زندگي نامه حضرت اميرالمومنين علي عليه السلام

[مهندس.كوچولو]

پـی نوشت (4)

يعقوبى نيز در تاريخ خود ج‏ 2، ص‏ 114 گويد: "گروهى از مهاجران و انصار از بيعت با ابوبكر لعنة الله علیه امتناع ورزيدند و به سمت حضرت على علیه السلام گرايش يافتند. آنگاه وى اسامى ‏هواخواهان بيعت با حضرت على علیه السلام را ذكر كرده است.
37) حديث انصراف ابوبكر لعنة الله علیه از خلافت با اين لفظ در الصواعق المحرقه ص‏ 30، و درالامامة و السياسة ص‏ 20 آمده است. « همچنين پس از آنكه حضرت زهرا سلام الله علیها در گفتگويى به‏ وى اظهار داشت كه: به خدا سوگند در هر نمازى كه به ‏جاى مى‏آورم لال بر تو نفرين مى‏كنم. ابوبكر لعنة الله علیه در حالى كه مى‏گريست از خانه فاطمه بيرون آمد. مردم به‏ سوى او آمدند و ابوبكر لعنة الله علیه به ايشان گفت: هر كس از شما شب را در حالى كه همسر خويش را در آغوش گرفته و از اهل خويش مسرور است به سر مى‏آورد. اينک مرا با مصيبت خودم رها كنيد من نيازى به بيعت شما ندارم و بيعت مرا فسخ كنيد.»
مؤلف مجمع ‏الزوائد در ج ‏5، ص ‏183 اين روايت را به نقل از طبرانى در كتاب ‏الاوسط با اين لفظ نقل كرده است: « ابوبكر فرداى روزى كه با وى بيعت شد برخاست و براى مردم خطبه ‏اى ايراد كرد و گفت: اى مردم! من راى خود را از شما باز پس مى‏گيرم چرا كه من بهترين شما نيستم. شما نيز با بهترينتان بيعت كنيد.» ابن ابى الحديد اين روايت را در شرح نهج ‏البلاغه ج 1، ص ‏56 نقل كرده و گفته ‏است: « روايت ها در اين باره مختلف است.»
38) نهج البلاغة، خطبه 3.
39) معنى عبارت آخر حضرت على ‏عليه السلام اين است كه در غير اين صورت تابع آنان خواهيم شد.
40) سيرة الأئمة الاثنى عشر، ص‏ 394.
41) همان مأخذ، ص ‏397.
42) سيرة الأئمة الاثنى عشر، ص‏ 380.
43) في رحاب أئمّة اهل البيت، ج ‏1، ص ‏343.
44) في رحاب أئمّة اهل البيت، ج ‏1، ص ‏343.
45) سيرة الأئمّة الاثنى عشر، ج ‏1، ص ‏425 - 423، به نقل از تاريخ طبرى، ج ‏5، ص‏ 112.
46) في رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏348.
47) نهج البلاغة، خطبه 92.
48) نهج البلاغة، همان خطبه، و نيز في رحاب أئمة اهل البيت، ج ‏2، ص ‏4، به نقل از طبرى و ابن ‏اثير.
49) سوره ی اسراء، آيه 60.
50) في رحاب أئمّة اهل البيت، ج ‏2، ص ‏11.
51) في رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏54.
52) في رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏38.
53) فى رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏39، به نقل از ابن ابى الحديد.
54) في رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏25.
55) في رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏22.
56) همان مأخذ، ص ‏42.
57) في رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏24.
58) همان مأخذ، ص ‏31.
59) في رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏35.
60) في رحاب أئمّة اهل البيت، ص ‏37.
61) في رحاب أئمة اهل البيت، ص ‏55.
62) نهج البلاغة، نامه ی 50.

[مهندس.كوچولو]

ادامه پي نوشت ها----------------و روايات-و سخنان

[مهندس.كوچولو]

