همه چيز در مورد قرآن و روانشناسی

[Borna66]

قرآن از اين حبّ ذات خطري در انسان و تمايلش براي رسيدن به چيزهاي سودمند (جلب منافع) و دوري از چيزهاي بد (دفع مضاّر) که برايش ضرر دارد، سخن به ميان آورده است. "... و بگو من از غيب آگاه بودم. بر خير و نفع خود هميشه مي افزودم و هيچگاه زيان و رنج نمي ديدم". (اعراف، آيه 188)

يکي از مظاهر حب ذات انسان، علاقه و عشق شديد به جمع آوري مال است که به واسطه آن بتواند به همه خواسته هايش دست يابد و تمام وسايل آسايش و رفاه زندگي را مهيا کند. يکي ديگر از مظاهر حب ذات انسان، اين است که او هميشه خير و خوبي از قبيل مال و تندرستي و چيزهاي خوب و نعمتهاي ديگر را براي خود مي خواهد و اگر شري يا بلايي يا فقري به او برسد نااميدي شديدي او را در بر خواهد گرفت و گمان مي کند بعد از آن ديگر هرگز روي خوشي نخواهد ديد. "انسان حريص، از خدا به دعا تمناي خير مي کند و هرگز خسته نمي شود ولي اگر شر و آسيبي به او برسد مأيوس و نااميد مي گردد".(فصلت، آيه 49)

[Borna66]

همچنين يکي ديگر از مظاهر حب ذات در انسان اين است که هرگاه گرفتار بلايي شود، يا آزادي به او رسد، حالت ترس و بي تابي از آن گرفتاري به او دست مي دهد. از سوي ديگر اگر مالي به دست آورد، حرص شديدي نسبت به آن نشان مي دهد و از صدقه دادن بخشي از مال خويش به نياز مندان امتناع مي ورزد. "انسان طبعاً حريص و بي صبر آفريده شده است. چون تيري به او رسد سخت جزع و بي قراري مي کند و چون مال و دولتي به او رسد (بخل ورزد) و منع (احسان) کند." (معارج، آيه 19-21)

حب ذات در انسان تا آنجا که از چارچوبي مشخص تجاوز نکند قابل قبول است، اما ضرورت مي بايست با دوست داشتن و خيرخواهي مردم توأم باشد تا تعديل برقرار شود.

[Borna66]

2- نوع دوستي
انسان براي اينکه بتواند خود را با ديگران هماهنگ کند و در حال مصالحت به سر برد، شايسته است که دامنه حب ذات و خودخواهي را محدود کند و در ايجاد موازنه خود دوستي و نوعدوستي و همکاري با مردم و دراز کردن دست ياري به سوي آنان بکوشد.

از اين رو خداوند متعال به هنگام اشاره به حب ذات در انسان - که در شکل ترس و بي تابي به هنگام گرفتاري و حرص و آز و به دست آوردن چيزهايي خوب و خست و بخل و نبخشيدن آنها به مردم بروز مي يابد - مستقيماً از کساني که در برابر زياده روي در حب ذات مي ايستند ستايش مي کند.

افراد اخير به هنگام گرفتار شدن به بلايا، اظهار ترس و بي تابي نمي کنند و هنگام دستيابي به نعمتها بخل نمي ورزند و به ايمان تمسک مي جويند، نماز به پا مي دارند و زکات مي پردازند، به فقرا و بي خانمانها و محرومان صدقه مي دهند و از کارهايی که موجب خشم خدا مي شود، پرهيز مي کنند، بدين ترتيب به وسیله چنين ايماني توازن ميان خوددوستي و نوعدوستي ايجاد می شود به طوري که هم منافع فرد و هم جامعه را حفظ مي کند. قرآن مردم را به محبت و همبستگي ميان خود و همکاري و نگهداري همديگر و برادري تشويق مي کند. "و همگي به رشته دين خدا چنگ زده و به راهها متفرق نشويد و به ياد آورید اين نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بوديد و خدا در دلهاي شما الفت و مهرباني انداخت و به لطف خداوند همه برادر ديني يکديگر شدند." (آل عمران، آيه 103)

[Borna66]

