رويكردها و اصول سيستم توليدي jit

مقدمه
گردآوری : یونس عباسی
هنگامي كه اصطلاح jit"، just in timeبراي اولين بار در فرهنگ مديريت استفاده شد، مي توانست معناي مختلفي براي افراد مختلف داشته باشد. سيستم توليدي jit ازنظر اينكه درجهت كاهش ضايعات گام برمي دارد يك رويكرد مديريت عملياتي وازاين نظر كه يكي از اهداف آن بهبود كارايي و كيفيت است ، يك رويكرد مديريت تكنيكي به شمار مي رود. ازطرفي بعضي ها آن را به دليل اينكه سيستم توليدي jit يك مفهوم توليد جامع است رويكرد استراتژيك ناميده اند. درعمل سيستم توليدي jit قبل از آنكه رويكرد عملياتي ، تكنيكي و يا استراتژيك باشد يك راهكار براي تسهيل عمليات است .
هدف اصلي سيستم توليدي jit مي تواند حاوي يك سري اصول شناخته شده موردنياز براي موفقيتهاي عملياتي شركتهايي باشد كه داراي رقباي زيادي هستند. اين اصول از ژاپن شروع شد و بعدها در ايالات متحده درجهت مديريت موجوديها رشد پيداكرد. اين اصول بعدها در ساير جنبه هاي مديريت مثل مديريت توليد، مديريت كيفيت به كارگرفته شد. همان طور كه موفقيت سيستم jit به عوامل داخلي سازمان بستگي داردبه مشاركت عوامل خارج از سازمان مثل فروشندگان و عرضه كنندگان مواد نيز نيازمنداست . در طول دهه 1980 تاكيد اساسي بيشتر بر روي منابع انساني سيستم jit وهمچنين محيطي بود كه عوامل انساني در آن كار مي كنند. لذا در اين زمان jit بر روي كاركرد خدماتي و اداري توسعه پيدا كرد.

رويكرد مديريت توليدي jit

ازنظر رويكرد مديريت توليد سيستم توليدي jit، اصطلاح "just in time"معمولا به اين معني است كه خريد مواد خام و ساير قطعات توليد فقط در زمان مصرف اين مواد قطعات در فرايند توليد، از فروشندگان تحويل شوند. و ازطرفي توليد زماني انجام خواهدشد كه سفارش از مشتري گرفته شود به همين خاطر اين سيستم توليد رااصطلاحا سيستم كشش توليد "تقاضا" نيز ناميده اند، زيرا تا مشتري تقاضا نكند توليدي انجام نمي شود و لذا عكس سيستم توليدي سنتي است كه در آن مواد تاحد ممكن به فرايند توليد تزريق مي شود و فرايند نيز تاحد ممكن توليد مي كند.
رويكرد مديريت توليد سيستم jit داراي اصول متعددي است . اگر شركتي بخواهداين رويكرد را در فرايند توليد خود به كار اندازد بايستي تمام اين اصول را تا حد امكان پياده كند:
1 ) تهيه فهرست و جدول توليد روزانه ;
2 ) تهيه يك جدول توليدي كه از قابليت انعطاف برخوردار باشد;
3 ) به كارانداختن سيستم كشش توليد "تقاضا" و حذف ضايعات ;
4 ) بهبود و توسعه ميزان انعطاف تغييرات انواع محصولات ;
5 ) بهبود و توسعه ارتباطات فكري كاركنان توليد;
6 ) كاهش هزينه هاي راه اندازي توليدي ;
7 ) دادن اختيارات به كارگران توليد، درجهت تعيين جريان توليد;
8 ) تهيه جدولي براي مواقعي كه توليد در كمتر از ظرفيت كامل است ;
9 ) افزايش استانداردهاي پردازش و توليد محصول ;
10 ) شناسايي مداوم و اصلاح همه مشكلات مديريتي توليد.


