در دوران قبل از اسلام قطعات بزرگ چوبي به عنوان بخشي از ساختمان به كار مي رفته است. در اين دوره چوب به عنوان يكي از فراوان ترين مصالح طبيعي نقش مهمي در ساخت ابزار فني و كشاورزي و حتي وسايل خانگي ايفا مي كرده است. > از دوره سلوكيان آثار چنداني در دست نيست و آثار چوبي دوره اشكاني نيز تا حد زيادي شباهت به دوره هخامنشي دارد. در دوره ساساني استفاده از كلافهاي چوبي در ساختمان متداول مي شود. در اين دوره نوعي رويه كوبي مربع هاي چوبي انجام مي شده كه نقش هندسي و انتزاعي داشته است. نقوش عبارت بودند ازنقوش انتزاعي، گياه و حيوان و انسان.
مهمترين وسايل چوبي كه ساخت آنها در قرون اوليه اسلامي متداول بوده عبارتند از كلبه ها و ساختمان هاي چوبي، كلافهاي ساختماني، ستون چوبي سقف هاي كاذب چوبي قابدار، وسايل به ساختمان مثل درب و پنجره ، وسايل كاربردي مثل منبر، ابزار آلات صنعتي و كشاورزي.
در آثار چوبي دوره مياني اسلامي كه مربوط به حدود قرون پنجم تا دهم هجري است اجزاي ساختمان هاي چوبي مثل ستون و سقف، وسايل متصل به ساختمان مثل در، پنجره، نرده به ميزان زيادي به چشم مي خورد ولي آثار كوچكتر مثل جعبه، قاب، رحل، وسايل خانگي، ابزار آلات، وسايل جنگي و شكار نيز كم و بيش وجود دارد. بيشترين نقوشي كه در منبت اين دوران مي بينيم عبارتند از : نقوش هندسي، شيارهاي موازي، كتيبه، اسامي ائمه (ع )، شكل محرابي ، لچك، ترنج، گل و بوته، ختايي و اسليمی، شكوفه،برگ ، نخل ، شمسه، حيوان و انسان .
در اكثر آثار چوبي صفوي مي توان تحولاتي از لحاظ نقش و شيوه هاي اجرايي ملاحظه كرد. صنايع دستي چوبي اين دوره كه مربوط به حدود قرن 10 و 12 مي باشد از لحاظ فني بسيار ظريف و بادوام و داراي عملكردي مفيد و صحيح هستند و از لحاظ هنري بر اساس نقوش و فرهنگي ايرانی ساخته شده اند و از طرفي با دقت و نظم اجرا شده. آثار اين دوره شامل ساختمان هاي چوبي و اجزاي وابسته به آن مثل ستون و سقف و در و پنجره و همچنين شامل وسايل كاربردي مثل رحل، جعبه، قاب، صندلي و ابزار آلات صنعتي و كشاورزي و جنگي است. هنر معرق كه از دوران قبلي آغاز شده و به طور ساده انجام مي شد از اين زمان تكامل بيشتري مي يابد.
منبت‌كاری دوره ميانه اسلامي در حدي بسيار ظريف و باروسازي و ريزه كاري فراوان ديده مي شود و پرداخت آن نيز در حد اعلاي خود مشاهده مي شود. منبت اين دوره بر اساس طرح هاي هندسي، شيارهاي موازي، خط ثلث و نسخ، اسليمي و ختايي به سبك ايراني، نقوش انتزاعی گياه و انسان و ترنج و محرابي مشاهده مي شود.
