چشمان سردش را درخشان می ساخت و با وجود حالات متضاد روحی که داشت همواره سرزنده می نمود. بين پرحرفی و خموشی نوسان داشت؛ گاه تنشی که در وجودش بود بشدت آتشفشانی می کرد و گاه ظاهر جذاب مردی خوش رفتار و شهرنشين را داشت. به ظاهر خود اهميت بسيار می داد. به دقت لباس می پوشيد، ابروهايش را عمداً تاب می داد، از دست ها و پاهای خوش ترکيب خود مغرور بود و دوست داشت که آنها را، به بهانهء دست و پا زدن در استخری که در باغ خود ساخته بود، به دوستان نزديکش نشان دهد.
اما پسند عوام را چندان خوش نمی داشت. البته بخاطر وظيفه ای که برای خود قائل بود به آن نياز داشت اما اغلب آن را استهزاء می کرد و بندرت فريبش را می خورد. يکبار، وقتی دوستی از او خواست که برای جلب افکار عمومی کاری انجام دهد، او با لحنی تحقيرآميز پاسخ داد: «من برای افکار عمومی کار نمی کنم. من برای ملت و نيز برای ارضاء خودم عمل می کنم». اين دو انگيزه در او با هم کار می کردند. او تا آنجا که توان دوست داشتن داشت کشور خود را دوست می داشت. جاه طلبی هايش، شعله ور شده در تخيلی قوی، و انگيزش يافته از طبيعتی توفق جو و اراده ای تغييرناپذير، معطوف قدرت بود. اما او اين قدرت را بدان خاطر می خواست که آنچه را در ذهن خود و به سبک خويش برای ملتش می خواست تقديم آنان کند.
ذهنی ناآرام داشت، سيراب شونده از آبشخور اصول تمدن غرب، که از قرن نوزدهم بر افکار آزاديخواهان ترک اثر نهاده بود. ذهنی که دائماً از افکار ديگران تغذيه می شد، آن افکار را در خود می گواريد و از آن خود می کرد. اما هميشه اين روند بر نوعی بی اعتمادی نسبت به «نظريه پردازی صرف» تکيه داشت. او، در روش، مردی عمل گرا بشمار می آمد که قادر بود بخاطر پيشرفت «گام به گام بسوی هدف مورد نظر» بر بی قراری های خويش لگام زند. اما همين گام ها هميشه بصورتی سريع و آزاديخواهانه اما اغلب با روش هائی نه چندان آزاديخواهانه تحقق می يافتند و به رفتارهائی بی رحمانه با دوست و دشمن می انجاميدند.
آتاتورک که گاه نسبت به جان آدمی بی توجه می نمود در يک مقياس شخصی مردی ضد بشر نبود. او آدميان را می شناخت و ويژگی هاشان را قدر می نهاد و، چه در انفراد و چه در جمع، شخصيتشان را با روشن بينی بسيار زيرکانه ای ارزيابی کرده و اعمالشان را پيش بينی می نمود. او که در رفتار با ديگران انعطاف پذير بود، بخوبی می دانست که کی وقت تشويق است، کی هنگام ريشخند، کی زمان تهديد، و کی فرصت فرمانروائی. او استاد ظرافت کاری های سياستمداران بود. او که به خوشباشی عادت داشت، از حضور در جمع لذت می برد و کشورش را در عمل از سر ميز نوشخواری هايش اداره می کرد. عاشق سخن گفتن با صدای پرطنينی بود که می شد آن را صدای يک «سارا برنارد» مرد دانست. اصريح سخن می گفت، اغلب پر طمطراق، گاه با نيش، و هميشه همراه با طنز و کنايه و نيز چرخش هائی ناگهانی در ميان جملات. امثلاً، يکبار در مورد «عصمت اينونو»، که سال ها نخست وزيرش بود، گفت: «در شکم او پنجاه روباه دنبال هم می کنند اما هيچکدام هيچوقت موفق به گرفتن دم آن ديگری نمی شوند».
آتاتورک به زندگی اطرافيانش غنا می بخشيد. او از تحسين شدن از جانب زنان لذت می برد و آشکارا به آن پاسخ مثبت می داد. مرگ او و نشستن «اينونو» بر جايگاهش، نوعی فرود آمدن از فرازی بلند بود، چندانکه يکی از خانم های تحسين کننده اش گفت: «ترکيه عاشق خود را از دست داده است و حالا مجبور است با شوهر خود بسازد». اين حسی بود که بسيارانی از هموطنانش در آن شريک بودند.
***
و يک نکته:
من در مورد گفتگوهائی که در اين کتاب آورده ام سخت دقيق بوده ام. نيازی نيست که بگويم هيچ کدامشان را نساخته ام. همهء آنها يا از زندگينامه ای که آتاتورک خود نوشته و يا از قول نويسندگان ديگر (همچون هليده اديب) و نيز کسانی که شخصاً با آنها گفتگو داشته ام برگرفته شده اند. اگر در آنچه اين منابع گفته اند نکاتی ساختگی وجود داشته باشد من مسئولشان نيستم؛ هر چند که اساساً شک دارم چنين امری صورت گرفته باشد. من تنها گفتآوردهائی را برگزيده ام که اصيل و درست بنظرم آمده اند و بسيارانی را که اينگونه ارزيابی نکرده ام کنار گذاشته ام. واقعاً نمی دانم (مگر آنکه گفتگوئی را با وجود ضبط صوت انجام داده باشيم) چگونه می توان از اين به واقعيت نزديک تر شد. بخصوص که شرح يک زندگی بدون ذکر چنين گفتآوردها چيزی ملال انگيز خواهد بود.

