قرن هفتم وهشتم مقارن است با حمله ی مغول به ایران ، قرونی که سرزمین های ایران مورد حمله وحشی ترین قوم قرار گرفت و با وحشیانه ترین فجایع تاریخ مواجه گشت .هنگام حمله مغول ، سرزمین های ایران بسیار آباد وازنظرعلم و دانش ارزنده ودر جایگاه رفیعی قرار داشت،اما با حمله مغولان و ویرانی های وسیع،آنچنان شد که تا سالیان بس طولانی آثار ویرانگری آنان بر فرهنگ وتمدن ایرانی باقی ماند.
از ویژگی های حمله مغول به ایران یکی کشتارهای وسیع و قتل عام مردم بی پناه بود ودیگر از میان بردن آثار تمدن شهر ها وسوزاندن بنا ها،مدارس ومراکز تعلیم وتربیت واز میان رفتن کتابخانه ها بود،آن چنان که امروز با کمال تأسف بسیاری از آثار تألیف شده در عصر پیش از مغول از میان رفته و تنها نامی از آنها باقی است.
به هم ریختگی اوضاع اجتماعی ایران و آشوب ها در این دوره به حدی بود که جامعه را از اعتدال خارج کرد وانحطاط اخلاقی شدید و گسترده ای پدیدار شد آنچنانکه در قرن هشتم شدت فساد اخلاقی واجتماعی در طنز تلخ عبید مجال بروز یافت. البته این انتقادها در آثارحضرت مولانا،سعدی وغزلیات حافظ و جام جم اوحدی مراقه ای نیز منعکس است اما در این دوره مردمی که نمی خواستند اسیر این انحطاط ها شوند واز طرفی تمایل به حضور در دربارهای مغول وخدمتگزاری آنان را با روحیات خود مناسب نمی دانستند به سمت تعالیم متصوفه گرایش یافتند.خانقاه ها از شهر ها سر برآورده ودر هر گوشه و کناری شیخی با داعیه ارشاد به میدان آمده والبته و صد البته در این دوره این آیین متبرک نیز که بنیان آن بر بی اعتباری دنیا بود به دنیاطلبی مبدل گشت ودربرخی از جایگاه ها،جایگاه اخلاقی خود را به بی اخلاقی و فساد داده ومتأسفانه کژروی هاو کژفهمی ها در آن پدیدار گشت با این همه احوال ،شعر فارسی در این دو قرن از وسعت واعتلایی خاص بهره دارد و اگر از شاعران فراوان این دوران که مقلدان صاحبان سبک به شمار می روند بگذریم سه قله رفیع شعر فارسی یعنی سعدی و مولوی وحافظ در این دوران ظهور کرده اند.
حوزه زبان فارسی نیز در این دوره گستردگی بیشتری دارد،تقریباًفارسی دری در تمام قلمروجغرافیایی ایران قدیم گویندگانی داشته است و علاوه بر این بر اثر مهاجرت شاعران و نویسندگان به خارج از ایران حوزه زبان فارسی به مناطقی دیگر از جمله شبه قاره هند رسیده است.
ویژگی های زبانی-عراقی