صفّيـن: فرازی حسّاس‏
فرا روى امام ‏عليه السلام هر لحظه گردنه‏ اى صعب العبور نمايان مى‏شد، و آن ‏كس كه مى‏خواست عدالت را بر پاى دارد و احكام الهى را جارى سازد ناگزير مى‏بايست آنها را در نوردد.
معاوية بن ابى سفيان لعنة الله علیه رهبر مرتدان جاهلى مَنش تمام كينه ورزان به‏ اسلام و انتقام جويان و تفاله ‏هاى دوران گذشته را عليه امام علیه السلام بسيج كرد و تمام كسانى كه چشم طمع به حكومت اسلامى داشتند و نيز توانگران مترف به آنان پيوستند. معاويه لعنة الله علیه مقرّخود را در شام قرار داده بود. وى پس ‏از مرگ برادرش، يزيد بن ابى‏سفيان، فرمانده سپاهيان شام از سوى عمر لعنة الله علیه به ولايت شام منصوب شده بود. هدف عمر لعنة الله علیه از اين اقدام چيزى جز جلب‏ رضايت بنى اميّه نبود و بنى اميّه قدرت سياسى و نظامى به شمار مى‏آمدند كه بيشتر دست در دست هم داشتند و مشغول توطئه عليه دين خدا بودند. سران حزب اموى بر اين گمان بودند كه شام مُلک خالص آنان و تا ابد در اختيار ايشان است بنابراين تمام نيروهاى نظامى خود را در آن ديار متمركز ساختند. آنان تصور نمى‏كردند كه هيچ حاكمى روزى به خود جرأت دهد و ولايت شام را از آنان باز پس گيرد. حتّى دوّمين خليفه ‏نيرومند، عمر لعنة الله علیه، از آنچه در شام مى‏گذشت چشم مى‏پوشيد. او در خصوص‏ پاگيرى و تقويّت حزبى مخالف با اسلام سهل انگارى به خرج مى‏داد و همواره شام را از قوانين سخت و خشن خود معاف مى‏كرد. در زمانى كه‏ عمر لعنة الله علیه قوانينى از قبيل « از كجا آورده ‏اى؟» براى مقابله با ثروت اندوزى كه‏ حاكمان جديد به دامان آن گرفتار شده بودند وضع كرده بود و حتّى كسى‏ همچون ابوهريره هم نتوانست از آن قانون قاطع رهايى يابد و ناچار شد بسيارى از اموال خود را كه در بحرين گرد آورده بود، به خاطر اجراى اين ‏قانون از دست دهد. در همين حال كه عمر لعنة الله علیه اين قوانين را با شدّت دنبال ‏مى‏كرد، معاويه لعنة الله علیه و حزب اموى او كه شالوده سلطنت منفور خود را در شام ‏پى ريزى مى‏كرد و ثروتهاى هنگفت را روى ‏هم مى‏انباشت و بر منفعت ‏طلبان حاتم بخشى‏ها مى‏نمود از اين قانون مستثنى بودند. هنگامى هم كه‏ از عمر لعنة الله علیه در اين باره سؤال مى‏شد، چشم پوشى خود را با اين عبارت توجيه ‏مى‏كرد كه معاويه سمبُل عزّت و سرفرازى اسلام است!!
البته گمان مبريد كه عمر لعنة الله علیه مى توانست بدون پرداخت بهايى سنگين در مقابل اقدامات معاويه لعنة الله علیه قد برافرازد. او حتّى به خاطر برخى از فشارها و تنگناهايى كه بر حزب اموى آن هم در پايتخت و نه در شام قرار داده ‏بود، جان خود را از كف داد.
با اين وصف معاويه مى‏پنداشت كه مى‏تواند همچنان در زمان خلافت ‏حضرت على‏ عليه السلام هم بر شام حكم براند و چيزى هم جز فرمان امام علیه السلام مبنى بر عزل او و انتصاب ديگرى به جاى وى، او را بيمناک نكرد!! امام بيش از هر كس ‏ديگر به ماهيّت معاويه آگاه بود و حركت امام براى جنگ با معاويه به ‏معناى پيروزى حتمى آن‏ حضرت بر او نبود. زيرا سپاه معاويه كه زير پرچم ‏جاهليّت گرد آمده بودند با سپاه آن ‏حضرت كه بيشتر آنان هنوز در گير و دار هواهاى نفسانى خود به سر مى‏بردند و همگى خالصانه در خدمت آن امام علیه السلام نبودند، با وجود اندک ياران مؤمن و مخلص، بسيار تفاوت داشت.
امام علیه السلام خود در چند جا به اين نكته تصريح كرده است. از جمله يک بار به افراد خود فرمودند:
« اى كاش معاويه سپاهش را با سپاه من عوض مى كرد مانند عوض‏ كردن دينار با درهم. يكى مى‏داد و ده نفر مى‏گرفتم».
پيش از حركت امام علیه السلام به سوى شام، يكى از فرماندهان سپاه امام علیه السلام به ‏ديگرى گفت: روز نبرد ما و شاميان بس روز سخت و دشوارى است كه‏ جز دريادلان مخلص و قوىدلان با ايمان بر آن شكيبا نخواهند بود. گوينده اين سخن يعنى زياد بن نصر حارثى خطاب به عبداللَّه بن بديل ‏افزود: به خدا سوگند در آن روز گمان نمى‏كنم كسى از ما و از شاميان زنده ‏بماند مگر فرومايگان.
دوستش نيز در تأييد وى گفت: به خدا سوگند من نيز چنين مى‏پندارم.
حضرت على ‏عليه السلام كه به سخنان آن دو گوش مى داد بديشان چنان نگريست كه ‏گويى گفتارشان را تأييد مى‏فرمايد امّا از آنان خواست با توجّه به شرايط خاصّ جنگى از ابراز اين گونه سخنان خوددارى ورزند و فرمود:
« بايد اين سخنان در دلهايتان بماند. چنين سخنانى اظهار مكنيد و نبايد كسى از شما چنين سخنانى بشنود. خداوند كشته شدن را براى ملّتى و مرگ ‏را براى ملّتى ديگر مقدّر فرموده است و مرگ هر يک از آنان همان گونه ‏كه خدا مقدر كرده، فرا رسد. پس خوشا به حال مجاهدان راه خدا و كشته ‏شدگان راه طاعتش!»(63)
بدين گونه گفتگو ميان سران سپاه در مى‏گرفت و بدين سان امام علیه السلام هدف ‏خود از جنگ، با شاميان را كه همان جستجوى رضوان خدا و مبارزه با تبهكاران بود، تبيين مى‏كرد. اگر چه تحقّق اين هدف پيامدهاى ناگوارى ‏هم در برمى‏داشت.
معاويه لعنة الله عليه اعتراف می کند و دشمنی می ورزد
معاويه لعنة الله علیه نيز به سهم خود به فضايل حضرت على ‏عليه السلام اذعان مى‏كرد و مى‏دانست ‏برترين كس بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم امام على بن ابى‏طالب علیهما السلام است. امّا او به ‏پيراهن عثمان چنگ انداخته بود و خود را سزاوارترين مردم نسبت به او مى‏دانست. با آنكه دليل معاويه سُست و بى پايه به نظر مى‏رسيد امّا زيركى و نيرنگ بازى و اسباب و عوامل زورى كه او در اختيار داشت وى‏ را از آوردن دلايل صحيح و قوى بى نياز مى‏كرد. همين امر مى تواند از ماهيّت مبارزه ميان او و امام علیه السلام پرده بردارد.