جان پاتريک بالفور، سومين لرد کين راس

[Borna66]

بخش اول ـ ضعف و سقوط امپراتوری عثمانی

فصل اول ـ تولد يک مقدونيه ای

در امپراتوری عثمانی، سرزمين «مقدونيه» ـ با کوهستان های سرکش و رودخانه های خروشانش ـ جائی بود که در آن مردمان گوناگون اين امپراتوری به هم رسيده، با هم در آميخته و زندگی هايي رنگارنگ را ادامه می دادند. در واقع مقدونيه مينياتور کوچکی از آن سامانهء نامنسجم اما کارايي بود که ترک ها به کمک آن توانسته بودند به مدت پنج قرن مجموعه ای از نژادهای گوناگون شرق و غرب عالم را تحت فرمانروايي خود در آورند. مقدونيه در مرکز بخش اروپايي ترکيه قرار داشت، بخشی که عثمانی ها آن را «روملی» می خواندند که در واقع همان «قلمروی امپراتوران روم شرقی» و«بيزانس» يونانيان بود. اهالی مقدونيه، چه مسلمان و چه مسيحی و چه يهودی، چه ترک و چه يونانی و چه اسلاو و چه آلبانيايي، مردمی نيرومند بودند که روحشان را طبيعت محل زندگيشان، با آب و هوای بی اعتدالش، سخت و آبديده کرده بود. اين مردم، چه از درون و چه از بيرون، تحت تأثير تمدن غرب بودند و، با توجه به اين همه عناصر گوناگون شکل دهنده، از نظر روحی مردمی بسيار منفرد و تکرو محسوب می شدند.

مصطفی کمال اهل سرزمين مقدونيه بود. او در بندر «سالونيکا» متولد شد ـ بندر پر رفت و آمدی که مقدونيه را به دريا متصل می کرد. تاريخ تولدش به سال 1881 بود؛ زمانهء ناآرامی که طی آن سرزمين «روملی» تجزيه می شد و اجزای تشکيل دهنده اش از هم می گسستند. مسيحی عليه مسلمان می جنگيد و يونانی و اسلاو عليه ترک و نيز عليه يکديگر. اين مردم، که احساسات ملی گرايانه در آن ها شعله ور شده بود، می کوشيدند تا خود را از چنگال امپراتوری رها کنند و «روملی» را به نفع يونانی ها، بلغارها و صربيائی ها تکه تکه سازند؛ و قدرت های بزرگ، يعنی امپراتوری های توسعه طلب اتريش، مجارستان و روسيه ـ که رقيب هم محسوب می شدند ـ نيز در مناطق هم مرز خود با مقدونيه به اين کوشش ها دامن می زدند و می کوشيدند تا از طريق ايجاد اقمار مختلف در لحظهء مناسب بخش هايي از مقدونيه را تصرف کنند. امپراتوری انگليس نيز در نقش نيرويي تعادل بخش می کوشيد تا به جای تصرف سرزمين های جديد از قطع ارتباط خود با متصرفات شرقی تر خويش جلوگيری کند. بدينسان، به هنگام تولد مصطفی کمال، امپراتوری عثمانی و کلاً مشرق زمين تسليم مغرب می شد؛ همانگونه که زمانی مغرب زمين به مشرق تسليم شده بود. امپراتوری عثمانی دستخوش سيری نزولی بود که آن را به سوی سقوط نهايي پيش می راند.

