اطلاعات عمومی درباره بورس اوراق بهادار

[مژگان]

1- تاریخچه بورس دنیا و ایران
- تاریخچه بورس دنیا:
در قرن پانزدهم میلادی , بازرگانان و صرافان بلژیکی در شهر "بورژ" در مقابل خانه مردی به نام "فن در بورزه"(واندر بورس) جمع می شدند و به داد و ستد می پرداختند. بدین ترتیب نام فعالیتی که بعدها یعنی در سال 1460 بازار متشکلی را شامل گشت از اسم آن مرد بلژیکی گرفته شد.
اولین بورس اوراق بهادار در دنیا در شهر آمستردام و توسط اولین شرکت چند ملیتی به نام «کمپانی هند شرقی هلند» پدیدار شد. به همین نحو، شرکت «کمپانی هند شرقی هلند» اولین شرکتی بود که سهام منتشر کرد. شرکت «کمپانی هند شرقی هلند» از سلسله عواملی برای نیل به موفقیت برخوردار بود: 50 هزار نفر کارمند غیر نظامی با ارتش خصوصی مشتمل بر 40 ناوجنگی، 30 نفر ملوان و 10 هزار خدمه و البته گردش فزاینده سود. این شرکت با وجود بازاری برای سهام و اوراق قرضه خود، احتمالاً قویترین اقتصاد در تاریخ جهان را داشته است. کلید موفقیت این شرکت درحقیقت حضور «عموم» در مالکیت آن بوده است.
با توجه به تشکیل بورس اوراق بهادار لندن قبل از قرن 19، تا سال 1801 هیچگونه مقررات یا عضویت رسمی در بورس اوراق بهادار لندن مشاهده نشد. درحالی که بزرگترین گام‎های تغییر در تاریخ دنیا به وقوع می‎پیوست، هنوز تعدادی اعتقاد داشتند که خرید وفروش سهام امری غیر اخلاقی و شیطانی محسوب می‎شود.
هم زمان با انتشار فهرست ابزارهای مالی در قهوه‎خانه ای در لندن، کارگزاران سهام در زیر درختی در خیابان «وال استریت» نیویورک جهت دادوستد سهام، نشست ترتیب دادند. وال استریت، یک دیوار مستحکم در نیویورک بود که به هرعلتی توسط هلندیان بنا شده بود. در سال 1792، 24 کارگزار سهام قراردادی را امضا نمودند که بعدها «هیأت سهام و بورس نیویورک»- شرکتی که بعدها به بورس اوراق بهادار نیویورک (NYSE) تبدیل شد- جایگزین آن گردید.
قرار داد «باتن وود(Buttonwood)» نه تنها پیدایش بورس اوراق بهادر نیویورک را باعث گردید بلکه شاهد انکار ناپذیری مبنی بر توسعه ایالات متحده و تبدیل آن به یک ابرقدرت اقتصادی محسوب شد. جالب است که وال استریت در کنار دیگر سمبل ایالات متحده یعنی آسمان‎خراش‌ها ، به عنوان نماد قدرت و پول این کشور به شمار می‎رود.
امروزه نقش بورس‎های اوراق بهادار در اقتصاد جهان غیرقابل انکارند. شاید محققین نیز هیچگاه تصور نمی‎کردند که کاری که شرکتی در 400 سال پیش ابداع نمود، سراسر دنیا را دربرگیرد. (ترجمه و تهیه: کریم کریمی، کارشناس مسئول امور بین‌الملل، سازمان بورس و اوراق بهادار)
- تاریخچه بورس ایران:
بورس اوراق بهادار تهران در بهمن‌ماه سال 1346 بر پايه قانون مصوب ارديبهشت‌ماه 1345 تأسيس شد. دوران فعاليت بورس اوراق بهادار را مي‌توان به چهار دوره تقسيم کرد: دوره نخست (1357-1346)، دوره دوم (1367-1358)، دوره سوم (1383-1368) و دوره چهارم (از 1384 تاکنون).
اما ریشه های ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران به سال 1315 بازمی‌گردد. در این سال یک کارشناس بلژیکی به نام ران لوترفلد به همراه یک کارشناس هلندی، به درخواست دولت وقت ایران، دربارة تشکیل بورس اوراق بهادار مطالعاتی نمودند و طرح تأسیس و اساسنامة آن را تنظیم کردند. در همان سال‌ها یک گروه کارشناسی در بانک ملی نیز به مطالعة موضوع پرداختند و در سال 1317 گزارش کاملی دربارة جزئیات مربوط به تشکیل بورس اوراق بهادار تهیه کردند.
اما آغاز جنگ جهانی دوم فرصت ادامة فعالیت را از کارشناسان گرفت. از سرگیری مطالعات در این زمینه به فرصت مناسبتری نیاز داشت که این فرصت پس از کودتای 28 مرداد 1332 و حاکم شدن آرامش نسبی بر ایران برای اتاق بازرگانی،اتاق صنایع و معادن،بانک مرکزی و وزارت بازرگانی ایجاد شد تا چند سالی را به بررسی پیرامون این بازار و شرایط ایران برای تشکیل آن بپردازند.
در سال 1345 قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار را تهیه و لایحه مربوط را به مجلس شورای ملی ارسال کردند. لایحه مزبور در اردیبهشت 1345 تصویب شد،اما به دلیل عدم آمادگی بخش صنعتی و بازرگانی بورس تهران در پانزدهم بهمن ماه 1346 با ورود سهام بانک صنعت و معدن- به عنوان بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن زمان- فعالیت خود را آغاز کرد.
دوره نخست (1357-1346):
بعد از ورود بانک صنعت و معدن در 15 بهمن 46، شرکت نفت پارس، اوراق قرضة دولتی، اسناد خزانه، اوراق قرضة سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضة عباس آباد به بورس تهران راه یافتند. در طی 11 سال فعالیت بورس تا پیش از انقلاب اسلامی در ایران (سال‌های 1346 تا 1357) تعداد شرکت‌ها و بانک‌ها و شرکت‌های بیمة پذیرفته شده از 6 بنگاه اقتصادی در سال 1346 به 105 بنگاه در سال 57 افزایش یافت.
دوره دوم (1367-1358):
پیروزی انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی در این دوره رویدادها و تحولات بسیاری را به دنبال داشت. از دیدگاه تحولات مرتبط با بورس اوراق بهادار نخستین رویداد، تصویب لایحة قانون ادارة امور بانک‌ها در تاریخ 17 خرداد 1358 توسط شورای انقلاب بود که به موجب آن36 بانک‌ تجاری و تخصصی کشور در چهارچوب 9 بانک شامل 6 بانک تجاری و 3 بانک تخصصی ادغام و ملی شدند. چندی بعد و در پی آن شرکت‌های بیمه نیز در یکدیگر ادغام گردیدند و به مالکیت دولتی درآمدند و همچنین تصویب قانون حفاظت و توسعة صنایع ایران در تیر 1358 باعث گردید تعداد زیادی از بنگاه‌های اقتصادی پذیرفته شده در بورس از آن خارج شوند. به گونه‌ای که تعداد آنها از 105 شرکت و مؤسسة اقتصادی در سال 1357 به 56 شرکت در پایان سال 1367 کاهش یافت.
دوره سوم (1383-1368):
با توجه سیاستگزاران اقتصادی کشور به تجدید فعالیت بورس اوراق بهادار در سال 1368، تعداد شرکتها از 56 شرکت در سال 1367 به 249 شرکت در سال 1375 افزایش یافت.
از سوی دیگر، روند پرنوسان فعالیت بورس اوراق بهادار تهران در سالهای 1369 تا 1375،به ویژه نوسانهای شدید و یک سویه قیمتها در سالهای 1370،1373و1374،افت وخیزهای دوره ای قابل توجهی را در پی داشته که برآیند آنها به انتظارات سرمایه گذاران و بی اطمینانی حاکم بر این بازار انجامیده است.
سال 1370 سال پررونقی برای بازار سرمایه بود. در این سال افزایش چشمگیری در ارزش و حجم معاملات بازار پدید آمد. این رشد به سبب عرضة سهام در مقیاس بالا از طرف سازمان‌های دولتی، ورود 29 شرکت جدید به فهرست شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، عرضة سهام به صورت نسبتاً فراگیر در سراسر کشور از طریق شبکة بانکی و عرضة سهام به کارگران به نرخ‌های ترجیحی براساس مصوبه موقت بود. از آنجا که در سال 1371 اقتصاد کشور دچار رکود نسبی شده بود.
عامل اصلی افزایش حجم معاملات به طور عمده مربوط به چهار ماه آخر سال 1373 و ناشی از عدم عرضة سهام توسط عرضه‌کنندگان عمدة دولتی، افزایش قیمت شناور ارزهای خارجی و تشدید تورم بوده است که موجب ایجاد صف‌های تقاضا در این سال شد.