تاريخ پرونده قطورى از اعترافات معاويه لعنة الله علیه نسبت به فضايل حضرت على ‏عليه السلام ‏تشكيل داده است و ما به ويژه مى توانيم اين اعترافات را در نامه ‏هاى خاصّى ‏كه ميان او و اصحاب بزرگ امام علیه السلام رد و بدل شده، بيابيم. امّا رساترين اين‏ نامه‏ ها، نامه ‏اى است كه معاويه لعنة الله علیه خطاب به محمّد بن ابى‏بكر، يكى از سرسخت ‏ترين مدافعان خط امام علیه السلام، نوشته است.(64) اين نامه چنين است:
" از معاوية بن ابى‏سفيان به محمّد بن ابى‏بكر، درود بر اهل طاعت ‏خدا.
امّا بعد، نامه ‏ات به من رسيد. در آن نامه ضعف رأى تو مشهود است‏ و نسبت به پدرت سخنان ناروا گفته بودى. در آن از حق پسر ابوطالب ياد كرده ‏اى و از سوابق كهن و قرابت او سخن رانده ‏اى و از برترى غير خودت(حضرت على ‏عليه السلام) گفته ‏اى و به برترى خويش اشاره‏اى نكرده ‏اى! پس سپاسگزار خدايى هستم كه فضل و برترى را از تو باز داشت و به ديگرى واگذاشت. ما و نيز پدرت در زمان حيات پيامبرمان، حق پسر ابوطالب را بر خود لازم ‏مى‏ديديم و برترى او بر ما آشكار بود. پس چون خداوند آنچه را كه نزدش ‏بود براى پيامبرش برگزيد (پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم وفات كرد) پدرت و فاروقش (عمر لعنة الله علیه و العذاب الالیم) نخستين كسانى بودند كه حق او را خوردند و با وى خلاف كردند. پس از آن دو عثمان (لعنة الله علیه) برخاست و گام به گام شيوه آن دو را دنبال كرد..."(65)
بدين گونه معاويه لعنة الله علیه براى تحريک حسّتعصّب محمّد بن ابى‏بكر به فضل ‏امام علیه السلام اعتراف مى كند و او را به روى و بر تمام اصحاب پيامبر برترى مى‏دهد.
همچنين در بين گفتگويى كه ميان معاويه و عمرو بن عاص، يكى از رهبران عرب در روزگار جاهليّت و هم پيمان تاريخى بنى اميّه، صورت ‏گرفت، معاويه گفت: اى ابو عبداللَّه! من تو را براى جنگ با اين مرد كه‏ پروردگارش را معصيت كرده و دست به خون خليفه (لعنة الله علیه) آلوده و آشوب بر پا كرده و اتحاد را از ميان برده و پيوند خويشاوندى را بريده است، به سوى ‏خود فرا مى خوانم.
عمرو پرسيد: منظور تو جنگ با كدام مرد است؟
معاويه لعنة الله علیه گفت: جنگ با على.
پس عمرو به او گفت: تو با على هم شأن و برابر نيستى. تو نه مانند او هجرت كردى و نه از سابقه او در گرايش به اسلام برخوردارى و نه‏ همچون او صحابى پيامبر بودى و جهاد كردى و نه از علم و فقه او بهره ‏مندى. به خدا سوگند، با اين وجود، او را حد و حدودى است‏ و صاحب جاه و پيروزى و از طرف خداوند مورد امتحان و آزمايشهاى ‏نيكو قرار گرفته. امّا اگر تو را در جنگ با على همراهى كردم براى من چه‏ نصيبى قرار مى‏دهى كه تو خود مى‏دانى در اين كار چه دشواريها و خطرهايى نهفته است؟
معاويه لعنة الله علیه گفت: هر چه تو بخواهى. عمرو گفت: حكومت مصر را. معاويه لعنة الله علیه با شنيدن خواسته عمرو لختى درنگ كرد و آنگاه گفت: من خوش‏ ندارم كه اعراب درباره ی تو بگويند كه عمرو به خاطر دنيا خود را در اين ‏جنگ داخل كرد. عمرو گفت: دست بردار!
بدين سان ميان معاويه لعنة الله علیه و فرمانده دوران جاهليّت كه به اندازه تمام ‏عرب در جنگ خبره بود، پيمان همكارى و همگامى منعقد شد.
پس از اتمام اين معامله كه نمودار سرشت حزب اموى بود، مروان‏ يكى از رهبران امويّون در خشم شد و گفت: چرا همان گونه كه با عمرو معامله شد با من نمى‏شود؟ معاويه به وى پاسخ داد: اينگونه مردان‏ براى تو خريدارى مى‏شوند!(66)
در واقع معاويه با اين سخن به اين نكته اشاره كرد كه مروان خود جزئی از حزب اموى است و او در صدد باز گرداندن جلال و شكوه دوران ‏جاهلى اين حزب است.
بار ديگر معاويه در ميان قاريان قرآن شام، كه در ميان شاميان گروه ‏مؤمنى محسوب مى‏شدند، به فضل امام علیه السلام اعتراف كرد. هنگامى كه قاريان از وى پرسيدند: چرا با على مى‏جنگى حال آنكه تو از سابقه او در اسلام‏ و در همراهى با پيامبر و خويشاوندى او با رسول خدا بى بهره ‏اى؟ معاويه لعنة الله علیه ‏در پاسخ آنان گفت: من با على نمى جنگم. من نيز ادعا مى‏كنم كه از نظر همراهى با پيامبر همچون على هستم امّا از هجرت و قرابت و سابقه وى‏ بى بهره ‏ام.
سپس معاويه لعنة الله علیه در نزد آنان پيراهن عثمان لعنة الله علیه را گرفت و گفت: مگر نمى‏دانيد كه عثمان مظلومانه كشته شد؟ گفتند: چرا مى دانيم. معاويه لعنة الله علیه ‏گفت: پس على بايد قاتلان عثمان را به ما تسليم كند تا ما آنان را به‏ قصاص از خون عثمان بكشيم آنگاه ديگر جنگى ميان ما و او نيست.(67)
امّا حضرت مولا على ‏عليه السلام در نامه ‏اى كه به معاويه نوشت پاسخ اين خواسته نيرنگ ‏آميز او را داد. "مبرد" متن اين نامه را در كتاب "كامل" نقل كرده است. و ما در اينجا پاسخ آن ‏حضرت را نقل مى‏كنيم:
« از اميرمؤمنان على بن ابى‏طالب به معاويه بن صخر بن حرب، امّا بعد همانا نامه تو به من رسيد. نامه مردى ‏كه بينشى ندارد تا راهنمايش ‏باشد و رهبرى ندارد تا هدايتش كند هوايش او را فرا خوانده پس دعوتش ‏را پاسخ گفته است و گمراهى او را راهبرى كرده پس او پيرویش كرده ‏است. تو پنداشته ‏اى كه خطاى من در حق عثمان بيعت مرا از گردن تو برداشته است. حال آنكه به جان خودم من جز يكى از مهاجران نيستم هر جا كه آنان درآمدند من نيز با ايشان درآمدم و هر جا كه آنان رفتند من‏ نيز با آنان رفتم و خداوند هرگز اينان را بر گمراهى گرد نياورد و بر آنان ‏مُهر كورى نكوبيد.
و بعد، تو را با عثمان چه كار! تو از تبار بنى اميّه‏ اى و فرزندان عثمان ‏به خونخواهى پدرشان از تو سزاوارترند. پس اگر خيال مى‏كنى كه تو در گرفتن انتقام خون پدرشان از ايشان نيرومندترى پس در حلقه طاعت من‏ گام نــِـه آنگاه مردم را براى قضاوت سوى من بياور تا من تو و ايشان را به‏ راه راست و آشكار رهنمايى كنم".(68)
بدين سان امام علیه السلام با معاويه لعنة الله علیه اتمام حجّت كرد:
اولاً: مشروعيّت عمل وى ناشى از اجماع مهاجرين بوده كه هيچ گاه ‏خداوند آنان را بر گمراهى گرد نياورده است.