قرآن از مؤمنان مي خواهد که همديگر را چنان دوست بدارند که برادري، برادرش را دوست مي دارد و اين خود انسان را راهنمايي مي کند که در حب ذات، زياده روي نکند و برادر مؤمنش را نيز دوست بدارد چون محبت ديگران به نوبه خود موجب تعديل حب ذات و مانع گسترش دامنه آن است. "به حقيقت، مؤمنان برادر يکديگرند. پس هميشه بين برادران ايماني خود صلح دهيد و خدا ترس و پرهيزگار باشيد. باشد که مورد لطف و مرحمت الهي گرديد." (حجرات، آيه 10)


3- محبت جنسي
مسأله محبت رابطه اي عميق با انگيزه جنس دارد. چون محبت در واقع باعث ادامه پيوند و هماهنگي و همکاري زن و شوهر مي شود و به همين دليل براي تداوم زندگي خانوادگي، کاملاً ضرورت دارد. "و باز يکي از آيات لطف الهي آن است که براي شما از جنس خودتان جفتي بيافريد که به او آرامش يافته و با هم انس گيريد و ميان شما رأفت و مهرباني برقرار نمود و اين امر نيز براي مردم با فکرت ادله علم و حکمت حق آشکار است." (روم، آيه 21)

[Borna66]

قرآن در جريان يوسف و زن عزيز مصر به محبت جنسي چنين اشاره مي کند. "و زنان شهر مصري زبان به ملامت گشودند که زن عزيز (خاطرخواه يوسف شده است) و قصد مراوده با غلام خويش دارد و عشق يوسف او را شيفته و فريفته ساخته است و ما او را از طرف محبت کاملاً در فرط ضلالت مي بينيم." (يوسف، آيه 30)

در جريان بحث از انگيزه جنسي توضيح داديم که اسلام به وجود انگيزه جنسي معترف است و طبعت عشق را که همراه انگيزه جنسي است، قبول دارد زيرا محبت جنسي يک حالت انفعالي خواصي در وجود انسان است که از نظر اسلام قابل انکار نمي باشد و در برابر آن از خود مقاومتي نشان نمي دهد و نيز آن را سرکوب نمي کند و تنها مردم را به غلبه و حاکميت بر آن فرا مي خواند، ارضاي اين انگيزه از نظر اسلام، از طريق مشروع که همان ازدواج است، امکانپذير مي باشد.

[Borna66]

4- محبت پدري
ما در فصل اول درباره انگيزه مادري به عنوان يکي از انگيزه هاي فيزيولوژيک سخن گفتيم. اما از آنجا که پدر با فرزندان خود آن روابط فيزيولوژيک که مادر را به فرزندان پيوند مي دهد، ندارد، روان شناسان جديد انگيزه پدري را مانند انگيزه مادري، انگيزه اي فيزيولوژيک به شمار نمي آورند، بلکه آن را انگيزه اي رواني مي دانند و انگيزه پدري در ابراز محبت او نسبت به فرزندان تجلي مي يابد زيرا فرزندان براي پدران به منزله لذت و شادي و منشأ قدرت و مقاوم و عامل مهمي در ادامه نقش آنها در زندگي و نيز يادگار آنها پس از مرگشان هستند. همچنين با دقت در آيات قرآن ملاحظه خواهيم کرد که در بسياري از آيات، حب فرزندان، همراه با جلب مال آمده است. "مال و فرزندان، زينت و آرايش زندگي دنيا هستند." (سوره کهف، آيه 46)

[Borna66]

قرآن در جريان بازگو کردن دوستان حضرت نوح به حب پدري و محبتي که نوح (ع) نسبت به پسرش در دل پنهان داشت، اشاره مي کند. اين محبت هنگامي که نوح (ع) با مهرباني و محبت و دلسوزي او را صدا زد و از او خواست که براي رهايي از غرق شدن سوار کشتي شود، ظاهر شد. "... و نوح فرزندش را در حالي که در گوشه ايي بود ندا کرد که اي پسر تو هم با ما سوار کشتي شو و با کافران همراه مباش." (سوره هود، آيه 42)

همچنين محبت پدري در گريه غم آلود و اسفبار يعقوب بر فراق فرزندش يوسف، که تا از دست دادن بينايي ادامه داشت، آشکار شد. "آنگاه يعقوب (از شدت حزن) روي از آنها بگردانيد و گفت: و بر فراق يوسف عزيزيم و از گريه غم چشمهايش (در انتظار يوسف) سفيد شد و سوز هجران و داغ دل ننهفت." (سوره يوسف، آيه 84)

[Borna66]

محبت پدري در شکل اهتمام پدر نسبت به فرزندان و سرپرستي و نصيحت و راهنمايي آنها به کارهايي که خير و مصلحتشان در آن است، بروز مي کند. قرآن از زبان لقمان و نصايح پندوارش به پسر، نمونه اي از يک پدر حکيم که فرزندش را نصيحت و راهنمايي مي کند، ارائه مي دهد.