هنرهاي چوبي بعد از صفويه و به خصوص دوران قاجار نه تنها تكامل فني نداشت بلكه با افت كيفيت فني نيز روبرو بود. به طور كلي در آثار چوبي اين دوره به دو سبك وجود دارد. بخشي كه در آن سعي شده از روشها و نقوش دوران قبل پيروي شود و بخشي ديگر كه از اصول فني و هنري آثار چوبي اروپا الهام گرفته شده. در اين دوره به دو نوع منبت بر مي خوريم. يكي منبت به شيوه صفوي با عمق كم و طرح ايراني كه ندرتا" ديده مي شود و ديگري منبت به شيوه فرنگي با عمق زياد و با نقش پيچك اجرا شده كه به ميزان زيادتر وجود داشته
معرق :
قرار گرفتن قطعات چوب هاي رنگي در كنار هم به وجود آوردن طرحي مشخص را معرق مي گويند. گاه ديده مي شود كه در كنار چوب هاي رنگي از مصالحي چون عاج، صدف، فلزات و استخوان هم استفاده مي شود. به طور كلي معرق به دو گروه اصلي تقسيم مي گردد.
الف – معرق زمينه رنگ : اگر در هنر معرق، زمينه كار هم از چوب بريده شود، معرق زمينه چوب ناميده مي شود. در واقع طرح اصلي توسط زمينه ايي از چوب احاطه مي شود. معرق زمينه چوب به روشهاي گوناگوني كار مي شود كه شامل معرق پازلي، معرق آجري، نازك بري در معرق منبت مي باشد.
معرق زمينه پازلي :
با همان شيوه معرق چوب كار مي شود، فقط زمينه طرح يا كار را به قطعه هاي پازل مانند بريده، در كنار هم مي چسبانند و سپس باز هم براي مراحل تكميلي به كارگاه رنگ فرستاده مي شود.
معرق زمينه آجري : با همان شيوه معرق زمينه چوب كار مي شود، فقط تفاوت كار در اين است كه زمينه طرح به صورت آجري بريده و در كنار هم چيده مي شود. آنگاه مراحل تكميلي را به صورت رايج طي مي كنند.
نازك بري در معرق : در اين شيوه از معرق، ابتدا قطعات طرح مورد نظر معرق بريده مي شود. آنگاه به وسيله اره مويي معمولي برش هاي بسيار ظريف و نزديك به هم در تمامي قسمت هاي طرح داده مي شود، برش هايي كه به فاصله هاي ميليمتري در كنار هم داده مي شود. سپس چوبهاي شكل داده شده در كنار هم بر روي زمينه اي از تخته روكش شده و غالبا" بدون هيچ نوع تزئيني چسبانده مي شود.
معرق منبت : معرقي كه نقشهاي آن برجسته است معرق منبت گفته مي شود براي ساخت معرق منبت ابتدا همه قطعه ها را مانند معرق مي برند و بعد آنها رابه طور مجزا به شيوه منبت كاري ساخت و ساز نموده، كنار يكديگر جفت و جور مي كنند. در پايان قطعه را رويزير كار در محل مربوط نصب مي كنند.
ابزار كاري كه در كارگاه معرق به كار مي رود عبارتند از :
اره دست – اره چوب بر – اره فلز – پرس دستي ( پيچ دستي ) – پيشكار – تيزك – چكش – سوهان تخت – سوهان چوب ساب – كمان اره – رنده دستي- سنگ نفت – گازانبر – ليسه – ماشين پرداخت – مته دستي – ميخ
مواد اوليه :
براي معرق كاري، وجود انواع چوب با تنوع رنگي ضرورت دارد و در انتخاب چوب بايد مواردي چون استحكام و خشك بودن چوب و قابليت اره شدن و رنده شدن را در نظر گرفت. هم چنين از صدف، عاج ، فلزات در معرق استفاده مي شود.