[مهندس.كوچولو]

صفّيـن: فرازی حسّاس‏(2)

ثانياً: فرزندان عثمان اولياى دم پدرشان به شمار مى‏آيند نه معاويه.
ثالثاً: راه خونخواهى مطرح كردن دعوا در نزد قوه قانونى است نه ‏سرپيچى از آن به اسم خونخواهى.
امّا معاويه لعنة الله علیه به اين حجت ها وقعى نمى‏نهاد چرا كه او مى‏كوشيد عظمت از دست رفته روزگار جاهليّت بنى اميّه را اعاده كند دشمنان كينه توز اسلام ‏و بقاياى دوران گذشته نزد او گرد آمدند و معاويه رژيمى انتفاعى براى ‏آنان بنيان گذارد و حكومت را به يک شركت سهامى كه سهام دارانش آزاد شدگان و پسر خواندگان و مترفان بودند، تبديل كرد.
بدين ترتيب مدّت زمانى ميان معاويه لعنة الله علیه و امام علی ‏عليه السلام نامه ‏هايى ردّو بدل ‏شد و مصلحان تلاشهاى پراكنده‏ اى كردند تا شايد معاويه لعنة الله علیه را از ريختن خون‏ مسلمانان باز دارند، امّا موفق نشدند. در آخرين نامه ‏اى كه امام علیه السلام پيش از آنكه تصميم نهايى خود را براى جنگ با معاويه لعنة الله علیه اعلام كند، براى او فرستاد، نوشت:
« و من شما را به قرآن و سنّت پيامبر و جلوگيرى از ريخته شدن خون‏ اين امّت فرا مى‏خوانم. پس اگر پذيرفتيد به هدايت دست يافته ‏ايد و اگر نپذيرفتيد بدانيد كه جز تفرقه امّت ثمرى در كار شما نخواهد بود و شكستن ‏وحدت اين امّت دورى شما از خداوند را بيشتر خواهد كرد. و السلام».
معاويه لعنة الله علیه در پاسخ به نامه ی آن ‏حضرت اين بيت را نوشت:
"ميان من و قيس عتابى در كار نيست مگر زدن نيزه به پهلوها و قطع‏ كردن سرها".(69) اين جواب در واقع به منزله اعلان جنگ از سوى معاويه‏ لعنة الله علیه به امام علیه السلام بود. در پى اين پاسخ امام ‏عليه السلام به كارگزارانش در چهار گوشه‏ مملكت اسلامى نامه‏ هايى نوشت و آنان را به جنگ دعوت كرد. همچنين ‏خود به آماده سازى توانائيهاى نظامى سپاه كوفه پرداخت و با سخنرانيهاى‏ حماسى و آتشين روح جنگاورى را در كالبد آنان مى‏دميد. امام حسن‏ و امام حسين‏ عليهما السلام و اصحاب رسول خدا و طبعاً جنگجويان بدر و اصحاب ‏بيعت رضوان، به دليل مقام و منزلت شامخ خود در ميان مسلمانان، در تشكيل اين نيروهاى ايمانى و مردمى نقش به سزايى داشتند.
هشتاد و هفت نفر از اصحاب بدر، در سپاه امام علیه السلام جاى داشتند كه هفده ‏نفر از آنان از مهاجران و هفتاد نفر ديگر از انصار بودنـد. همچنين نهصد تن از كسانى كه در بيعت رضوان حضور داشتند، جزو سپاهيان آن‏ حضرت‏ بودند. بالجمله شمار اصحاب رسول خدا كه در ركاب امام بودند به دو هزار و هشتصد نفر مى‏رسيد.(70)
امام علیه السلام نيز به هر يک از آنان مسئوليّت هايى مناسب با شأن و مقام آنان داده ‏بود و در مقابل اين عدّه نيز تا سر حد جان از حقّ امام در خلافت دفاع ‏مى‏كردند چرا كه اينان به خوبى از فضل و برترى حضرت امام على ‏عليه السلام و همچنين‏ از ماهيّت بنى اميّه، دشمنان حضرت على علیه السلام و دشمنان اسلام، آگاه بودند.
همچنين درمى‏يابيم كه آن ‏حضرت پيش از مشورت با ياران خود، دست به كارى نمى‏زد و قبل از آغاز جنگ نيز در اين باره از آنان سؤال كرد و بديشان چنين سخن گفت:
« امّا بعد، شما مردمانى هستيد داراى رأى و انديشه پسنديده و حلم ‏و بردبارى بسيار و گفتارهاى حق و خجسته كردار و صاحبان تدبير. همانا ما در نظر داريم به سوى دشمن خود و دشمن شما حركت كنيم. پس رأى‏ و نظر خود را در اين باره به ما بگوييد».(71)
اصحاب فوراً نظر آن ‏حضرت را تأييد كردند و هر يک دلائل رسا و درخشانى در خصوص مشروعيت جنگ با بنى اميّه ارائه دادند.
عمّار بن ياسر گفت: اى اميرمؤمنان! اگر نمى‏توانى حتى يک روز هم‏ بمانى ما را آماده ساز پيش از شعله ‏ور شدن آتش آن فاسقان و اجتماع رأى‏ آنان بر شكاف و تفرقه، و ايشان را به رستگارى و هدايت فرا بخوان. اگر پذيرفتند كه نيكبخت شدند و اگر جز جنگ با ما را نخواستند پس به خدا سوگند ريختن خون ايشان و تلاش در مبارزه با آنان نزديكى به خدا و كرامتى از سوى اوست.(72)
عدى بن حاتم نيز از زمينه‏ هاى قبلى بنى اميّه در جنگ عليه امام علیه السلام سخن‏ راند و گفت: اگر اين جماعت خدا را مى‏خواستند و براى خدا كار مى‏كردند با ما مخالفت نمى‏كردند. امّا اين قوم براى فرار از رهبرى و عشق‏ به برتر دانستن خود از مردم و بُخل و تنگ نظرى در حكومت خويش‏ و ناخوش داشتن جدايى از دنيايى كه در دستشان است و به خاطر خشمى ‏كه در دلهايشان دارند و كينه ‏اى كه در سينه‏ هايشان موج مى‏زند، آن هم به ‏خاطر حوادثى كه تو اى اميرمؤمنان در سالهاى گذشته براى آنان آفريدى ‏و پدران و برادرانشان را از پاى درآوردى، به مخالفت با ما برخاستند.
آنگاه عدى روى به مردم كرد و گفت:
معاويه چگونه مى‏تواند با على بيعت كند. زيرا على، برادرش حنظله، و دائيش وليد و جدّش عتبه را در يک جنگ كشت.(73)
اين يار بزرگوار امام علیه السلام سرشت اين جنگ را در چند كلمه خلاصه كرد.
حزب اموى دنيا را مى‏خواست و مى‏كوشيد دستاوردها و منافع خود را در حكومت حفظ كند و از امام و هواداران وى انتقام بگيرد. چرا كه از نظر امويّون، امام و هواداران او كسانى بودند كه در آغاز رسالت پيامبر لرزه ‏هايى بزرگ بر پيكر آنان و در نتيجه بر كل جاهليّت وارد آوردند.
اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در دفاع از خلافت و حقّ حضرت على علیه السلام از هيچ كوششى فروگذارى نكردند. امام نيز در چندين مناسبت به موضع اصحاب خود در برابر بنى‏اميّه، استشهاد كرده است.
در اين جنگ، امام سپاهى ويژه تحت فرماندهى خود به وجود آورد كه آن را « كتيبة الخضراء » ناميدند. اين سپاه در دفاع از اسلام و حريم آن‏ فداكاريهاى بزرگى از خود نشان داد. در واقع وجود اين سپاه در جنگ ‏صفين نشان سلامت امّت و بيدارى وجدان آن به شمار مى رفت. پس از درگذشت رسول اسلام تا آن هنگام رويدادهاى بزرگ سياسى در جهان ‏اسلام پديد آمد و در اين مدّت بيست و پنج ساله همواره اين گروه بودند كه اسلام را يارى كردند و در مقابل فشارها و دشواريها از خود مقاومت ‏نشان دادند و قربانی ها تقديم كردند. اين گروه در تمام ميادين مبارزه حق‏ عليه باطل حضور داشتند و هيچ گاه با وزش تند بادهاى شهوات ‏و طوفانهاى سياسى از موضع خود عقب ننشستند.
معروف است كه بسيارى از افراد اين سپاه از صحابه بزرگ پيامبر اسلام بودند كه سنّ و سال بسيارى بر آنان گذشته بود. امّا با اين وجود آنان ‏هنوز طلايه دار مجاهدان بودند. يكى از اينان عمّار بن ياسر بود كه پدر و مادرش در آغاز دعوت پيامبر به شهادت رسيده بودند و خود عمّار نيز از همان هنگام مورد ضرب و اهانت كافران قرار داشت. او در هنگامه نبرد صفين نود سال داشت و قامتش چنان خميده بود كه شالى بر كمر خود بسته ‏بود تا قامتش راست شود. آنگاه قدم به ميدان مى‏نهاد و فرياد مى‏زد: پيش ‏به سوى بهشت! آرى ايمان اين چنين در دلهاى خالص و روان هاى پاک آتش‏ مى‏افروزد.