سال 1374 سال تأسیس شرکت‌های سرمایه‌گذاری سهامی عام بود. در این سال 4 شرکت سرمایه‌گذاری جدید تأسیس شد، همچنین یک شرکت توسعة منطقه‌ای به صورت سهامی عام در استان فارس تأسیس شد، از وقایع دیگر سال 1374 افزایش سرمایه‌گذاری در بخش دولتی بود که بر رشد بورس تأثیر به سزایی داشت.
وضعیت بورس در سال 1375 وضعیتی دوگانه بود. در نیمة نخست سال، روندهای حرکتی سال پیش همچنان ادامه یافت و شاخص‌های مختلف فعالیت در بازار بورس از روندی افزایشی برخوردار بود ، در نیمة دوم سال، شتاب یک سویة نوسان‌های قیمتی در بورس اوراق بهادار تهران کند شد و شاخص قیمت سهام از مهرماه تا پایان آن سال به میزان 6/9 درصد کاهش یافت.
در سال 1376 ساماندهی وضعیت اطلاع رسانی به عنوان یکی از مهمترین تمهیدات بازیابی کارکردهای طبیعی بورس اوراق بهادار تهران مورد توجه قرار گرفته است. در این باره، به منظور دسترسی آسان و سریع کاربران مختلف به اطلاعات آماری درست،دقیق و بهنگام، کمیت و کیفیت اطلاعات عرضه شده در چارچوب نشریه های آماری ادواری بورس بازنگری و بهسازی شد.
روند سریع بهبود شاخص‌ها، رشد ارزش معاملات، افزایش حجم دادوستد سهام، رشد پرشتاب قیمت‌ها، حضور پرتعداد روزانه سهامداران در تالار بورس، افزایش شمار خریداران و تحولات دیگر بیانگر رشد و توسعة بازار سرمایة ایران بود. رشد روزافزون بورس نشان از جایگاه مهم این نهاد در پیشبرد و توسعة اقتصاد ملی در سال‌های آتی داشت.
رشد بورس تهران در سال 1378 نیز ادامه یافت. و این رشد در سال 1379 باعث بوجود آمدن سال درخشانی در پرونده بورس تهران شد. در این سال بازدهی بورس به 86/59 درصد رسید که در مقایسه با سایر فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تورم 6/12 درصدی در این سال بسیار شایان توجه بود.
در سال 80 نیز بورس روند رو به رشدی را دنبال کرد
سال 1381 سال پرفراز و نشیبی برای بورس بود. شاخص کل بورس تا شهریور ماه این سال با افزایش همراه بود. در این سال به تدریج رفتار سرمایه‌گذاران تغییر یافته و با وجود آنکه انتظار کاهش نسبی قیمت سهام شرکت‌های ناشی از تقسیم سود در مجامع عادی متصور بود، اما عملاً بازار با رفتار دیگری روبه‌رو شد که به ظاهر متناقض با آموخته و شیوه‌های متداول رفتار سرمایه‌گذاران بود.
سال 1382، سال ثبت رکوردهای جدید در بورس اوراق بهادار تهران بوده است. در این سال همۀ نماگرهای عمدة فعالیت، با رسیدن به حد نصاب‌های تازه، که از بدو فعالیت بورس اوراق بهادار تهران بی‌سابقه بوده است،
فعالیت بورس اوراق بهادار تهران طی سال 1383 در دو بخش متمایز رونق و رکود نسبی بازار قابل بررسی است. عملکرد بورس تهران در نیمة‌ اول سال به‌رغم دو افت محسوس در ماه‌های اردیبهشت و مرداد، هم‌چنان متأثر از روندهای حرکتی سال پیش از آن بود و نماگرهای مختلف فعالیت بورس از روندی افزایشی برخوردار بودند، به‌گونه‌ای که حجم دادوستد و شاخص قیمت سهام در این دوره به بالاترین حد خود در تمامی سال‌های فعالیت بورس رسید. در همین سال سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی ایران تاسیس شد.
دوره چهارم (از 1384 تاکنون):
در سال 1384، نماگرهای مختلف فعالیت بورس اوراق بهادار در ادامة روند حرکتی نیمه دوم سال 1383، همچنان تحت تأثیر رویدادهای مختلف داخلی و خارجی و افزایش بی‌رویة شاخص‌ها در سال‌های قبل از روندی کاهشی برخوردار بودند و این روند، به جز دورة کوتاهی در آذرماه تا پایان سال قابل ملاحظه بود. از آذرماه سال 1384، سیاست‌ها و تلاش دولت و سازمان بورس باعث کند شدن سرعت روند کاهشی معیارهای فعالیت بورس شد، به‌گونه‌ای که تصویب قانون بازار اوراق بهادار، تغییر سیاست‌های داخلی سازمان بورس و پیش‌بینی آزادسازی قیمت سیمان به‌دلیل ورود این محصول به بورس فلزات، باعث رشد 6/6 درصدی شاخص قیمت در آذر ماه 1384 نسبت به ماه پیش از آن شد.
کاهش چشمگير معاملات سهام در سال 1384، با توجه به اقدامات مؤثر فوق‌الذکر در سال 1385 به تعادل نسبي رسيد.تعداد شرکت‌هاي پذيرفته شده در بورس اوراق بهادار از 422 شرکت در پايان سال 1383 به 435 شرکت در پايان سال 1385 افزايش يافت.
از جمله رويدادهاي اساسي اين دوره عبارتند از:
تصويب قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران (1/9/84)
تشکيل شوراي عالي بورس و اوراق بهادار
تشکيل سازمان بورس و اوراق بهادار
تشکيل بورس اوراق بهادار تهران (شركت سهامي عام)
تشکيل شرکت سپرده‌گذاري مرکزي اوراق بهادار و تسويه وجوه
در سال 86 بورس روند نسبتا رو به رشدی را دنبال کرد. شاید از دلایل آن بتوان به واگذاری شرکتهای دولتی به بورس نام برد. در همین سال بورس های کشاورزی ، فلزات و مشتقان نفتی در قالب بورس کالا به منظور بالا رفتن کارایی بازار با یکدیگر ادغام شدند. این روند در سال 87 نیز دنبال شد و باعث بوجود آمدن شاخص کل بالا برای بورس شد. در این سال 5% سهام مخابرات وارد بورس شد.در این سال تعداد شرکتهای بورس با ورود شرکت سیمان کردستان در مهر 87 به 445 شرکت رسید.
2- نحوه خرید و فروش سهام:
نحوه خرید و فروش در بازار رسمی و غیر رسمی متفاوت از یکدیگر است.در زیر ابتدا نحوه خرید و فروش در بازار رسمی ارائه می شود و سپس در بازار غیر رسمی ارائه می شود.
- نحوه خرید و فروش در بازار رسمی:
الف) ساعت انجام معامله:
معاملات اوراق بهادار در بورس تهران از شنبه تا چهارشنبه هر هفته به جز روزهاي تعطيل عمومي، از ساعت 9 تا 12.30 و در يك نشست معاملاتي و از طريق تالارهاي معاملات انجام مي شود.
ب) نحوه انجام معامله:
انجام معاملات در بورس اوراق بهادار تهران از طريق كارگزاران انجام مي‌شود. این کارگزاران که در انجام معاملات نقش نماینده خریدار و یا فروشنده را ایفا می‌کنند، دارای مجوز کارگزاری از سازمان و عضو بورس هستند
ج)افتتاح حساب يا دريافت كد معاملاتي:
از آن‌جا که دادوستد اوراق بهادار با استفاده از سیستم رایانه‌ای و براساس کد خریدار و فروشنده انجام مي‌شود، لازم است همه خریداران و فروشندگان دارای کد منحصر به خود باشند تا کارگزار بتواند براساس آن به خرید و فروش اوراق بهادار بپردازد. کد معاملاتی، شناسه‌ای 8 کاراکتری است که براساس مشخصات و اطلاعات فردی سرمایه‌گذار – از جمله کد ملی وی – و به صورت ترکیبی از حرف و عدد تعیین می‌شود. این کد در واقع از سه حرف اول نام خانوادگی و یک عدد تصادفي، تشکیل شده است.
د)تکمیل فرم سفارش خرید يا فروش:
در این فرم اطلاعات مورد نیاز اعم از مشخصات شرکت کارگزاری، مشخصات سرمایه‌گذار، نام، تعداد و قيمت اوراق بهادار، چگونگي پرداخت يا دريافت وجه قید می‌شود. تعيين قيمت اوراق بهادار با مشتري است و مشتري مي‌تواند تقاضاي خريد يا فروش اوراق بهادار را در قيمت مشخصي تقاضا كند يا اينكه تعين قيمت را به كارگزار و شرايط بازار واگذار كند.
ه)ورود سفارش به سامانه معاملاتي:
پس از دريافت سفارش خريد يا فروش، كارگزار سفارش‌هاي دريافتي را با حفظ نوبت وارد سامانه معاملات مي‌كند. اولویت‌بندی درخواست‌ها در صف تقاضای خرید(فروش) سهام ابتدا براساس قیمت‌های پیشنهادی خرید(فروش) صورت می‌گیرد و از بالاترین(پايين‌ترين) تا پایین‌ترین(بالاترين) قیمت اولویت‌بندی می‌شوند.
و) انجام معامله:
در سامانة معاملات صف تقاضا و سفارش‌های خرید در مقابل صف عرضه یا سفارش‌های فروش قرار می‌گیرد و در صورتی که قیمت پیشنهادی خرید و قیمت پیشنهادی فروش برابر شوند، معامله به‌طور خودکار توسط سیستم رایانه‌ای انجام می‌شود و سفارش‌ها از صف عرضه و تقاضا حذف می‌شوند.
ز)تسويه و پاياپاي:
شركت سپرده‌گذاري مركزي اوراق بهادار و تسويه وجوه، مسوول تسويه و پاياپاي معاملات اوراق بهادار و همچنين ثبت و سپرده‌گذاري اوراق بهادار است. پس از انجام معامله در بورس و به‌طور معمول در پایان نشست معاملاتی، اطلاعات براي پاياپاي اوراق و همچنين تطبيق با اطلاعات سهامداري ثبت‌شده در سیستم و برای اطيمنان از وجود سهامدار، صحت اطلاعات سهامداري ثبت‌شده (نام، مقدار سهام....)، كفايت موجودي اوراق سهامدار براي تسويه معامله و همچنین مسدود نبودن موجودي سهامدار (وثيقه، رهن و...)، به سپرده‌گذاری مرکزی ارسال مي‌شود. سپرده گذاري با تعيين خالص تعهدات اعضاي خود(كارگزاران) در روز دوم پس از انجام معامله يعني T+ 2، گزارش تسويه را تهيه مي‌كند. به عبارت ديگر در اين مرحله، خالص تعهدات كارگزاران در مورد وجوه و اوراق بهادار تعيين و به آنان ابلاغ مي‌شود.
انتقال مالکیت اوراق بهادار از فروشنده به خریدار(در مقابل انتقال وجوه از خریدار به فروشنده)، آخرین مرحله از فرآیندهای پس از انجام معامله به شمار می‌رود. پس از تطبیق اطلاعات و تعیین خالص تعهدات اعضاء در مرحله پایاپای اوراق(T+ 2)، اوراق بهادار در روز تسویه(T +3)، به صورت غیرفیزیکی(Book Entry) از حساب فروشنده اوراق بهادار به حساب خریدار منتقل می‌شود. شركت سپرده‌گذاري در كنار انتقال غير فيزيكي اوراق بهادار، اقدام به چاپ گواهي‌ سپرده‌گذاري و نقل انتقال سهام، معادل سهام خريداري شده براي خريدار و مانده سهام(در صورت وجود) براي مشتري فروشنده مي‌كند.
شركت سپرده‌گذاري مركزي اوراق بهادار يك شركت سهامي عام است كه بر پايه قانون بازار اوراق بهادار تشكيل شده است و بانك‌ها، شركت‌هاي كارگزاري و سازمان بورس و اوراق بهادار سهامداران اصلي آن هستند.
دامنه نوسان روزانه
دامنه نوسان روزانه قيمت سهام در بورس تهران 2 درصد تعيين شده است و از اين‌رو قيمت سهام يك شركت در يك روز حداكثر 2 درصد نسبت به قيمت پاياني روز قبل افزايش يا كاهش مي‌يابد. دامنه نوسان قيمت مانع از نوسانات شديد قيمت‌ها و تلاطم بازار مي‌شود.
كارمزد معاملات
مشتريان براي انجام معاملات، كارمزدهاي زير را پرداخت خواهند كرد:
كارمزد كارگزاران، كارمزد بورس، كارمزد سازمان، كارمزد شركت سپرده‌گذاري( كارمزد تسويه)، ماليات نقل و انتقال.
مجموع ملبغ کارمزد و مالیات 15/1 % مبلغ معامله خواهد شد.
- نحوه انجام معاملات در تابلوي غيررسمي:
کارگزاران بايد مجوز مورد نياز براي فعاليت در تابلوي غيررسمي را براي سهام شرکت يا شرکت هاي معين، از هيأت مديره سازمان بورس و اوراق بهادار اخذ نمايند.
كليه سفارش هاي خريد و فروش در تابلوي غيررسمي فقط با قيمت محدود (Limit Order) اخذ مي‌گردد.
انجام معاملات در تابلوي غيررسمي مشمول محدوديت نوسان قيمت نخواهد بود. سهام هر شركت در تابلوي غيررسمي يك روز در هفته قابل معامله خواهد بود. روز و ساعت انجام معامله توسط هيأت مديره بورس تعيين مي‌شود. نحوه انجام معاملات در تابلوي غيررسمي به صورت توافقي بوده و کارگزاران صرفاً سفارش‌هاي دريافتي را جهت انجام در سامانه معاملات وارد مي‌نمايند.
در صورتي‌که براي معاملات سهام يک شرکت خاص، يک کارگزار تعيين شده باشد صرفاً سفارش‌هايي که منجر به معامله گردند، در سامانه معاملات وارد مي‌شوند. در صورتي که براي معاملات سهام يک شرکت خاص بيش از يک کارگزار مشخص شده باشد، کليه کارگزاران سفارش‌هاي خود را بين ساعات 8:30 تا 9:00، وارد سامانه معاملات نموده و در پايان اين زمان، کليه معاملات به قيمت محاسبه شده توسط سامانه معاملات انجام شده و به ثبت مي‌رسند و جلسه معاملاتي خاتمه مي‌يابد. سفارشاتي که منجر به معامله نمي‌گردد از سيستم معاملات حذف مي‌گردد و کارگزار مربوط موظف است در اولين جلسه معاملاتي بعدي اين سفارشات را وارد سيستم نمايد.
ميزان كارمزد دريافتى كارگزاران از هر طرف معامله به شرح زير محاسبه می‌گردد:
در معاملات سهام هر يك از طرفين معامله كارمزدى از قرار 4 در هزار مبلغ معامله به كارگزارى كه معامله را از طرف آنها انجام داده پرداخت خواهد کرد. در معاملات اوراق مشاركت هر يك از طرفين كارمزدى از قرار 2 در هزار مبلغ معامله به كارگزار مربوط پرداخت خواهد کرد.
3- کارگزاران
کارگزاران اشخاص حقوقی هستند که به نمایندگی از مشتریان و از طرف آنان اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار می‌کنند. فعالیت کارگزاری نیازمند کسب مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار(سبا) و عضویت در بورس است.
کارگزاران مجاز به ارائه خدمات زیر هستند:
الف) خدمات کارگزاری، کارگزار/ معامله‌گری و بازارگردانی
ب) خدمات مالی و مشاوره‌ای شامل
کارگزاران برای ارائه خدمات یادشده کارمزد دریافت می‌کنند که میزان آن توسط سازمان و بورس تهران تعین می‌شود.
انتخاب کارگزار :
خرید و فروش اوراق بهادار در بورس صرفا از طریق کارگزاران انجام می‌شود و از این رو نیاز است که سرمایه‌گذاران با انتخاب کارگزار یا کارگزاران خود، فعالیت‌های معاملاتی خود را پی گیری کنند. هر مشتری می‌تواند با بیش از یک کارگزار کار کند اما با توجه به لزوم تمرکز فعالیت‌ها و امکان مدیریت بهتر سفارش‌های خرید و فروش، توصیه می‌شود مشتریان برای دریافت خدمات تعیین‌شده با یک کارگزار همکاری داشته باشند. ( منبع : سازمان بورس و اوراق بهادار ایران).
4- گروه های صنعت
از آنجمله عبارتست از:
مواد و محصولات دارويي ، منسوجات، محصولات کاغذي، محصولات غذايي و آشاميدني بجز قند و شکر، محصولات شيميايي، ماشين آلات و تجهيزات، فلزات اساسي، سيمان، آهک و گچ، ساخت محصولات فلزي، انبوه سازي، املاک و مستغلات و ...
هر گاه شرکتی وارد بورس شود آنگاه یا در یکی از گروههای موجود یا در یک گروه جدید قرار می گیرد. تا از تعداد و قیمت سهام آن برای محاسبه شاخص صنعت استفاده شود.
5- نحوه محاسبه شاخصهای مختلف بورس
یكي از مهمترین معیارهاي ارزیابي عملكرد سرمايه‌گذاري در بورس و حتي سرمايه‌گذاري‌هاي غیر مالي، شاخص‌هاي بورس و به خصوص شاخص كل تلقي مي‌گردد.
مفهوم شاخص سهام
شاخص، یك معیار آماري است كه تغییر حركت و جهت یك اقتصاد یا یك بازار سهام را نشان مي‌دهد. هر شاخص داراي متدولوژي محاسباتي خاصي است كه معمولاً بر حسب تغییر از یك ارزش مبنا بيان مي‌شود. مثلاً شاخص كل بورس تهران بر مبناي فرمول لاسپيرز با كمي‌تعدیل و بر پایه ارزش یكصد محاسبه مي‌گردد
آنچه را كه از طريق شاخص‌هاي كل، صنعت و مالي نمي‌توان دريافت شامل موارد زير است:
الف) شاخص‌ها دلايل حركت قيمت‌ها را نشان نمي‌دهند.
ب) شاخص معيار سنجش عملكرد پرتفوي سرمايه‌گذاران نيست.
ج) شاخص فاقد قابليت مقايسه در بلند مدت است.
د) هر قدر شاخص‌ها به صنايع و طبقات مربوطه خردتر شوند، سودمندي بيشتري در تصميمات سرمايه‌گذاري دارند.
(دكتر حسين زارعي شركت پاسارگاد نيك)