[Borna66]

در عين حال، فشار عليه اين امپراتوری از درون مرزهای آن نيز دست اندر کار بود و، در واقع در 1887، يعنی چهار سال پيش از تولد مصطفی، بود که فشار خارجی نيز بر آن اقزوده شده بود. در آن سال روس ها، که رويای متحد کردن اقوام اسلاو را برای رسيدن به دريای مديترانه در سر می پرورانند، از مرزهای عثمانی گذشته و تا حوالی قسطنطنيه پيش راندند و تنها در آنجا بود که نيروی دريايي انگليس موفق به متوقف کردن آنها شد. آنگاه، ابا حضور نيروهای مختلف درگير، معاهده ای در «سان استفانو» به امضا رسيد که در واقع زمينهء جداسازی بخش اروپايي ترکيه به نفع وسعت بخشيدن به بلغارستان محسوب می شد. اما اين نيروها فکر ديگری را هم دنبال می کردند. بريتانيا و اتريش رفته رفته نسبت به نفوذ روزافزون روس ها حساس شده و عاقبت در کنگره 1878 برلين، و بيشتر تحت نفوذ «ديزرائلی»، نخست وزير بريتانيا، تصميمات قبلی خود را تغيير داده و بر اين موافقت کردند که در برابر گرفتن امتيازاتی از روس ها در غرب، در شرق به آنها امتياز بيشتری بدهند. بدين ترتيب بود که سرزمين روملی بار ديگر زندگی از سر گرفت و، در عين حالی که در مجاورت بلغارستانی آشوب زده و کوچکتر قرار گرفته بود، در وضعيتی انفجاری هنوز جزيي از امپراتوری عثمانی محسوب می شد.

[Borna66]

بدينسان، مصطفی کمال ديده بر جهانی ناآرام گشوده بود، در سرزمينی دستخوش آشوبی درونی و تهديدات خارجی. اعضاء خانوادهء او جزو مسلمانان عثمانی بودند ـ از طبقهء متوسط و با ريشه هايي عميق و به شدت ترک. در مورد اين امکان که او، همچون اغلب اهالی مقدونيه، دارای رگه ای از اسلاوها و آلبانی ها هم بوده نمی توان به قاطعيت حکم کرد. اما نوعی تفاوت ظاهری، هم در رنگ پوست و هم در اجزای صورت، که در طی رشد جسمانی اش نسبت به ديگر ترک ها پيدا می شد می توانست نشانه ای از اين درهم آميختگی باشد. بهر حال واقعيت آن است که برای کودکی که در محيطی اين چنين در هم آميخته به دنيا می آيد پيش از آن که مسئلهء ارتباطات نژادی و موضوع اصليت شخصی مورد نظر قرار گيرد فرهنگ خانوادگی اهميت دارد.
__________________

[Borna66]

پدرش عليرضا نام داشت و مادرش زبيده. زبيده، مثل اسلاو های ساکن مناطق مرزی بلغارستان، پوستی لطيف و سفيد و چشمانی عميق و آبی داشت. خانواده اش از اطراف درياچه ای که در غرب سالونيکا به طرف آلبانی گسترده بود آمده بودند ـ جايي که کوهستان های سخت لخت به گستره های نيلگون آبی می رسيدند. اين منطقه کوهپايه ای بود که، پس از فتح مقدونيه و «تسالی» به دست ترک ها، مردمان زيادی از قلب آناتولی را به خود جلب کرده بود. در نتيجه، زبيده هم دوست داشت فکر کند که در رگ هايش مقداری خون اصيل «يوروک» وجود دارد. يوروک ها مردمی ايالتی بودند که اصالتاً از اقوام ترکی که در کوه های «تروس» زندگی می کردند منشعب شده بودند. مصطفی وجنات خود را از مادرش گرفته و موی روشن و چشم آبی اش يادگاری از زبيده محسوب می شد. زبيده بر فرزندش تأثيری به سزا داشت و مصطفای کوچک همواره بين دو گزينهء احترام و طغيان نسبت به او در نوسان بود. زبيده که زنی اجتماعی محسوب می شد دارای اراده ای قوی و زيبايي خاص دهقانی بود؛ هوشی سرشار داشت اما تحصيل نکرده بود و به سختی می توانست بخواند و بنويسد.
عليرضا اگرچه بيست سال از زبيده بزرگتر بود اما در کنار همسرش شخصيتی سايه وار داشت. او که پسر يک معلم مدرسهء ابتدايي بود تحصيلاتی داشت و همين امر موجب شده بود تا شغل کوچک منشی گری يکی از ادارات دولتی نصيبش شود. اما او هرگز در کار خود ترقی نکرد بطوری که وقتی می خواست زبيده را به زنی بگيرد توانايي قيمتی که خانواده زبيده طلب می کردند را نداشت. اما برادرش، حسين، به نفع او دخالت کرد و ازدواج آن ها در سالونيکا سر گرفت.