[مهندس.كوچولو]

نبــرد آغـاز می شود
در مملكت اسلامى در آن زمان دو سپاه وجود داشت. يكى سپاه شام ‏و ديگرى سپاه كوفه.
آن دو اينک به ديدار يكديگر آمده بودند. امّا نه براى اينكه با دشمن‏ مشترک خود بستيزند بلكه براى آنكه با يكديگر كارزار كنند. چه‏ آسيب هايى كه از اين جنگ بر مسلمانان وارد نشد! چه مردان پاكى كه در اين جنگ از ميان نرفتند! امام چقدر كوشيد تا معاويه را از اين سركشى‏ و فساد بزرگ باز دارد، امّا موفق نشد.
از همان لحظه‏ اى كه دو سپاه در برابر هم صف آرايى كردند امام ‏عليه السلام ‏فرماندهان بزرگ لشكر خود را به سوى معاويه فرستاد و به ايشان گفت:به نزد اين مرد (معاويه لعنة الله علیه) درآييد و او را به خداوند عز و جل و به طاعت ‏و جماعت فرا خوانيد.
امّا معاويه اين پيغام را نپذيرفت و بر خونخواهى عثمان لعنة الله علیه پاى فشرد و كوشيد از تمام اسباب و ابزارهاى جنگى كه در زمان جاهليّت به كار گرفته مى‏شد، استفاده كند. او در تيرى كاغذى نهاد و در آن نوشت: معاويه مى‏خواهد سحرگاهان آب فرات را به سوى شما باز كند تا همگى‏ غرق شويد. آماده باشيد. آنگاه تير را به طرف اردوگاه امام علیه السلام پرتاب كرد. يكى از سپاهيان كوفى اين تير را برداشت و پيغام آن را براى ديگران باز گفت. طبق معمول، شايعه در اردوگاه فوراً منتشر مى‏شود. سپاه خود را از كناره رود عقب مى‏كشد و معاويه به فرات يورش مى‏آورد. اصحاب امام‏ هم در برابر معاويه مقاومت نمى‏كنند.
پس از آنكه معاويه بر آب مسلّط شد، سپاهيان حضرت على ‏عليه السلام را از استفاده ‏از آب بازداشت. امام فرمان شكست محاصره را صادر كرد و همان جا بود كه عبارت مشهور خود را خطاب به اصحابش بر زبان آورد:
« پس مرگ در زندگانى شماست چون شكست خوريد و زندگانى در مرگ شماست زمانى كه بر دشمن چيره شويد».(74)
ياران آن ‏حضرت به طرف آب يورش بردند و دشمنان را تار و مار كردند و خود بر آب مسلّط شدند. برخى مى‏پنداشتند كه امام فوراً با دشمنانش به مقابله به مثل مى‏پردازد. امّا آن ‏حضرت توسّل به اين گونه‏ اعمال را به شدت رد كرد و پيكى به سوى معاويه فرستاد تا به وى پيغام ‏رساند كه راه آب باز است و سپاه او مى‏توانند تا هر وقت كه خواستند از آب استفاده كنند.