رويكرد مديريت موجودي هاي jit
مديريت موجودي ها در سيستم jit براين اساس استوار گرديده است كه ميزان موجودي ها اعم از مواد، كار در جريان ساخت و كالاي ساخته شده تاحد ممكن در سطح بسيار پايين "حتي درحد صفر" نگه داشته شود. مواد فقط زماني كه به آن نياز است ازفروشندگان مواد دريافت شود. ميزان اقدام به توليد به نحوي انتخاب شود كه ازبه وجودآمدن كار در جريان ساخت جلوگيري كنند "كه بستگي به سرعت توليد دارد كه درقسمت بعدي توضيح داده مي شود" و نهايتا اگر توليد براساس تقاضاي مشتريان باشد"مديريت توليد" هرگز موجودي كالاي ساخته شده نخواهيم داشت .
فلسفه مديريت موجودي ها: در سيستم توليدي jit بر اين اساس بوده كه در توليد يك محصول يكسري فعاليتهايي وجود دارد كه هيچ گونه ارزشي به محصول توليدشده نمي دهند بلكه فقط هزينه هاي آن را بالا مي برند و ازطرفي بعضي فعاليتها هستند كه ازابتدا تا انتها درجهت افزايش ارزش محصول هستند، فعاليتهاي غيرارزشي مثل هزينه هاي انبارداري ، هزينه هاي راه اندازي دستگاهها و ماشين آلات ، فعاليتهاي مربوط به بازرسي مواد و كنترل كيفيت محصول ، زماني كه كارگران و ماشين آلات بيكار هستند و فعاليتهاي ارزشي همان فعاليتهايي است كه مستقيما بر روي محصول و درجهت پردازش و تكميل آن انجام مي شود. اين فعاليتها اگر انجام نشود محصول نيز به وجود نخواهد آمددرصورتي كه درخصوص فعاليتهاي نوع اول "غيرارزشي " وجود يا حذف آن اثري بربه وجود آمدن يا نيامدن محصول ندارد.
حال باتوجه به اين توضيحات ، مديريت موجودي ها قصد دارد با حذف موجودي ها،هزينه هاي بالاي انبارداري را به كلي حذف كند و اين خود ميسر مي شود زماني كه اصول زير در مديريت موجودي ها رعايت شود:
- تمركز بر روي موجودي صفر;
- يافتن عرضه كنندگان قابل اطمينان ;
- كاهش در حجم سفارش مواد و افزايش تكرار سفارش مواد;
- بهبود راههاي به كارگيري موجودي ها;
- كاهش زمان تحويل سفارش مواد;
- قابليت انعطاف سفارشات مواد.
همان طور كه پيداست حائزاهميت است كه با فروشندگان مورداعتماد براي رسيدن به كيفيت بالا "مديريت كيفيت " و تحويل به موقع مواد و به مقدار مورد درخواست ما،ارتباط برقرار كنيم .

رويكرد مديريت كيفيت سيستم jit
اين رويكرد بر اين مهم اشاره دارد كه سيستم توليدي jit صرفنظر از سايررويكردهايش گامي اثربخش در كنترل هزينه هاي محصول هستند. بدون اينكه از كيفيت محصول كاسته شود، اين امر تاحدي ازطريق ارتباط دائمي با تعدادي محدود ازفروشندگان منتخب ميسر مي شود. اين ارتباط از اين جهت مهم است كه براي رسيدن به كيفيت بالا و بلندمدت ، لازم است مواد با كيفيت و بدون نقص دريافت شود حتي اگرقيمت خريد اين مواد حداقل ترين نباشد. بنابراين اگر كيفيت مطرح است هزينه موادخام نبايد فاكتور مهم و تعيين كننده اي در انتخاب فروشندگان مواد اوليه باشد. درحقيقت قيمتهاي خريد بالاتر، در بلندمدت باعث بهبود كيفيت و صرفه جويي در هزينه ها مي شود.براي نمونه اگر يك فروشنده مواد اوليه توانايي تحويل مواد با كيفيت را به طور دائمي تضمين كند از اين بابت توليدكننده مي تواند زمان صرف شده و به تناسب آن هزينه هايش در بازرسي و آزمايش مواد را كم كند.
ازطرفي بالابردن كيفيت علاوه بر برقراري ارتباط با فروشندگان ، با عامل مهمتري همچون استقرار موفق سيستم jit نيز بستگي دارد. براي رسيدن به هدف حداقل ضايعات و نقايص ، كيفيت بايستي در طول طراحي توليد مطرح باشد و نه اينكه توليدكنيم و سپس دنبال كشف نقايص و ضايعات باشيم . موفق بودن |jitبستگي زيادي به ميزان ضايعات ايجادشده طي فرايند توليد دارد. اگر در هر مرحله از توليد ضايعاتي رخ دهد فرايندهاي بعدي با مشكل روبرو خواهندشد و كل سيستم دچار اختلال خواهدشد،لذا لازمه اين سيستم اين است كه خود كارگران اصلاح كننده سيستم باشند و ضايعات رادرحين توليد كشف كرده و نسبت به اصلاح سيستم "چه مربوط به ماشين آلات باشد وچه مربوط به كارگران " اقدام كنند.
تاكيد اصلي اين رويكرد بر روي حذف زيانهاي توليد ناشي از ضايعات و نقايص است به طوري كه در سيستم هاي سنتي توليد در بعضي موارد ضايعات ايجادشده درمرحله اي ممكن است در چندين مرحله بعد توليد، كشف شود و تمام وقت آن مراحل ،صرف كشف و شناسايي ضايعات و نقايص مراحل قبل شود.
باتوجه به اهداف اين رويكرد لذا لازم است كه در خصوص رسيدن به اين هدف اصول زير رعايت شود:
* تعهدات بلندمدت به داشتن سعي و تلاش درجهت كنترل كيفيت و داشتن مسئوليت هر شخص در برابر كيفيت ;
* داشتن فرايند كنترل پي درپي طي فرايند توليد محصول ;
* استفاده از روشهاي كنترل كيفيت آماري براي به تصوير كشيدن كيفيت محصول ;
* الزام در خود اصلاح كردن نقايص به وسيله خود كارگران ;
* قدرتمندكردن كارگران ازطريق تسهيم اختيارات كنترل كيفيت محصول ;
* ملزم كردن كارگران براي انجام يكنواخت تعميرات و خرابي دستگاهها و ماشين آلات ;
* بالابودن ديد مديريت سطوح بالا به عامل كيفيت ;
* ارتباط محكم و پايدار با فروشندگان محدود براي تحويل مواد با كيفيت .