در هر بازار بورس اوراق بهاداری می توان بنا بر احتیاج و کارایی شاخصهای زیادی را تعریف و محاسبه نمود. در تمام بورسهای دنیا نیز شاخص های زیادی برای گروهها و شرکتهای مختلف محاسبه می شود.
بعنوان مثال در بازار سهام امریکا شاخص داو جونز (DOW &JONES ) تغییرات 30 شرکت صنعتی 20 شرکت حمل و نقل و 15 شرکت خدماتی را نشان می دهد ویا شاخص نزدک ( NASDAQ ) تغییرات سهام خارج از بورس را نشان می دهد . دیگر شاخصهای معروف برخی از بورسهای دنیا عبارتند از :
بورس نیویورک S&P250 که برای 250 شرکت محاسبه میشود و S&P500 که برای 500 شرکت محاسبه می شود. بورس لندن FTSE توکیو NIKIIE و TOPIX امستردام AEX ، فرانسه CAC و آلمان DAX می باشد.
در بورس اوراق بهادار تهران نیز شاخصهای زیادی محاسبه می گردد که هر شخص یا گروهی بنا به نیاز خود از آنها استفاده می کند.
شاخص های زیر در بورس اوراق بهادار تهران محاسبه می شود:
شاخص کل قیمت، شاخص صنایع، شاخص پنجاه شرکت فعالتر، شاخص قیمت و بازدة نقدی و شاخص بازدة نقدی
1- شاخص کل قیمت
شاخص کل قیمت در بورس تهران برای سه گروه محاسبه میشود که عبارتند از:
1-1- شاخص قیمت کلبازار: که در محاسبه آن قیمت سهام تمام شرکتهای معامله شده تاثیر داده می شود .
1-2- شاخص قیمت تالار اصلی : که در محاسبه آن فقط قیمت سهام شرکتهای معامله شده در تابلو اصلی تاثیر داده می شود .
1-3- شاخص قیمت تالار فرعی: که در محاسبه آن فقط قیمت سهام شرکتهای معامله شده در تابلوی فرعی تاثیر داده می شود .
بورس تهران از فروردین ماه 1369 اقدام به محاسبه و انتشار شاخص قیمت خود با نام تپیکس (TEPIX) نموده است. این شاخص 52 شرکت که در آن زمان کل شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را شامل می‌شدند، در برمی‌گرفت، بطوریکه شامل پرتفوي فرضي از كل سهام پذيرفته شده در بورس بوده است.
شاخص مزبور با استفاده از فرمول زیر محاسبه می‌گردد:
(1)