[مهندس.كوچولو]

نـماهايی از جنگ صفـين
پيكارها آغاز شد. ابتدا به شكل زد و خوردهايى جزيى در اطراف ‏اردوگاه هاى دو سپاه صورت مى‏پذيرفت. نيروها در اغلب موارد برابر بودند. امّا آنچه تفاوت مى‏داشت انگيزه ‏هاى دو طرف بود. در همان حالى‏ كه عصبيت ‏هاى جاهلى آتش جنگ را در ميان شاميان شعله ور مى‏ساخت، روح ايمان، اصحاب حضرت امام علـــی علیه السلام را به جهاد و شهادت ترغيب ‏مى‏كرد. اين عبدالرحمن بن خالد فرمانده سپاه شاميان است كه معاويه قول ‏دخترش را نيز به او مى‏دهد، آنگاه وى به مبارزه با فرمانده سپاه امام ‏علی عليه السلام‏ يعنى عدى بن حاتم مى‏آيد و اين رجز را مى‏خواند:
_ بگو به عدى كه دوره وعد و وعيد گذشت و من فرزند سيف‏ اللَّه، خالد هستم‏
_ و وليد، خالد را زينت مى‏دهد پس براى ما و شما از اين جنگ گريزگاهى نيست، باز گرديد.
ملاحظه مى‏كنيد كه فرمانده سپاه شاميان چگونه به نسب خود مباهات مى‏كند با ديدن چنين رجزهايى خاطرات دوران جاهليّت در ذهن‏ ما جان مى‏گيرد كه چگونه افراد به پدران و خانوداه‏ هاى خود افتخار مى‏كردند. در مقابل، عدى بن حاتم هم رجز مى‏خواند. امّا انگيزه ‏هاى‏ ايمانى او در اين رجز جنگى كاملاً مشهود و چشمگير است:
_ خدايم را اميد دارم و از گناهم مى‏ترسم و هيچ چيز چون عفو پروردگارم با ارزش نيست.
عبيداللَّه بن عمر يكى از همسنگران معاويه لعنة الله علیه به صراحت از پيش ‏زمينه ‏هاى وقوع اين جنگ سخن مى‏گويد. هنگامى كه وى در ميدان جنگ‏ با امام حسن مجتبى‏ عليه السلام رو برو مى‏شود، مى‏گويد:
پدر تو در آغاز و انجام با قريش مبارزه كرد و قريشيان اينک او را دشمن دارند پس آيا تو مى‏توانى او را از خلافت خلع كنى تا ما خودت را خليفه قرار دهيم.
اين عبارت به خوبى از حسدها و كينه ‏هاى جاهلى كه در سينه قريشيان ‏موج مى‏زد، پرده برمى‏دارد. اين سخنان از دهان كسانى بيرون مى‏آيد كه ‏خود رهبرى لشكر شام را بر عهده دارند.
ولى امام حسن علیه السلام با شدّت تمام پيشنهاد او را رد مى‏كند و مى‏فرمايد:
« گويى امروز يا فردا تو را مى‏بينم كه از پاى در آمده ‏اى. بدان كه ‏شيطان كردارت را براى تو آراست و فريبت داد تا آنجا كه عدّه ‏اى تو را با اميدهاى دروغين بدين ميدان كشاندند. كار تو به زنان شامى نمايان شود و به زودى خداوند تو را از پاى درآورد و تو را مى‏كشد و به‏ زمين مى‏افكند».

[مهندس.كوچولو]

مبارزه عمّار بن ياسـر
عمّار بن ياسر برخاست و در ميان سپاهيان سخنرانى كرد و آنان را به ‏يورش عليه معاويه تشويق كرد و از ماهيّت حقيقى اين جنگ و پيش‏ زمينه ‏هاى آن نقاب برگرفت و گفت:
« بندگان خدا! به سوى اين جماعت رويد كه به خيال خود به‏ خونخواهى عثمان (لعنة الله علیه) قيام كرده ‏اند.
به خدا سوگند من گمان نمى‏كنم كه ايشان به خونخواهى عثمان آمده ‏باشند. اينان طعم دنيا را چشيده و آن را برگزيده ‏اند و خوب آن را دوشيده ‏اند. اين قوم دريافتند كه اگر حق گريبانگير آنان گردد ميان ايشان و تمايلات دنيويشان فاصله مى‏اندازد. اين جماعت در اسلام، سابقه ‏اى ‏ندارند تا بدان سزاوار طاعت و خلافت باشند. بنابراين پيروان خويش را فريفته و گفته ‏اند: پيشواى ما به ستم كشته شد. قصد آنان از اين سخن آن‏ بود كه خود حاكم و فرمانروا شوند و اين نيرنگى است كه به وسيله آن تا اينجا كه خود مى‏بينيد، رسيده‏ اند. و اگر آنها اين نيرنگ را به كار نمى‏بستند حتّى دو تن هم با ايشان بيعت نمى‏كردند».
آنگاه وى با عمرو بن عاص رو برو شد و به او گفت: عمرو! آيا دين‏ خود را در قبال مصر فروختى؟! نفرين بر تو باد! تو از ديرباز اسلام را كج ‏مى‏خواستى.
سپس بر شاميان يورش برد و اين ابيات را كه از ايمان و يقين سرشار بود و روحيه جهادى عمّار نود ساله را در آن‏ روز نمودار مى‏ساخت، خواند:
_ خدا راست گفت كه او اهل راستى است و پروردگارم والا و بزرگواراست.
_ پروردگارا! در شهادت من تعجيل فرماى به كشته شدن در راه كسى‏ كه خود قتل زيبا را - شهادت - دوست مى‏دارد.
_ در حالى كه يورش آرنده باشم نه گريزنده و همانا كشته شدن (در راه ‏خدا) بر هر مرگ ديگرى برتر است.
_ كشتگان در بهشت ها نزد پروردگارشان هستند و از شراب خوشبو و چشمه ی سلسبيل نوشانده مى‏شوند.
_ از شراب ويژه ی ابرار كه با مشک ممزوج است و جامى از شراب كه ‏آميزه آن گرم و خوشبوى چون زنجبيل است.
سپس گفت: خدايا تو خود مى‏دانى كه اگر من بدانم كه رضاى تو در اين ‏است كه خودم را در اين دريا بيفكنم چنين خواهم كرد و مى‏دانى كه اگر من آگاه شوم كه خوشنودى تو در اين است كه من تيغه شمشيرم را در دلم ‏فرو برم و آنگاه بر آن خم شوم تا نوک شمشير از پشتم بيرون آيد چنين ‏خواهم كرد و مى‏دانى كه اگر من بدانم امروز كارى نزد تو خشنود كننده ‏تر از جهاد با اين فاسقان است، قطعاً آن كار را انجام مى دادم.(75)
با اين روحيه والا و سرشار از ايمان، برگزيدگان ياران پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم با معاويه لعنة الله علیه و منافقان همسنگر او به نبرد برخاستند. منتهاى آرزوى اينان ‏شهادت بود. آنان يقين داشتند كه بر راه حق و صوابند و دشمنشان خواهان ‏حكومت و طالبان دنيا هستند.
عمّار ميان دو سپاه ايستاد و بانگ زد: اى مردم! پيش به سوى بهشت. پس چون پرچم عمرو بن عاص را ديد، گفت: به خدا سوگند من سه بار با اين پرچم جنگيده ‏ام و اين از آن سه بار نيرومندتر نيست. آنگاه اين بيت ‏را بر زبان آورد:
_ ما بر سر تنزيل قرآن با شما جنگيديم و امروز به خاطر تأويل آن ‏مى‏جنگيم.
عمّار، بسيار تشنه بود. آب خواست. زنى قدحى از شير مخلوط با آب‏ برايش آورد. چون قدح را تا زير دندانهايش بالا برد، گفت: امروز دوستانم، محمّد صلى الله عليه و آله و سلم و حزبش، را ديدار مى‏كنم. به خدا سوگند اگر با ما بجنگند به طورى كه ما را تا بلنديهاى كوهها برانند ما همچنان يقين داريم‏ كه بر حقّيم و ايشان بر باطلند.(76)
بدين سان اين جنگجوى سالخورده‏ اى كه از اوان جوانى به راه مكتب‏ گام نهاد و از هيچ وظيفه ‏اى كه به او محّول شد، سرپيچى نكرد تا آنجا كه‏ پيامبر او را تا سطح صديقان بالا برد، او در راه خدا از نكوهش ملامتگران‏ باک نداشت و با چشمانى باز و گامهايى استوار در حالى كه پرونده ‏درخشان نود سال زندگى خويش را در برداشت به استقبال شهادت رفت. چون عمّار به ميان ميدان كارزار رسيد دو تن از تبهكاران به نام هاى ابن‏ العاديه عزارى و ابن جون بر وى يورش بردند و او را كشتند. با قتل عمّار، در حقيقت خداوند حجّت را بر شاميان تمام كرد. زيرا پيامبر اكرم فرموده ‏بود:
« آخرين نوشيدنى تو كاسه ‏اى از شير است و تو را گروه سركش (فئه ‏باغيه) به قتل مى‏رسانند».
با انتشار خبر شهادت عمّار در اردوگاه معاويه لعنة الله علیه، روحيه سپاهيان شام ‏دستخوش سُستى و ضعف شد. معاويه لعنة الله علیه در توجيه قتل عمّار، به سپاهيان ‏خود اظهار داشت: على، قاتل عمّار است زيرا او بود كه عمّار را به جنگ ‏ما فرستاد.
در واقع معاويه لعنة الله علیه با اين نيرنگ عقل سپاهيان خود را دزديد و آنان هم‏ بى‏چون و چرا گفته ی او را پذيرفتند كه او در اين كار بس زبردست و ماهر بود و پيش از اين بارها با توسّل به نيرنگ و دروغ، متون دينى را دستخوش تحريف ساخته بود.