عامل زمان و سرعت در jit
سرعت توليد يك عامل بسيار مهم در سيستم توليد jit است كه هم از لحاظ رويكردموجودي ها و هم از لحاظ رويكرد كيفيت حائزاهميت است به عبارتي هميشه اقدام به توليد زياد و وجود داشتن تعدادي زياد محصول طي فرايند توليد باعث مي شود كه قسمتي از محصول تكميل و قسمتي به عنوان كار و جريان ساخت باقي بماند "رويكردموجودي ها" ازطرفي اقدام به توليد زياد و به جريان انداختن محصولات زياد باعث مي شود كه اگر يك نقص در فرايند ابتداي توليد وجود داشته باشد و اين نقايص درمراحل بعد كشف شوند، مقادير زيادي از محصولات ما مشمول اين نقص خواهندشد"مديريت كيفيت " و زيانهاي غيرقابل جبراني به ما خواهند زد. لذا سيستم توليد jitپيشنهاد كرده كه اگر ما نرخ توليد را ثابت نگه داريم و تعداد اقدام شده به نصف تقليل پيداكند، سرعت توليد دوبرابر مي شود. به عبارت ديگر اگر فرض كنيم تعداد اقدام به توليدبرابر باشد ب100 واحد و در پايان ماه از اين تعداد 50 عدد تكميل شود، 05 عدد كار درجريان ساخت آخر ماه خواهدبود. حال اگر ما تعداد اقدام به توليد ماه را از 100 به 05واحد تقليل دهيم ، ما شاهد اين خواهيم بود كه در پايان ماه فقط50 واحد تكميل شده خواهيم داشت و كار در جريان آخر دوره وجود نخواهد داشت . مثال ديگر اينكه اگرتعداد اقدام به توليد برابر با100 واحد باشد و در پايان ماه تمام اين 100 واحد تكميل شده باشند زمان عبور يك واحد كالا براي رسيدن به محصول نهايي يك ماه وقت لازم دارد. حال اگر تعداد اقدام به توليد در ابتداي ماه را به نصف تقليل دهيم شاهد خواهيم بودكه در اواسط ماه 50 واحد تكميل شده و در پايان ماه نيز50 واحد تكميل شده را خواهيم داشت . يعني زمان عبور يك محصول از فرايند توليد از 30 روز به 15 روز كاهش پيدامي كند. با اين كار سرعت توليد باز هم دوبرابر مي شود و مزيت اين اقدام مي تواند به شرح زير باشد:
/ كاهش زمان موردنياز به برآورد و پاسخگويي به سفارشات توليد "رويكرد مديريت توليد";
// كاهش ميزان كار و جريان ساخت تاحد ممكن "رويكرد موجودي ها";
كاهش نقايص توليد چون اگر نقصي در واحدها، شروع شده باشد و بعدا شناسايي شود، باعث مي شود تعداد واحدهاي كمتري شامل نقص فوق شوند.
باتوجه به توضيحات فوق مشاهده مي شود كه با افزايش سرعت توليد، زمان عبوركالا از فرايند توليد كم مي شود. به عبارت ديگر افزايش سرعت توليد رابطه عكس با زمان لازم براي تكميل يك واحد دارد.