Pit = قیمت شرکت iام در زمان t
qit = تعداد سهام منتشره شرکت iام در زمان t
Dt = عدد پایه در زمان t که در زمان مبداء برابر pioqio∑ بوده است
Pio = قیمت شرکت iام در زمان مبدأ
qio = تعداد سهام منتشره شرکت iام در زمان مبدأ
n = تعداد شرکت‌های مشمول شاخص
شاخص قیمت بورس تهران تمامی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را در برمی‌گیرد و در صورتی که نماد شرکتی بسته باشد یا برای مدتی معامله نشود، قیمت آخرین معامله آن در شاخص لحاظ می‌گردد. همان‌گونه که از فرمول 1 مشخص است، تعداد سهام منتشره شرکت‌ها معیار وزن‌دهی در شاخص مزبور است که این امر منجر به تأثیر بيشتر شرکت‌های بزرگ در شاخص می‌شود.
مثال: فرض کنید که فهرست شرکت های پذیرفته شده در بورس شامل 3 شرکت با اطلاعات زیر باشد:

شرکت

تعداد سهام منتشره

قيمت پايه

الف

1.000.000

4.500

ب

2.000.000

6.000

ج

1.200.000

4.000

از آن جا که در تاریخ مبدأ، ارزش جاری و ارزش پایه سهام یکسان است، ارزش جاري و ارزش پايه سهام برابر هم خواهد بود:

شرکت

ارزش جاری (پایه) سهام (ریال)

الف

4.500.000.000

ب

12.000.000.000

ج

4.800.000.000

جمع

21.300.000.000

حال می توان شاخص قیمت را از تقسيم ارزش جاري( 21.300.000.000) به ارزش پايه(21.300.000.000) ضرب در 100 به دست آورد كه زمان پایه یا تاریخ مبدأ برابر با عدد 100 خواهد بود. حال اگر سهام شرکت‌ها مورد معامله قرار گیرند و سهام شرکت‌های ”الف“ و ”ب“ به ترتیب 500 و 2000 ریال افزایش و سهام شرکت ”ج“ 1000 ریال کاهش یابد اطلاعات شرکت ها برای محاسبه شاخص به صورت زیر است:

شرکت

تعداد سهام منتشره

قيمت جاری

ارزش بازار

الف

1.000.000

5.000

5.000.000.000

ب

2.000.000

8.000

16.000.000.000

ج

1.200.000

3.000

3.600.000.000

در اين حالت، شاخص برابر 4/115 خواهد بود. (100 * (21.300.000.000/ 24.600.000.000))
موارد تعدیل شاخص کل قیمت
به طور معمول موارد زیر موجب تعدیل پایه شاخص می‌گردند:
1 – افزایش سرمایة شرکت‌ها از محل آوردة نقدی
2 – افزایش تعداد شرکت‌های مشمول شاخص
3 – کاهش تعداد شرکت‌های مشمول شاخص
4 – تجزیه شرکت‌ها
5 – ادغام شرکت‌ها
6 – پرداخت سود نقدی (تنها برای تعدیل پایه شاخص درآمد کل)
2- شاخص صنایع
شرکت‌های پذیرفته شده در بورس تهران در صنایع مختلفی طبقه‌بندی شده‌اند. این طبقه‌بندی که براساس روش ISIC صورت می‌گیرد. بورس تهران اقدام به محاسبة شاخص قیمت برای هر صنعت می‌کند که همگی با فرمولی مشابه شاخص کل قیمت محاسبة می‌شوند.در یک تفکیک کلی‌تر، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس تهران به دو گروه صنعت و مالی تقسیم شده‌اند که گروه مالی در برگیرندة شرکت‌های صنعت واسطه‌گری‌های مالی و گروه صنعت شامل کلیة شرکت‌های بورس به جز واسطه‌گری‌های مالی است. بورس تهران به محاسبة شاخص قیمت برای این دو گروه کلی نیز می‌پردازد که با نام شاخص مالی[1] و شاخص صنعت[2] منتشر می‌شوند و هر دو در طراحی، محاسبه و تعدیل از معیارهای شاخص کل قیمت پیروی می‌کنند.
3- شاخص پنجاه شرکت فعالتر
این شاخص كه نشان‌دهنده سطح عمومی قیمت 50 شرکت فعالتر بورس تهران است با دو روش متفاوت محاسبه مي شود. در روش اول که منجر به محاسبة شاخص 50 شرکت فعالتر- میانگین ساده می‌شود از روش میانگین ساده استفاده مي گردد و روش دوم نیز همانند شيوة محاسبه TEPIX است و منجر به محاسبه شاخص 50 شرکت فعالتر – میانگین موزون می‌شود.
آن چه در انتخاب 50 شرکت مزبور که در دوره‌های سه ماهه صورت می‌گیرد، بیشترین اهمیت را دارد تعداد روز‌های دادوستد شرکت‌ها است. بورس تهران میزان نقدشوندگی یا فعالیت شرکت‌ها را ملاک اصلی برای گزینش 50 شرکت قرار داده و به همین سبب شاخص مزبور را شاخص 50 شرکت فعالتر نامیده است.
4- شاخص قیمت و بازدة نقدی
شاخص قیمت و بازدة نقدی یا همان شاخص درآمد کل با نماد TEDPIX از فروردین 1377 در بورس تهران محاسبه و منتشر شده است. تغییرات این شاخص نشانگر بازدة کل بورس است و از تغییرات قیمت و بازدة نقدی پرداختی، متأثر می‌شود. این شاخص کلیة شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را در بردارد و شیوة وزن‌دهی و محاسبة آن همانند شاخص کل قیمت (TEPIX) است و تنها تفاوت میان آن دو در شیوة تعدیل آن‌ها است. شاخص قیمت و بازدة نقدی بورس تهران با فرمول زیر محاسبه می‌شود.
(2)


Pit = قیمت شرکت iام در زمان t
qit = تعداد سهام منتشره شرکت iام در زمان t
RDt = پایة شاخص قیمت و بازدة نقدی در زمان t که در زمان مبداء برابر pioqio∑ بوده است
5- شاخص بازدة نقدی
شاخص بازدة نقدی که با نماد TEDIX منتشر می‌شود، بیانگر سطح عمومی بازدة نقدی پرداختی شرکت‌ها است و مقدار آن از تقسیم پایة شاخص کل قیمت بر پایة شاخص قیمت و بازدة نقدی، به دست می‌آید. فرمول 3 بیانگر نحوة محاسبة شاخص TEDIX است.
(3)