شرح: 1. زبان شعری شاعران این دوره ، نسبت به دوره های پیشین ،بسیار جدیدتر است.کهنگی های لفظی و چندگانگی الفاظ به مراتب کمتر شده است واز کاربردهای نحوی کهن دور گشته است.
2.واژه های عربی و ترکیبات عربی در شعر این دوره به دلیل حضور عرفان ،اخلاق که سرچشمه از مضامین قرآن و احادیث دارد به شدت رواج یافته و فراوان به چشم می خورد .بسامد این موضوع در شعر شاعرانی همچون مولانا فراوان تر وکثیرتر است به طوری که ملمع (اختلاط دو زبان در عبارت ها وابیات ) ظهور تام یافته است.مصراع ها و بیت های عربی نیزدر لابه لای دیوان هاومنظومه هافراوان است حافظ ،سعدی ومولانا هر سه ملمعات بسیاری دارند مولانا گاه عنان سخن را از پارسی به عربی برمی گرداند و ابیاتی را مناسب به مفهوم به عربی بیان می کند.
3.ورود واژه های ترکی وترکی مغولی با توجه به تسلط مغول ها و رسوخ در ادارات دولتی بسیار شد.
4.زبان شعر در این دوره ضمن تازه تر شدن طبیعی واستوار است اما تفاوت عمده ای که با دوره های پیشین دارد این است که فخامت و صلابت زبان که به خصوص در قصاید و نوشته ها به کار می رفت کم شد بلکه زبان نرم ولطیف و کلمات سایش یافته و پر شورواحساس است که نتیجه ی تحول طبیعی زبان و غلبه ی عرفان و دل پروری و آثار روانی این غلبه بر زبان می باشد.
ویژگی های ادبی-عراقی


شرح: قرن هفتم و هشتم از نظرموضوعات شعری و بدایع ادبی و استفاده شاعران از نکات لطیف و ظرایف ادبی یکی از بی نظیرترین و کامل ترین دوران شعر فارسی به شمار می رود .در این دوره صنایع بدیعی در شعر رواج یافت . در این دوره تشبیه و استعاره هر دو رواج تام وتمام یافت و به مناسبت رواج موضوعات عرفانی و دینی و اخلاقی ،بسیاری از مسائل ذهنی و مجرد در شعر طرح شده است اگر چه گروهی از این عناصر خیال تکراری است و اما در مقایسه با دوره ی شعری قرن های بعد جدید وابداعی به شمار می رود. انواع صنایع شعر ا زجمله تضاد ، پارا دکس،ایهام ،ایهام تناسب و دیگر ریزه کاری های ادبی در شعر این دوره موج می زند و به لطافت ادبی این دوره افزوده است مولوی از نظر قدرت و تسلط در زبان فارسی از نوابغ این دوره است و سعدی معلم شعرو نثر ادبی ایران از قدرتمندترین و زبان آورترین ادیبان زبان فارسی در این دوره پرورش یافته است.
درشعر این دوره اندک اندک با غلبه اندیشه عرفانی در شعر تأثیرپذیری و انعکاس اسطوره های ایران باستان کمتر به چشم می خورد و افزونی لغات و ترکیبات عربی ،استفاده از مضامین قرآن،احادیث به وفور به چشم می خورد.
ویژگی های فکری -عراقی


شرح: این دو قرن به عنوان دوره عراقی ،از نظر فکری عصر همگانی شدن تصوف است همان گونه که گفته شد تعداد خانقاه ها افزایش یافت و خانقاه نشینی رواج و نظام بسیاری در میان صوفیان یافت .رفت و آمد عامه مردم به این اماکن و شرکت آنان در مجالس وعظ،تمامی مردم را به این تعالیم بیشتر نمود وافکارواعتقادات عرفانی وذوقی در تاروپود اندیشه مردم ریشه دوانیدواین خود سببی شد که این موضوع به قدر کثیر در ادبیات منعکس شود. دید وتفکر غالب در شعر این دوره – حتی در بسیاری از غرل های عاشقانه- دیدی است عارفانه. شاعران این دوره طبیعت را صرفاًبه سبب بهره وری از زیبایی های آن دوست ندارند بلکه آن را از آن جهت دوست دارند که جزئی است پیوسته به کل وصنع محکم الهی. حضرت مولانا خندیدن گل را رمزی از عالم دیگرمی داند بهاروزمستان را رمزی از تولد و مرگ واز این ایماژها نکات دقیق معنوی وغیرمادی و متعلق به آن جهان را درمی یابد و با زبان شیرین ولطیف خود بیان می کند.
کیانا وحدتی

تبیان زنجان