اندازه گيري كارايي در jit
همان طور كه قبلا گفته شد زمان ، عامل بسيار مهم در سيستم jit است . بنابراين اندازه گيري زمان مي تواند راهنمايي درجهت اطمينان از انجام وظايف و عدم وجود موانع بر سر راه توليد باشد.
مدت زماني كه لازم است يك محصول فرايند توليد را به طوركامل طي كند تا به محصول نهايي تبديل شود، "سيكل زماني توليد" ناميده مي شود. اين سيكل زماني شامل چهار عنصر جداگانه است :
# زمان پردازش و توليد محصول ;
# زمان انبارداري و نگه داشته شدن محصولات پشت ماشين آلات ;
# زمان حركت و نقل و انتقالات توليدات بين واحدهاي توليدي ;
# زمان بازرسي و كنترل كيفيت .
ازميان اين چهار زمان فقط زمان پردازش و توليد براي محصول ارزش ايجاد مي كند وساير عناصر نه تنها هيچ ارزشي به محصول نمي دهند بلكه هزينه زا نيز هستند.
براي اندازه گيري كارايي سيستم توليد jit از نسبتي به نام نسبت كارايي توليد استفاده مي شود. اين نسبت زمان صرف شده در فعاليت هايي كه افزايش ارزش ايجاد مي كنند رابه طور درصدي از كل سيكل زماني بيان مي كند به شرح زير است :
نسبت كارآيي=زمان پردازش و توليد/سيكل زماني*100
هدف از نسبت كارايي يك زنگ خطر است براي مواقعي كه زمانهاي غيرافزاينده ارزش زياد هستند. بهبود اين نسبت مطمئنا روي هزينه ها اثر مي گذارد.

نتيجه گيري
باتوجه به مطالب ارائه شده به نظر مي رسد اصول و مباني ارائه شده در هر سه رويكردسيستم توليدي justin time آن قدر براي هر رويكرد اساسي هستند كه در صورتي كه يك اصل از اين اصول چشم پوشي شود، اهداف آن رويكرد حاصل نخواهد شد. درعمل براي پياده كردن يك سيستم توليدي jit "از هر رويكردي كه باشد" شايد عمل كردن به بسياري از اين اصول مقدور نباشد. ولي هر چقدر از اين اصول رعايت نشود سيستم توليدي jit از كارايي لازم برخوردار نخواهدبود. متاسفانه در كشور ما، اجراي بعضي ازاين اصول باتوجه به شرايط اقتصادي و سياسي غيرممكن است . البته به اين معني نيست كه چون نمي توانيم بعضي از اين اصول را اجرا كنيم سپس از كل سيستم |jitچشم پوشي شود بلكه بايد با اجراي همان چند اصول ممكن نيز، بعضي از مزاياي اين سيستم رااستفاده كنيم . اين مقاله صرفا بر روي اصول هر رويكرد jit متمركز شده است و لذا به همين دليل بيشتر محاسن اين سيستم به دنبال آن مطرح شده در حالي كه اين سيستم توليدي نيز مثل هر سيستم داراي معايبي است كه از شمول اين بحث خارج است .

منابع و ماخذ:

مرتضي اكبري : عضو هيئت علمي دانشگاه خليج فارس - گروه مديريت و حسابداري
1- t.c.e. And podolsky, s."just in time manufacturing" 2nd edlondon chapman and hall 1996.
2-hall,r.w. "implementation of zero inventory: Just in time", 1986
3-waters-fuller, n.just in time purchasing and supply." international journal of operatings and production management, 1995
4- marcj schniederjans and jon olson." advanced topics in just intime management" wesport, connecticut. London. 1999