مراحل اجراي يك طرح معرق :
تخته پشت كار را به اندازه طرح مورد نظر انتخاب كرده، به روي آن يك ورق از نايلون قرار مي دهند، انگاه طرح و نقشه مورد نظر را بر روي كاغذ آورده و به وسيله چسب مايع آن را بر روي تخته سه لايي مي چسبانند، پس از آن تكه هاي مختلف طرح با اره مويي بريده شده قطعات مختلف آن را به وسيله ميخ سايه بر روي تخته زمينه به طورموقت نصب مي كنند. آنگاه قطعات طرح را جداگانه بر روي چوب ها با رنگ هاي مورد نظر به وسيله همان ميخ سايه نصب كرده و روي چوب پيشكار قرار داده و به وسيله اره مويي دور طرح را روي تخته بريده و حال قطعه چوب بريده شده را در جاي خود مطابق نقشه روي تخته پيشكار به وسيله ميخ سايه موقتا" نصب مي كنند. بدين ترتيب با اين روش همه نقش هاي خرد شده را از رنگ هاي مختلف چوب، صدف و عاج تهيه و جايگزين مدل مي كنند. هنگامي كه تمام چوب هاي رنگي جايگزيني طرح اوليه شده، چسبي از سريشم و پودر امرا تهيه كرده و به وسيله انگشت سبابه روي تمام شيارهاي بين تكه هاي قرار مي دهند. به اين طريق تمام شيارهاي بين نقوش پر مي شود و قطعات به طور كامل به هم چسبيده و ثابت مي شود. دراين مرحله ميخ هاي سايه را از روي طرحها بر مي دارند و آنگاه نوبت به نايلوني مي رسد كه قبلا" در زير كار و روي تخته پشت كار قرار داده شده بود، آن را نيز برداشته و نقش هاي چسبيده شده را بر مي گردانند و پشت آنها را سمباده نرم مي زنند. در نتيجه چسب هايي كه از ميان شيارها به پشت كار نفوذ كرده، پاك مي شود. حال سطح تخته پشت كار را به وسيله كاردك به چسب گرم آغشته كرده، نقشه معرق شده را روي آن مي چسبانند و براي ثابت نگاه داشتن آن دو ميخ سنجاقي در بالا و پايين آن نصب مي كنند. در اين مرحله لايه اي از نايلون و قطعه اي از نمد يا پتوي ضخيم را روي نقشه معرق شده قرار داده تركيب فوق را در ميان دستگاه پرس گذاشته، تحت فشار مي دهند و بعد از گونيا كردن تابلو، اضلاع آن را رنده مي كنند. سطح تابلو رابه دليل متفاوت بودن ضخامت چوبهاي صنعتي، با ماشين سمباده مي سايند تا يكنواخت و صيقلي شود. حال محيط تابلو را به وسليه نوار چسب كاغذي به طريقي كه 2 يا 3 ميليمتر آن از سطح تابلو بالاتر قرار گيرد چسبانده مخلوط پلي استر آماده شده را به طور يكنواخت روي صفحه مورد نظر مي ريزند تا كاملا" سطح را بپوشاند. بعد از خشك شدن پلي استر به وسيله سمباده لرزان آن را مي سايند تا رنگ چوب از زير پلي استر ظاهر شود و مجددا" براي شفافيت بيشتر، قشري از پلي استر شفاف بر آن پاشيده و سمباده مي زنند. در پايان به وسيله دستگاه پرداخت و مواد جلا دهنده سطح كار را پرداخت مي كنند.
منبت
هنر كنده كاري نقوش به روي چوب را منبت گويند. قابل توجه است كه منبت مي تواند به صورت يك تكه يا چند تكه انجام شود هرگاه منبت كاري بر روي چوب بزرگ يك تكه انجام شود، منبت يك تكه و هرگاه منبت كاري بر روي تكه هاي كوچكي انجام شود، منبت چند تكه خواهد بود. منبت بر حسب نوع برجستگي كه در كار آن به وجود مي آيد به پنج دسته تقسيم مي گردد: منبت كم بر جسته، منبت نيم برجسته، منبت تمام برجسته، پيكره، قلم زني بر روي چوب
ابزار كار :
مغار: وسيله اي است براي تراشيدن چوب كه انواع آن در ذيل نام برده شده مغار كبريتي- مغار تحت يا صاف – مغار نيم باز – مغار گيلويي – مغار شتره كليه مغارهاي نامبرده داراي خميده يا كج نيز هستند كه در جاهايي كه امكان استفاده از مغار صاف نباشد، از مغار كج استفاده مي شود.