تذکر : عدد پایه شاخصهای قیمت و بازده نقدی و بازده نقدی سهام در ابتدای سال 1377 برابر 08/1653 در نظر گرفته شده که همسنجی این دو را با شاخص کل قیمت در آن تاریخ امکان پذیر سازد .
در راستاي اجراي آيين‌نامه شرايط و ضوابط پذيرش سهام در بورس اوراق بهادار مصوب 17/5/1384 شوراي بورس، درخصوص نحوه انجام معامله سهام شركت‌ها در تابلوي غيررسمي، دستورالعمل نحوه انجام معاملات در تابلوي غيررسمي در تاريخ 27/6/1385 به تصويب هيأت مديره سازمان بورس و اوراق بهادار رسيد، طبق ماده 10 قيمت معاملات نمادهاي تابلوي غيررسمي در شاخص‌ها لحاظ نمي‌گردد و صرفاً اطلاعات معاملات در سامانه معاملات نگهداري مي‌شوند.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني بازار سرمايه، در اجراي بند 3 مصوبه شوراي عالي بورس و اوراق بهادار مورخ هشتم مرداد 86، مقرراتی برای تغییر در محاسبه شاخص بورس به پيشنهاد هيات مديره سازمان بورس و اوراق بهادار در تاريخ 30 ارديبهشت 1387 در 10 ماده و 3 تبصره به تصويب شوراي عالي بورس و اوراق بهادار رسيد.
اين در حالي است كه براي تعريف شاخص جديد يا اصلاح شاخص فعلي، كميته متشكلي وجود نداشته و قانون جديد بازار اوراق بهادار نيز در اين مورد هيچ مسوولي را انتخاب نكرده است. بنابراين شوراي عالي بورس به منظور برطرف كردن اين خلا اقدام به انتشار مقررات اجرايي نحوه تغيير در شاخص هاي بورس يا تعريف شاخص هاي جديد در بازار سهام كرد. (منبع روزنامه اعتماد > شماره 1685 5/3/87> صفحه 15 )
امروزه شاخص بصورت شناور محاسبه می شود.
داوجونز(Dow Jones) در هجدهم سپتامبر سال ۲۰۰۰ شاخص داوجونز تغيير روش داد و در محاسبه سري شاخص هاي جهاني خود به ضرايب مبتني بر سهم شناور آزاد روي آورد. اين كار با شاخص هاي جهاني داوجونز شروع شد زيرا در بسياري از اين بازارها، حجم عمده اي از سهام هرگز قابل خريد و فروش نبود. اين تغييري عمده در شاخص داوجونز بود كه به سمت روش شناسي سهم شناور آزاد روي آورد).روزنامه همشهری سه شنبه ۱۸ شهريور ۱۳۸۲ - سال يازدهم - شماره ۳۱۶۲ )
شاخص آر اس آي RSI

شاخص توان نسبي(Relative Strength Index (RSI)) به وسيله جي ولز وايدر در سال1978 معرفي شده است و به عنوان شاخصي براي تعيين نقطه خريد و فروش استفاده مي‌شود. براي محاسبه RSI به طريق زير عمل مي‌كنيم:
که در آن RS به شرح زیر محاسبه می شود:

میانگین تغییر مثبت قیمتهای پایانی یک دوره Nروزه

R S =

متوسط تغییر منفی قیمتهای پایانی یک دوره Nروزه

توجه شود که این شاخص توسط بورس منتشر نمی شود بلکه توسط سازمانهای مختلف محاسبه و ارائه می گردد.
آر اس آی عددي را بين 0 تا100 به ما مي‌دهد. هر چه عدد به 100 نزديكتر باشد به معني اين است كه خريد آن سهم در بازار در يك دوره بيش از حد خرید شده Over bought و زمان خوبي براي فروش آن است. وقتيRSI به صفر نزديك مي‌شود اين را مي‌رساند كه سهم مورد نظر در بازار در يك دوره بيش از حد فروخته شده Over Sold و زمان خوبي براي خريد است. معمولاً نقطه برش را30 و70 در نظر مي‌گيرند. یعنی اگر به بالاتر از 70 افزایش یابد ، احتمال بالا بودن قیمتها در بازار وجود دارد. تنزل به زیر 30 حاکی از احتمال پدید آمدن قیمتهای بسیار پایین است.
6-انواع تالارها
پذيرش و معاملات اوراق بهادار در بورس تهران در قالب سه تابلو و بازار اوراق مشاركت انجام مي‌شود:
1. بازار اول شامل تابلوهای اصلي و فرعی- سهام و حق تقدم شركت‌هاي پذيرفته شده در تابلوي اصلي
2. بازار دوم- سهام و حق تقدم شركت‌هاي پذيرفته شده در تابلوي فرعي
3. تابلوی غیررسمی- سهام و حق تقدم شركت‌هاي پذيرفته شده در تابلوي غير رسمي
4. بازار اوراق مشاركت شركتي و دولتي
تابلوي فرعي مكاني براي پذيرش و فعاليت شركت‌هاي كوچك و درحال رشد است. شركت‌هاي كوچكي كه توانايي برآورده كردن شرايط پذيرش تابلوي اصلي را ندارند در اين تابلو پذيرفته مي‌شوند و به آن‌ها فرصت داده مي‌شود با تامين مالي و رشد فعاليت‌ها به تابلوي اصلي ارتقاء يابند.
تابلوي غير رسمي از سال 1385 ايجاد شده است. هدف اين تابلو اعطاي فرصت به شركت‌هايي است كه از شرايط پذيرش در تابلوي فرعي برخوردار نيستند و به همين دليل در آستانه لغو پذيرش و اخراج از بورس قرار دارند. دوره فعاليت اين تابلو كه با مجوز شوراي عالي بورس ايجاد شده است، موقتي است.
برخی از ضوابط پذيرش سهام شركت‌ها در تابلو دوم تالار اصلي
1 – شركت بايد در ايران ثبت شده و داراي تابعيت ايراني باشد.
2- شركت بايد سهامي عام باشد.
3 – شركت بايد داراي سهام عادي با نام داراي حق رأي باشد و 100 درصد بهاي اسمي آن پرداخت شده‌باشد و هيچ‌گونه امتياز خاصي براي سهامداران شركت وجود نداشته باشد.
4 – حداقل، دو سال از تاريخ بهره‌برداري شركت گذشته باشد.
5 – حداقل سرمايه شركت 10 ميليارد ريال باشد.
6 – در زمان پذيرش نبايد بيشتر از 80 درصد از سهام شركت در اختيار كمتر از 10 سهامدار باشد. اين نسبت بايد در پايان دومين سال پس از پذيرش به 75 درصد كاهش يابد. به‌علاوه حداكثر ظرف مدت شش ماه از تاريخ درج و تا زماني كه نام شركت در تابلو دوم بورس درج مي‌باشد، بايستي حداقل 500 سهامدار داشته باشد.
7 – شركت بايد در دو دورة متوالي سودآور بوده و امكان سودآوري آن در آينده وجود داشته باشد و زيان انباشته نداشته باشد.
8– اساسنامة شركت بايد طوري تنظيم شده باشد كه به تشخيص هيئت پذيرش، حقوق سهامداران جزء در آن محفوظ باشد.
برخی از ضوابط ارتقاي سهام شركت‌ها از تابلو دوم به تابلو اول تالار اصلي
1 – شركت بايد دو سال متوالي قبل از پذيرش، در تابلو دوم فعاليت سودآور داشته باشد.
تبصره: چنانچه شركت قبل از مدت دوسال قابليت پذيرش در تابلو اصلي را داشته باشد، به‌درخواست شركت و تصويب هئيت پذيرش، امكان‌پذير مي‌باشد.
2 – ميزان سرماية شركت از 25 ميليارد ريال كمتر نباشد.
3 – بيش از 70 درصد از سهام شركت نبايد در اختيار كمتر از 10 سهامدار باشد. علاوه براين، تا زماني كه نام شركت در تابلو اول بورس درج مي‌باشد بايستي حداقل 1000 سهامدار داشته باشد.
4 – حجم دادوستد و گردش سهام شركت، در شش ماهة منتهي به تاريخ بررسي در هيئت پذيرش به تشخيص هيئت مذكور، بايد از وضعيت مطلوبي برخوردار باشد.
5– ارتقاء سهام شركت‌ها از تابلو دوم به تابلو اول تالار اصلي، با تصويب هيئت پذيرش خواهد بود.
برخی از ضوابط پذيرش سهام شركت‌ها در تالار فرعي
1 – شركت بايد در ايران ثبت شده و داراي تابعيت ايراني باشد.
2 – شركت بايد سهامي عام باشد.
3 – شركت بايد داراي سهام عادي با نام داراي حق‌رأي باشد و 100 درصد بهاي اسمي آن پرداخت شده باشد و هيچ­­گونه امتياز خاصي براي سهامداران شركت وجود نداشته باشد.
4 – حداقل يك سال از تاريخ بهره‌برداري يا فعاليت شركت، حسب مورد، گذشته باشد.
5 – ميزان سرماية شركت از 5 ميليارد ريال كمتر نباشد.
6 – در زمان پذيرش نبايد بيشتر از 90 درصد از سهام شركت در اختيار كمتر از 10 سهامدار باشد. اين نسبت بايد در پايان دومين سال پس از پذيرش، به 85 درصد كاهش يابد. به‌علاوه حداكثر ظرف مدت شش ماه از تاريخ درج و تا زماني كه نام شركت در تابلو فرعي درج مي‌باشد بايستي حداقل 200 سهامدار داشته باشد.
7 – شركت بايد در آخرين سال مالي سودآور بوده و امكان سودآوري آن در آينده وجود داشته باشد.
7- مزاياي پذيرش در بورس اوراق بهادار
- سهولت در تأمين مالي درازمدت طرح‌ها و پروژه‌هاي آتي از طريق انتشار سهام و ساير اوراق بهادار
- افزايش اعتبار داخلي و خارجي ناشر به دليل فعاليت در يك بازار قاعده‌مند و نظارت از سوي بورس و مقام ناظر
- سهولت در تغيير تركيب سهام‌داري و انتقال مالكيت از جمله جذب سرمايه‌گذار خارجي
- امكان تأمين مالي با هزينه كمتر به دليل نقدشوندگي بيشتر اوراق بهادار و وجود بازار منظم
- برخورداري از مزاياي خاص و اعتباري از قبيل دريافت تسهيلات بانكي و وثيقه‌گذاري اوراق بهادار
- برخورداري ازمعافيت‌هاي مالياتي پيش‌بيني شده در قانون
- شفافيت عملكرد و امكان ارزيابي عملكرد شركت و مديران از طريق گزارشگري شفاف و نظارت مداوم
- امكان استفاده از مشاركت عمومي در توسعه شركت
- مديريت حرفه‌اي با توجه به لزوم پاسخگويي به سهامداران
8- حقپذيرش و حق درج
به‌منظور بررسي درخواست پذيرش اوراق بهادار شركت‌ها دربورس، مبلغي تحت عنوان "حق پذيرش" از شركت متقاضي اخذ مي‌شود. مطابق مصوبه‌ي 9 خرداد 1386 هيئت مديره بورس اوراق بهادار تهران، حق پذيرش هر شركت در بورس، دو در هزار سرمايه ثبت شده تا سقف دويست ميليون ريال تعيين شده است.
پس از درج نام هر شركت در فهرست نرخ‌هاي بورس اوراق بهادار تهران، سالانه مبلغي تحت عنوان "حق درج سالانه" از شركت اخذ مي‌شود. طبق مصوبه‌ي هيئت مديره بورس اوراق بهادار تهران، حق درج شركت‌هاي پذيرفته‌شده در بورس، دو در هزار سرمايه ثبت شده تا سقف پنجاه ميليون ريال تعيين شده است.
نحوه‌ي پرداخت
مبالغ ياد شده به حساب جاري سيبا به شماره‌ي 0102919780001 نزد بانك ملي ايران- شعبه بورس، به نام بورس اوراق بهادار تهران قابل پرداخت است
9- تالار های منطقه ای:
اولین تالار منطقه ای در خراسان در 21/3/81 شکل گرفت. تعداد تالارهای منطقه‌ای فعال در سال 1385، 23 تالار بوده است كه 2 تالار اراك و گلستان با تصویب هیات دولت در سال 1385 افتتاح شد و توسط بخش خصوصی اداره می شود.
10- انواع بورس:
بطور كلي در حال حاضر تالارهاي بورس به سه دسته تقسيم مي شوند:
1- بورس كالا: بازار منظمي است كه در آن كالاهاي معيني مورد معامله قرار مي گيرد. مانندبورس طلاي نيويورك يا بورس پشم استراليا.
2- بورس اسعار: در اين بازار پول كشورهاي مختلف (ارز)مورد معامله قرار مي گيرد. معاملات ارزي بر اساس نوسانات بهاي پولهاي مختلف در مقابل يكديگر صورت مي گيرد.
3- بورس اوراق بهادار:در اين بازار اورق بهادار مورد معامله واقع مي شود.

[امیرمرتضی]

مطلب شما بسیار جالب بود من دوست دارم در بازار بورس سرمایه گذاری کنم ممکنه دستم را بگیرید؟