[مهندس.كوچولو]

دفاع با تمام امکانات‏
نبردهاى صفين بسيار شگفت انگيز بود. معاويه لعنة الله علیه سپاه بزرگ و كاملى‏ تدارک ديده بود و در كنار چنين سپاهى از يارى رهبران اعراب و قبايلى ‏كه با گرايش به اسلام، پس از فتح مكّه آداب و سنن و اطاعت از رؤساى‏ خويش را با خود يدک مى‏كشيدند، بهره بسيار مى‏برد. وى همچنين به‏ سبب برخورد با تمدّن روميان در شام از بهترين سلاح ها در تجهيز سپاه‏ خود استفاده مى‏كرد و لشكريان خود را با اموال هنگفتى كه از روزگار جاهليّت در نزد حزب اموى فراوان بود و به هنگام خلافت عثمان لعنة الله علیه بر حجم آن نيز افزوده شده بود، وعده مى‏داد.
در طرف ديگر آمادگى روحى ياران حضرت امام على علیه السلام در نهايت اوج خود بود. آنان اصحاب رسول خدا بودند و شمار آنان به هزار و هفتصد تن مى‏رسيد. ميان آنان مهاجران بزرگ و تعدادى از باقيماندگان جنگجويان بدر و حاضران در بيعت رضوان به چشم مى خوردند. همچنين گروهى از قاريان و غلامان و ساير مردم سپاه امام علیه السلام را همراهى مى‏كردند و اين سپاه ‏قرآنى كه برخى از قبايل عرب نيز با انگيزه ‏هاى گوناگون در پشت آن قرار داشتند، از چه افزونى و فرخندگى برخوردار بود.!
هنگامى كه اين دو سپاه در برابر هم صف آرايى كردند، كفه جنگ‏ تقريباً متعادل بود. از اين رو از اندک نبردهايى بود كه نتيجه آن به طور قطعى مشخص نبود. اينک به عنوان ارائه يک نمونه از اين تعادل قُوا بد نيست كه به يكى از نبردها اشاره كنيم. زياد بن نصر كه در خطّ مقدّم سپاه ‏امام علیه السلام انجام وظيفه مى‏كرد، مى‏گويد:
با حضرت على‏ عليه السلام در جنگ صفين حضور داشتم. سه شب و سه روز نبرد كرديم تا آنجا كه نيزه ‏ها بشكست و تيرها تمام شد. آنگاه هر دو سپاه ‏دست به شمشير بردند. ما تا پاسى از شب شمشير زديم تا آنكه ما و شاميان‏ وارد روز سوّم جنگ شديم. جنگ آنچنان نزديک و تن به تن بود كه ‏برخى با برخى ديگر گلاويز شده بودند. من در آن روز با همه سلاح ها نبرد را آزمودم. هيچ وسيله ‏اى نبود كه من با آن نجنگيده باشم حتّى بر روى هم ‏خاک پراكنديم و يكديگر را گاز گرفتيم. حتّى برخى از ما ايستاده بوديم ‏و ميدان نبرد را مى‏نگريستيم برخى از افراد دو سپاه حتّى نمى توانستند بر روى پاهاى خود بايستند و جنگ كنند. چون شب سوّم به نيمه رسيد معاويه و سپاهش از ميدان گريختند و حضرت على ‏عليه السلام به سراغ كشتگان رفت. نخست بر بالين اصحاب پيامبر و سپس بر سر جنازه ياران خود روانه شد و همه را به خاک سپرد. بسيارى از ياران امام علیه السلام شهيد شده بودند. امّا شمار كشتگان سپاه معاويه بيشتر بود.(77)

[مهندس.كوچولو]

حضرت امام علی عليه السلام نـبـردها را رهبری می کند
در صفين امام‏ عليه السلام با دلاورى و قهرمانى و مواضع راستين خويش تجلّى ‏وصف ناپذيرى داشت. ایشان در اين هنگام شصت سال از عمر مبارکشان مى‏گذشت‏ و در طول اين مدّت مصائبی بر حضرت فرود آمده بود كه اگر يكى از آنها بر كوهى سترگ فرود مى‏آمد، از هم مى‏پاشيد. امّا حضرت رهبر استوارى بود و هميشه بر بلنداى كمال سير مى‏كرد و اوج مى‏گرفت.
تحركات امام علیه السلام در صفين گوشه‏ اى از اين روح شگرف و ايمان راستين او را نمودار مى‏كند. آن ‏حضرت به معاويه لعنة الله علیه نامه‏ اى نگاشت كه: خود به نبرد من درآى و اين دو سپاه را از خونريزى و كشتار بر كنار دار. پس هر كدام ‏از ما اگر ديگرى را كشت، خلافت از آنِ او باشد.
بدين شجاعت بنگريد كه چگونه آن ‏حضرت، داوطلبانه حاضر است ‏جان خود را فداى مسلمانان سازد امّا معاويه در پاسخ امام علیه السلام يک كلمه ‏گفت: «من به نبرد با هماوردى متهور و شجاع علاقه ندارم». آنگاه به ‏عمرو كه او را بر مبارزه با على تشويق مى‏كرد و مى‏گفت: على درباره تو انصاف به خرج داده، نگريست و گفت: اى عمرو! شايد تو بدين مبارزه‏ تمايل داشته باشى!
امّا عمرو بن عاص كه خود يكى از زيركان عرب و يكى از رهبران آنان‏ در روزگار جاهليّت به شمار مى‏آمد ساده لوحانه تصميم گرفت به نبرد با امام علیه السلام بشتابد. پس امام‏ عليه السلام بر او هجوم آورد همين كه خواست به او نزديک شود، عمرو خود را از اسب به زير انداخت و جامه‏ اش را كنار زد و پاهايش را از هم گشود و عورتش را آشكار ساخت، امام علیه السلام نيز كه وضع او را چنين ديد، چهره ‏اش را برگرداند و عمرو از فرصت استفاده كرد و خاک ‏آلوده برخاست و به سوى سپاهيان خويش دويد. ياران امام علیه السلام به آن ‏حضرت ‏گفتند: اى اميرمؤمنان! آيا آن مرد را رها كردى؟! فرمود: آيا او را مى‏شناختيد؟ گفتند: خير. فرمود: او عمرو بن عاص بود. با عورتش با من‏ رو برو شد و من رخ از او برگرداندم.(78)
در صحنه‏ اى ديگر عروة بن داوود دمشقى به نبرد با امام ‏عليه السلام پيشقدم ‏شد. پس مولا با ضربتى على وار او را به دو نيم كردند. نيمى به راست ‏افتاد و نيمى به چپ. سپاه معاويه لعنة الله علیه از ديدن اين منظره به لرزه افتاد. پس از كشته شدن عروه، امام علیه السلام پيكر او را مورد خطاب قرار داد و فرمود:
«عروه! به سوى قوم خويش روانه شو و ايشان را بگو كه سوگند به‏ خدايى كه محمّد را به حق برانگيخت من خود به چشم خويش آتش را ديدم و اينک از پشيمانان هستم».(79)
سپس پسر عموى عروه به نبرد با امام علیه السلام درآمد امّا آن ‏حضرت، او را هم‏ به نفر قبلى ملحق كرد. در اين ميان معاويه لعنة الله علیه كه بر تلى ايستاده و نظاره ‏گر اين ‏نبردها بود. گفت: نفرين و ننگ بر اين مردان! آيا در ميان آنان كسى ‏نيست كه اين مرد - حضرت على علیه السلام - را در حين مبارزه بكشد يا او را ترور كند و يا در هنگام برخورد دو سپاه و بلند شدن گرد و غبار او را از پاى درآورد؟!!
وليد بن عقبه به او پاسخ داد: خود به رويارويى او بشتاب كه تو سزاوارترين كس در نبرد با اويى. امّا معاويه لعنة الله علیه گفت: به خدا سوگند او مرا به ‏نبرد خويش فرا خواند تا آنجا كه من از قريش خجل شدم. به خدا قسم من‏ با او مبارزه نمى‏كنم.(80)
روزى معاويه لعنة الله علیه با كسانى كه دور و بر او نشسته بودند از عدم مبارزه ‏خويش با امام علیه السلام و نيز از كشف عورت عمرو در نبرد با آن ‏حضرت، سخن ‏مى‏گفت و در آنجا اظهار داشت:
« ترس و فرار از مبارزه با على بر كسى ننگ نيست»(81)
بدين گونه حضرت امام على ‏عليه السلام كه در جنگهاى آغازين خود بر ضدّ قريش‏ و به خصوص بنى اميّه صحنه ‏هايى قهرمانانه از خود به نمايش گذاشته بود، در اين ميدان نيز كه به عنوان خليفه اسلامى و فرمانده كل قواى سپاه اسلام ‏انجام وظيفه مى‏كرد، دليريها و شجاعت هاى شكوهمندى آفريد.
اگر ما به عرصه نبرد صفين نگاهى افكنيم و ياران پيامبر را ببينيم كه ‏گرداگرد رهبر خويش، حلقه زده‏ اند و با عمرهايى پنجاه تا نود سال به‏ مبارزه و نبرد مى‏پردازند، دچار حيرت و شگفتى مى‏شويم! اينان در واقع ‏نخستين پرچمداران و طلايه داران اسلام و صاحبان درفش پر افتخار دعوت به توحيد در جهان و رهبران بلا منازع امّت محسوب مى‏شوند. سبحان اللَّه!! چه صفحه شكوهمندى است! چه انگيزه ‏اى موجب شده تا اين پيران سالخورده سپاهى ويژه به نام « كتيبة الخضراء » تشكيل دهند؟! و چه انگيزه ‏اى در كار است كه اينان چنين دست از جان شيرين خود شسته ‏اند؟! با كدامين انگيزه به ميدان آمده ‏اند؟! حال آنكه اگر ايشان در خانه ‏هايشان هم قرار مى‏گرفتند و به اين جنگ رهسپار نمى‏شدند، باز هم ‏از تكريم و احترام آنان چيزى كاسته نمى‏شد!!
امّا مسأله حيثيت اسلام بود و اين پيران خود نسل قرآن بودند. آيا مگر اين قرآن نيست كه مى تواند شخصيّت انسان را چنان شكل دهد و او را چنان بارآورد كه در سالهاى پيرى هم مبارزه كند و از ماديات پا فراتر نهد؟ اينان در برابر ارتداد جاهلى مآبانه بنى اميّه از هيچ تلاش فروگزار نكردند و دل پيامبر را با فداكاريهاى كه بايد انجام مى‏دادند، شاد نمودند.