سوهان : براي ساييدن چوب و ديگر ابزار منبت كاري به كار مي رود و انواع آن شامل موارد زير مي شود. سوهان دو سر صاف – سوهان دو سر كج – سوهان سه پهلوي سه گوش- سوهان سه پهلوي صاف – سوهان نيم گرد – سوهان دم كاردي – سوهان دم موشي – سوهان گرد – چوب ساب
مواد اوليه :
شامل : 1- چوب هاي محكم و بدون گره كه براي اين منظور چوب هاي آبنوس، بقم ، شمشاد، فوفل، عناب ، و گردو و .... از همه مناسب تر هستند.
2- عاج، صدف و استخوان
روش كار :
ابتدا طرح بر روي زمينه چوب منتقل مي شود و با بستن كار به گيره دستي هنرمند شروع به كار كرده و ابتدا خطوط محيطي طرح با مغار مشخص مي شود سپس بابرداشتن زمينه كار به صورت يكنواخت و به وسيله مغارهاي مختلف منبت كار روي چوب ادامه پيدا مي كند. پس از پايان كار منبت كاري، سطوح كار با سنباده بسيار نرم، صاف و صيقلي مي شود. در مرحله به سطح كار روغن با پلي استر زده مي شود تا چوب بر اثر مرور زمان ترك نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.
انواع منبت
از انواع منبت مي توان نمونه هاي زير را نام برد:
منبت كمي بر جسته: نوعي از منبت است كه در آن هنرمند منبت كاري خود را به حدي برساند كه نقش برجسته اي كه به وجود آورده از سطح زمينه كار بيرون نيايد و هم سطح حاشيه اطراف كار باشد. منبت بر جسته : شيوه كار اين گونه كه مراحل منبت يك چوب را تا آنجا پيش مي بريم كه برجستگي هاي طرح از رويه كار كاملا" بيرون خواهد زد. پيكره : هنرمند طرح خود را بر روي حجمي از چوب به شيوه هاي چسباندن، فوكپي، يا از طريق كاغذ كاربن يا طراحي مستقيم بر روي چوب انتقال مي دهد، آنگاه از برجسته ترين قسمت طرح كار خود را آغاز مي كند و توسط مغار هاي و لوازم رايج در اين زمينه مشغول كنده كاري بر روي چوب مي شود. در تمام كار، طرح به صورت كاملا" بر جسته و داراي حجم چوب از داخل بيرون آمده و اطراف آن خالي از هر گونه چوب خواهد بود.
مختصري از كارگاه منبت و معرق
سابقه فعاليت كارگاه معرق ومنبت به سال 1309 مي رسد در ابتدا سرپرستي كارگاه را استاد احمد امامي به عهده داشتند. پس از ايشان اساتيد ديگري همچون علي امامي، آقايان ويزايي، گودرزي و عطا الله حاج غلامعلي سرپرستي كارگاه را به عهده داشتند.از سال 1370 استاد كمال مير طيبي سرپرست كارگاه مي باشند. در طول اين مدت آثار بر جسته و چشم گيري در كارگاه ساخته شد كه در نمايشگاههاي مختلف داخلی و خارجی شركت داشته اند.
از هنرمنداني كه دركارگاه فعاليت داشته اند عبارتند از :
پرويز زابلي- عباس شهميرزادي – حسين اعيان – عباس امين – قاسم شهريه – محمد علي شيرازي – حسن احيائي- شاپور گودرزي – اكبر حاج قاسمي – حسن خلج – اكبر سريري – مهدي طوسي – جمشيد پورگلي – منوچهر زنگنه – محمد حسن زاده خسرو ذوالقرانيان – جعفر سخواجه شيراني – حسن رضا هاشمي طاهري – فرانك امير كبيريان – مريم الياس زاده – رضوان انصاريون – گلاره خليليان – افسانه اسليمي- علي اصغر آبشاري – ريحانه زمان – هانیه محمد باقر– فاطمه مير طيبي -داود ملايي اونجي - محمد علی ودود - محمد رضا گرامی
و همچنين هنرمنداني كه در زمينه مشبك كاري فعاليت دارند محمد رضا گرامي - هانيه محمد باقر
بانک اطلاعاتی کارگاهها