5- محبت خدا
اوج محبت و والاترين نوع آن از حيث صفا و معنويت در انسان، عشق به خداي متعال و اشتياق شديد به قرب الهي است. اين محبت، نه تنها در نماز و دعا و ذکر خدا، بلکه در هر کاري که انسان انجام مي دهد و هر رفتاري که از او سر مي زند، تجلي مي يابد؛ زيرا در اين حالت انسان در کليه اعمال و رفتارهايش به خدا توجه دارد و اميدوار است که خدا اعمالش را بپذيرد و از او راضي باشد. "بگو اي پيامبر اگر خدا را دوست مي داريد از من پيروي کنيد تا خدا شما را دوست بدارد و گناه شما را ببخشد که خداوند آمرزنده و مهربان است." (آل عمران، آيه 31)

[Borna66]

عشق به خدا در زندگي مؤمن از هر محبتي، از حب ذات گرفته تا محبت فرزند و زن و پدر و مادر و خانواده و مال بالاتر و والاتر است. وقتي انسان در محبت به خدا اخلاص داشته باشد خود اين محبت در زندگي وي نيرويي پيش برنده و راهنما خواهد شد و تمام محبتهای ديگر در برابر اين عشق الهي سر تسليم فرو خواهند آورد. به اين ترتيب وجود انسان سرشار از عشق به مردم و حتي حيوانات و کليه مخلوقات خداوند و سراسر هستي خواهد شد، چون در موجودات اطرافش آثار قدرت خدا را که با شوق معنوي و اشراق قلبي با او پيوند دارد مشاهده مي کند.


6- محبت پيامبر (ص)
پس از عشق به خداي متعال از نظر والايي و پاکيزگي و معنويت، محبت پيامبر اکرم قرار دارد که خدا او را به عنوان رحمتي براي جهانيان مبعوث کرد تا آنها را هدايت کند و کتاب و حکمت، تعليمشان دهد.

پيامبر اکرم (ص) از نظر اخلاق و رفتار و داشتن صفات و خصلتهاي پسنديده، نمونه اي از يک انسان کامل بود. در اين خصوص چه دليلي بالاتر از خود قرآن که او را به داشتن اخلاقي عظيم توصيف کرده است. "و در حقيقت تو بر نيکي خلقي عظيم (و آيين و شرعي بزرگ) آراسته اي." (سوره قلم، آيه 4)

[Borna66]

د- شادي
انسان، هرگاه به خواسته خود برسد و به چيزهاي مورد علاقه خويش مانند مال، قدرت و نفوذ، موفقيت، علم و يا ايمان و تقوا، نايل آيد. در خود حالتي از شادي و سرور احساس مي کند. بنابراين، شادي امري نسبي و مبتني بر اهداف انسان در زندگي است. مثلاً اگر هدف کسي در زندگي جمع آوري مال و دستيابي به قدرت و نفوذ و مقامات دنيوي ديگر باشد موفقيتش در تحقق اين اهداف، سبب شادي و سرور او خواهد شد. اما کسي که هدف زندگي اش تمسک و پايبندي به ايمان و پرهيزکاري و عمل صالح براي دستيابي به خوشبختي اخروي باشد، همين مسائل مايه و منشأ آرامش و احساس امنيت و شادي وي خواهد شد.

قرآن، هر دو نوع شادي را ذکر کرده است. مثلاً شادي کفار به هنگام دستيابي به متاع زندگي دنيا را چنين توصيف مي کند: "... و (اين مردم کافر) به زندگاني و متاع دنيا دلشادند در صورتيکه دنيا در قبال آخر متاع ناقابلي بيش نيست." (سوره رعد، آيه 26)