[Borna66]

آنها بعداً در دهکده ای در کوهپايه های کوهستان «المپ» ـ جايي که عليرضا در آن به کار مشغول بود ـ ساکن شدند. علیرضا، که در اين سرزمين جنگلی با حقوقی اندک به سختی زندگی می کرد، می ديد که در اطرافش کسانی که به کار چوب بری و حمل و نقل آن مشغولند به سرعت ثروتمند می شوند و لذا تصميم گرفت که، عليرغم بی اطلاعی کاملش از امور بازرگانی، از شغل خوش استعفاء داده و به کار چوب بپردازد. او، برای اين کار، به سالونيکا بازگشت و با شراکت شخصی به نام «جعفر افندی» شرکتی به وجود آورد و همهء پس انداز خود را در آن سرمايه گذاری کرد. موفقيت های اوليه او در اين کار موجب شد تا بتواند خانهء بزرگتری برای خانوادهء خود بسازد ـ خانه ای دو طبقه با اتاق های بزرگ و پنجره هايي گشوده به خيابانی سنگ فرش و باغچه ای در پشت. پنجره های بيرون آمده و روکش دار خانه از يکسو جلوگير نور شديد آفتاب بودند و، از سوی ديگر، ساتر اهل خانه از نگاه های کنجکاو همسايگان.

[Borna66]

اما واقعيت آن بود که عليرضا برای شروع کار بازرگانی لحظهء بدی از تاريخ را برگزيده بود. کوهستان ها را دستجات پراکندهء يونانيان مسلحی پر کرده بودند که اغلب شان پناهندگانی گريخته از ستم «بيک» های ترک محسوب می شدند. آنها، در عين حال، نگهبان و محافظ دهقانان مسيحی محل نيز محسوب می شدند و اکنون، پس از شکست ترک ها از روس ها و ضعيف شدن مقامات محلی، جرآت يافته و دست به شورش هايي گسترده زده بودند.
به زودی عليرضا قربانی حملات دايم اين گروه ها شد. آنها با تهديد به اين که مخازن چوبش را آتش خواهند زد از او پول مطالبه کردند اما پس از دريافت پول چوب ها را به آتش کشيدند. آنها کارگران او را به ترک کار واداشته و از حمل الوارها به بندر جلوگيری کردند. عليرضا که مجبور بود در جنگل با آنها مبارزه کند، عاقبت، بر اساس توصيهء فرمانده ژاندارمری سالونيکا که شغلش در واقع خلع يد از اين متجاوزان بود، ناگزير شد تجارتخانهء خود را ببندد. اين گونه بود که ضعف و سقوط نظم و قانون ترک ها در مقدونيه نتايج وخيم خود را به نمايش گذاشته بود.
زبيده برای شوهرش پنج فرزند به دنيا آورد که از ميان آن ها تنها يک پسر، که مصطفی باشد، و يک دختر، که مقبوله نام داشت، به سنين بلوغ رسيدند. عليرضا نام مصطفی را خود برای فرزندش انتخاب کرده و به رسم سنتی آن را در گوشش زمزمه کرده بود. اين نام يکی از برادران عليرضا بود که در کودکی تصادفاً به دست او از گهواره بيرون افتاده و کشته شده بود. يک پدايهء سياهپوست که اسلافش برده بودند از مصطفی نگاهداری می کرد و در گهواره برايش ترانه های عاميانه «روملی» (بخش اروپائی عثمانی) را می خواند که با آهنگ های بيزانسی و اسلاوی و ترکی در هم آميخته بودند؛ لالائی هائی که در سراسر عمر همواره در ذهن مصطفی حضور داشتند.
زبيده زنی زاهد بود، ايمانی قوی داشت، و همواره به باورهای سنتی پيشينيان مسلمان خود وفادار بود و به اين امر افتخار می کرد که افرادی از بين خانواده خود و شوهرش موفق شده اند به زيارت حج بروند. او دوست داشت که مصطفی نيز راه آنان را ادامه داده و يا قاری قران و يا مدرس مذهبی شود. به همين دليل هم او را نيز، همچون فرزندان خانواده های مسلمان، به مکتب خانه فرستادند تا آموزش قرآنی ببيند.
اما عليرضا در مورد پسرش عقيدهء ديگری داشت. او ـ که مردی ضد آخوند و آزادمنش بود و به افکار جديدی که از جانب غرب آمده و رفته رفته در مقدونيه رواج می يافت توجه داشت ـ اصرار کرد که مصطفی بايد به مدرسهء خصوصی غير مذهبی «شمسی افندی» برود؛ مدرسه ای که با داشتن برنامهء درسی مدرن، نخستين مدرسه از نوع خود در «سالونيکا» محسوب می شد. عاقبت، در پی اختلافات و گفتگوهايي چند، مصالحه ای موثر صورت گرفت. عليرضا تسليم همسرش شد اما مصطفی برای دريافت آموزش رايج مذهبی به مدرسهء «فاطمه ملا کادين» گذاشته شد.