[مهندس.كوچولو]

نيـرنگ به جای شجاعت
آمادگى روحى بالاترين نيرويى بود كه سپاه اسلام بدان تكيه داشت‏ و اگر چه همين نيرو دلاوريها و قهرمانى‏هاى بسيار شگرفى آفريد امّا آنچنان هم نبود كه پيروزى نهايى را در دسترس آنان قرار دهد. چون كار جنگ به درازا انجاميد برخى از سُست عنصران در ميان سپاه امام ‏عليه السلام سر برافراشتند. معاويه لعنة الله علیه كه از دستيابى به هر وسيله ممكن براى رسيدن به‏ پيرزوى ابايى نداشت، به خوبى پى برد كه چگونه مى‏تواند از فشارها و دشواريهايى كه در صفوف سپاهيان حضرت علـى ‏عليه السلام يافت مى‏شد، بهره ‏بردارى ‏كند. بيشتر سپاهيان امام علیه السلام از نظر آگاهى و بينش در اندازه ‏اى نبودند كه‏ بتوانند مبارزه ميان مكتب و جاهليّت را دريابند. كسانى كه تاريخ جنگ‏ صفين را مى‏خوانند، از آنچه در آن جنگ پيش آمده، احساس اندوه‏ مى‏كنند و از خود مى‏پرسند: چگونه معاويه توانست نيرنگ خويش را عملى كند؟ و چگونه امام علیه السلام نتوانست على رغم برخوردارى از ابّهت ‏و بلاغت و نيروى معنوى و حضور دائم خويش در كنار هر حادثه و حتّى ‏پيكارهايى كه خود مستقيماً در آنها شركت داشت توطئه ‏هاى مكارانه ‏معاويه لعنة الله علیه را خنثى كند؟!
روزى يكى از ياران آن ‏حضرت، همين پرسش را مطرح كرد و گفت: چگونه است كه ما تا كنون بر معاويه چيره نشده‏ ايم؟ امام علیه السلام به او فرمود تا جلوتر بيايد آنگاه آهسته گفت:
« سپاه معاويه از وى فرمان مى‏برند، امّا ياران من از گفتار من سر باز مى‏زدند».
خدا خود داند كه اين قلب بزرگ كه آكنده از عشق به مكتب بود، تا چه حد از جهل مسلمانان نسبت به اسلام و پراكندگى آنان از محور حق، رنج مى‏برد.
معاويه لعنة الله علیه اين نكته را خوب مى‏دانست و از تلاش هاى مؤثر خويش بر روحيه سپاهيان امام علیه السلام و نيز ايجاد تفرقه در ميان آنان دريغ نمى‏ورزيد. اگر تمام نيرنگ هاى معاويه رنگ مى‏باخت، تنها كارگر افتادن يک حيله‏ مى‏توانست او را از اين گرداب رهايى بخشد و فرصت ديگرى براى ‏پيگيرى توطئه ‏هاى پليدش، در اختيار او قرار دهد.
اين چنين بود كه معاويه لعنة الله علیه اين بار درخواست صلح كرد و خواستار حكم‏ قرار دادن قرآن شد.
در آغاز اين جنگ امام ‏عليه السلام يكى از جوانان انصار را برگزيد تا با قرآن ‏به اردوگاه معاويه رود و ايشان را به حكميّت قرآن فرا خواند، امام علیه السلام به ‏جوان نويد شهادت در راه خدا را داد و بهشت را برايش تضمين كرد. جوان ‏با شنيدن اين مژده با شتاب در حالى كه قرآنى به دست گرفته بود به سوى ‏سپاه معاويه روانه شد و از آنان خواست كه به حكم قرآن رضايت دهند. امّا شاميان او را تيرباران و شهيد كردند و قرآن در كنار پيكر بى جان اين ‏جوان بر زمين افتاد.
اكنون معاويه لعنة الله علیه كه خود را محكوم به شكست مى‏ديد و لشكرش در برابر حملات امام و به ويژه يورش هاى بى امان فرمانده سلحشور آن يعنى «مالک ‏اشتر» كه فشار فزاينده‏ اى بر سپاه شام وارد مى‏كرد، عقب نشسته بود با عمرو، مشاور مكّـار معروف خويش، مشورت كرد و عمرو به او پيشنهاد كرد تا قرآن ها را بر فراز نيزه ‏ها بالا برند. در پى اين پيشنهاد، سپاهيان ‏معاويه لعنة الله علیه چيزهايى شبيه قرآن را بر فراز نيزه ‏هاى خود بالا بردند و خواستار حكميّت قرآن شدند.
البته بعيد هم نيست كه جاسوسان معاويه در سپاه امام علیه السلام برخى از فرماندهان سست عنصر را كه از شيوه اجراى عدالت توسّط آن ‏حضرت ‏ابراز ناخشنودى مى‏كردند به دادن اموال و مناصب گزاف وعده داده بودند. بدين ترتيب آنان با توسّل به نيرنگ، بر سپاهيان امام علیه السلام غلبه كردند و بعضى‏ از فرماندهان مزدور سپاه حضرت على ‏عليه السلام نيز در مقابل آنها دست به اقدام نزدند و تلاش هاى امام و فرماندهان مكتبى و با بصيرت در بيدار ساختن مردم يا طرد مزدوران به هيچ جا نرسيد.
اجازه دهيد گوش به تاريخ فرا دهيم و داستان اين توطئه بزرگ را از زبان او بشنويم شايد بتوانيم از آن توشه ‏اى براى زندگى امروز خود فراهم ‏آوريم.
نصر بن مزاحم روايت كرده است كه امام علیه السلام در سپيده دم روز سه شنبه ‏دهم ربيع الاول يا بنا بر قولى دهم محرم سال 37 هجری قمری با مردم نماز صبح گزارد و سپس به سوى شاميان يورش برد. هر گروهى زير پرچم مخصوص خود بودند. شاميان نيز به طرف لشكر امام علیه السلام حمله آوردند. شمار بسيارى از افراد دو سپاه كشته شدند امّا تعداد كشتگان شاميان و مصيبت هايى كه بر آنان ‏فرو آمده بود، بسيار بيشتر بود.
در ادامه اين روايت درباره چگونگى صف آرايى و نبرد دو سپاه در واقعه بزرگى كه نزديک بود هر دو سپاه را به نابودى بكشاند سخن گفته ‏است. نام اين حادثه بزرگ را «لـيلة الهرير» نهاده ‏اند، چرا كه جنگ از هنگام نماز صبح تا نيمه شب ادامه داشت. اوقات نمازهاى ظهر و عصر و مغرب و عشاء گذشت بى آنكه سجده‏ اى براى خدا شود، و نماز هيچ كس‏ جز تكبير نبود. آنگاه جنگ از نيمه شب تا برآمدن روز ادامه يافت و در اين يک شب و يک روز هفتاد هزار تن از پاى در آمدند.(82)
امام علیه السلام در قلب سپاه خويش و ابن عبّاس در جناح چپ و مالک اشتر در جناح راست آن ‏جاى داشتند. آن ‏حضرت سپاه ‏خويش ‏را به ‏نبرد ترغيب ‏مى‏كرد و پيوسته پروردگارش را مى‏خواند و با شمشير نبرد مى‏آزمود چنانكه وى مى‏گويد:
به خدايى كه محمّد را به حق به پيامبرى برانگيخت از هنگامى كه‏ خدا آسمانها و زمين را آفريده، نشنيده ‏ايم رئيس قومى در يک روز به‏ دست خود آن كند كه على كرد. وى با شمشير خميده خويش به نبرد مى‏شتافت و مى‏گفت: از خدا و از شما به خاطر چنين شمشيرى پوزش ‏مى‏طلبم مى‏خواستم آن را خرد و پاره كنم اما آنچه كه بارها از پيامبر شنيده بودم، مرا از اين كار باز مى‏داشت كه پيامبر مى‏فرمود:
لا سيف الّا ذوالفقار و لا فتى الّا على‏
و اينک من با اين شمشير، در حالى كه پيامبر نيز در اين جنگ حضور ندارد به نبرد مى‏شتابم.
راوى گويد: ما آن شمشير را مى‏گرفتيم و راستش مى‏كرديم. پس‏ آن ‏حضرت آن را مى‏گرفت و به صفوف دشمن حمله مى‏برد. به خدا سوگند! هيچ شيرى در رويارويى با دشمنش اين چنين شجاعانه عمل نمى‏كرد.
حضرت على ‏عليه السلام در ميان مردم به سخنرانى ايستاد و فرمود:
« اى مردم! كار شما بدين جا رسيده و حال دشمن نيز چنين است كه‏ خود مى‏بينيد. دشمن نفسهاى آخر خود را مى‏كشد و چون كارها روى آورد آخر آنها را از آغازشان مى‏توان خواند. اين قوم بر خلاف فرمان دين در برابر شما ايستادگى كردند و به ما گزندها رسانيدند. من‏ سحرگاهان ‏بر ايشان ‏يورش مى‏برم و آنان‏ را به ‏سمت حكم خداوند عزوجل سوق مى‏دهم».(83)
چون خبر سخنرانى امام علیه السلام به معاويه لعنة الله علیه رسيد، با عمرو بن عاص به‏ مشورت پرداخت عمرو در ضمن سخنان خود به او گفت: كارى براى آنان ‏پيش آر كه چون پذيرفتند به اختلاف درافتند و چون نپذيرفتند باز هم به‏ تفرقه و اختلاف فرو افتند. آنان را به كتاب خدا (قرآن) فرا بخوان.
فردا صبح شاميان به ميدان آمدند در حالى كه بر فراز نيزه ‏هاى خود، قرآن ها را بالا برده بودند. فرماندهان مكتبى نسبت به نيرنگ معاويه ‏هشدار دادند. مثلاً عدى بن حاتم به امام علیه السلام گفت:
شاميان به جزع دچار آمده ‏اند و پس از ناتوانى آنان راهى جز آنچه تو مى‏خواهى نيست. پس با آنان بجنگ. مالک اشتر و عمرو بن حمق ‏و ديگران نيز چنين گفتند. امّا اكثريت سپاه حضرت على ‏عليه السلام كه از ادامه جنگ‏ خسته شده بودند، گفتند: آتش جنگ ما را نابود كرده و مردان ما را كشته ‏است. پس امام علیه السلام فرمود:
« اى مردم! هميشه امر من با شما به گونه ‏اى بود كه خود ميل داشتم تا اكنون كه جنگ شما را ضعيف و ناتوان گردانيد به خدا سوگند جنگ از جانب شما آغاز و رها شد حال آن كه دشمن شما را ناتوان تر و بيچاره ‏تر كرد. هشدار... كه من تا ديروز امير و فرمانده بودم و امروز مأمور و فرمانبرم، ديروز باز دارنده بودم و امروز خود باز داشته شده ‏ام. شما دوستدار زندگى هستيد و من نمى‏خواهم شما را بر چيزى كه ناپسند مى‏داريد، وادار كنم».(84)
پس از آنكه هر دو سپاه تن به حكميّت دادند، قرار شد هر گروه فردى‏ را به نمايندگى برگزيند تا درباره مسأله خلافت به بحث و بررسى‏ بپردازند. معاويه، عمرو بن عاص را، اين مكّار معروف و كسى كه در ولايت مصر طمع بسته بود، انتخاب كرد. يک بار ديگر اختلاف ميان ‏اصحاب امام علیه السلام پيدا شد. در همان حال كه امام ‏عليه السلام عبداللَّه بن عبّاس را بدين ‏منظور انتخاب كرده و گفته بود:
« عمرو گرهى نمى‏زند مگر آنكه عبداللَّه آن را بگشايد و گرهى را نمى‏گشايد مگر آنكه عبداللَّه آن را ببندد» اشعث گفت: به خدا سوگند تا قيامت دو نفر مصرى نبايد در ميان ما حكم دهند. به ناچار امام علیه السلام، ابن عبّاس‏ را كنار گذاشت و اشتر را به جاى او برگزيد. امّا يارانش اشتر را هم ‏نپذيرفتند و گفتند: آيا مگر كسى جز اشتر اين آتش را بر پا كرده است؟!
آنگاه سپاهيان حضرت على‏ عليه السلام بر انتخاب ابوموسى اشعرى از جانب امام علیه السلام ‏پافشارى كردند. اين ابوموسى لعنة الله علیه كسى بود كه امام علیه السلام را رها كرده بود و مردم را از يارى دادن ایشان باز مى‏داشت.
واقعيّت اين بود كه سپاهيان امام علیه السلام را گروه هاى مختلفى تشكيل‏ مى‏دادند. گروهى از اينان از فداكاران و مخلصان و گروهى ديگر از منافقان و گروهى ديگر از تندروها بودند. اين تندروها در قيام بر ضدّ عثمان لعنة الله علیه شركت داشتند و خود را از حضرت على علیه السلام و يارانش به خلافت شايسته ‏تر مى‏پنداشتند!! و هم اينان بودند كه بالاخره عليه امام علیه السلام پرچم طغيان ‏برافراشتند و به خوارج معروف شدند.