[Borna66]

بعدها مصطفی با حالتی طنز آلود تعريف کرده است که: «در صبح روزی که به اين مدرسه رفتم مادرم با تشريفات تمام لباسی سفيدرنگ بر تنم کرده و دستمال گردنی با نخ های طلايي را به شکل عمامه به دور سرم پيچيده بود. در دستم هم يک غنچه گل طلايي گذاشته بود. معلم مدرسه با همهء شاگردانش در جلوی خانهء ما ظاهر شد و پس از انجام مراسم نماز، من، با قراردادن نوک انگشتانم به روی سينه و پيشانی و بوسيدن دست های پدر و مادر و معلمم مراسم احترام نسبت آنها را انجام دادم. آنگاه، در ميان هلهلهء همراهان جديدم، با شادمانی و تا رسيدن به مدرسه ای که به مسجد چسبيده بود، در خيابان های شهر رژه رفتيم. به محض ورود به مدرسه نيز مراسم نماز دسته جمعی ديگری برگزار شد و سپس معلم دست مرا گرفته و به اتاق لختی برد تا در آن کلمات قدسی قرآن برايم خوانده شود».
بدينسان تعصب مذهبی زبيده پاسخی در خور گرفت و او توانست خود را در بين همسايگانش سربلند حس کند. مصطفی با اين مدرسه مشکل خاصی نداشت. اما در طی همين زمان هم بود که نوعی بیزاری از آداب و تشريفات کهن مسلمانان، که هنوز در ميان ترک هايي که مادرش از آن ها سرمشق می گرفت برقرار بود، در او آغاز به نطفه بستن کرد.
يک روز از جای خود بلند شده و در مقابل دستور معلم، که به او می گفت بنشيند، مقاومت کرده و صدا به اعتراض بلند کرد که اين طرز نشستن سبب می شود دچار گرفتگی عضلاتت شود.
معلم با حيرت پرسيد «يعنی جرآت داری که از من اطاعت نکنی؟»
مصطفی پاسخ داد: «بله، من جرات دارم که از شما اطاعت نکنم».
در اين هنگام همهء شاگردان کلاس به پا خواسته و گفتند: «ما همگی از شما اطاعت نمی کنيم!» و معلم ناگزير به مصالحه با آن ها شد.
اندک زمانی بعد، عليرضا ـ بدون رويارو شدن با اعتراض زبيده که به هر حال به خواست اوليهء خود رسيده بود ـ پسرش را از مکتب خانهء مذهبی بيرون آورده و نامش را در مدرسه «شمسی افندی» نوشت و تحصيلات مصطفی در اين مدرسه به صورت رضايت بخشی ادامه يافت.
مصطفی، به لحاظ داشتن موهای روشن و اندام بزرگ، در ميان ديگر پسرها تشخصی ويژه داشت و به زودی شيوهء عمل آدم های بزرگ را هم برای خود انتخاب کرد و به بازی های همکلاسانش در خيابان ها ـ مثل طاس بازی، قاب بازی، و بازی با هستهء میوه جات ـ بی اعتنا شد و هرگز در اين بازی ها شرکت نکرد. هنگامی که از او می خواستند تا در بازی خم شدن و پريدن از روی پشت يکديگر شرکت کند او مغرورانه از خم شدن خودداری می کرد و به آن ها می گفت «اگر می توانيد از روی قامت ايستاده من بپريد». به اين ترتيب، او بصورتی تکرو و مغرور رشد می کرد و رفتاری برتری جويانه داشت و نسبت به هر گونه شوخی و اهانتی عکس العمل نشان می داد.