ظهور و سقوط پادشاهان قاجار و تاريخ ناگفته‌ي حرمسراهاي ايراني

[Borna66]

محمد علی شاه قاجار

مشروطه و محمد علی شاه

(1324 – 1327)1- دوران کوتاه مدت سلطنت محمدعلیشاه وقایع شومی را برای آزادیخواهان به بار آورد. محمدعلیشاه که در دوران پدرش مساعد و همکاری خود را با مشروطه خواهان نشان داده بود، پس از به قدرت رسیدن مخالفت علنی خود را با آنان آشکار نمود.
2- او به کلی زیر نفوذ مستقیم روسها قرار داشت و دولت روسیه را پشتیبان شگرف حکومت خود می دانست روسها نیز که مخالف مشروطه ایران بودند. شاه جدید را در دشمنی با مجلس و مشروطه روزبروز بیشتر تقویت می کردند تا آنجا که محمد علیشاه صدراعظم متمایل به مشروطه خواهی را از صدارت انداخت، امین السلطان بیگانه پرست را به این امقام منصوب کرد.
3- شاه و صدراعظم جدید امین السلطان به گفتة نمایندگان موقعی نمی نهادند و اقدامات و تلاشهای زیادی برای برانداختن رژیم مشروطه شاه و صدراعظم جدید نمودند مبارزهن قطعی و واقعی بین نیروهای ملی و عوامل و عناصر رژیم استبداد تا آنجا پیش رفت که شاه به عده ای از سران و اربابان روسی خود دستور داد مجلس را به توپ بستند و انقلاب خونینی را به راه انداختند.
4- پس از سرکوب مجلس اول بسیاری از نمایندگان آزادیخواه دستگیر و عده ای تبعید شدند.
5- اما مقاومت دلیرانه مردم در برابر استبداد محمدعلیشاه و قیام های دلاورانه آزادیخواهان بار دیگر حکومت استبدادی را سرنگون و حکومت مشروطه ملی را برقرار کرد.
6- پیروزی آزادیخواهان در مشروطه دوم و سرکوبی رژیم استبدادی به عزل محمدعلیشاه از سلطنت و تبعید او به روسیه انجامید.

...........
تاجگذاری محمدعلیشاه

(روز چهاردهم ذی الحجه 1324 هجری قمری)
1- محمدعلی میرزا در سال 1289 در تبریز متولد شد.
2- مادرش دختر میرزا تقی خان امیر کبیر بود.
3- او در سال 1313 به ولیعهدی منصوب و به آذربایجان مأمور گردید.
4- پس از فوت مظفرالدین شاه در 24 ذی قعده 1324 به تهران احضار شد و به نام محمدعلیشاه به تخت سلطنت جلوس کرد.
5- محمدعلیشاه قانون اساسی مشروطیت را که پدرش امضاء کرده بود صحه گذاشت و قول داد که از همه جهت با اساس مشروطه همراه باشد.
6- محمدعلیشاه پیشتر با حیله و نیرنگ، با مشروطه خواهان همدستی نشان داده بود.
7- او طی نامه ای به سیدعبدالله بهبانی سوگند وفاداری نسبت به رژیم مشروطه یاد کرد و متن قانون اساسی را امضاء کرد.
8- لیکن چون طبعاً مستبد و خودخواه و ستم پیشه بود و از طرفی تحت نفوذ چند تن از دشمنان مشروطه مثل امیربهادر جنگ وزیر دربار و لیاخف روسی فرمانده قراقخانه قرار گرفت. کمی پس از جلوس به دشمنی با مشروطه خواهان برخاست.
9- جریان تاجگذاری محمدعلیشاه – روز چهاردهم ذی الحجه 1324 صورت گرفت – نشانه ای از اولین بی اعتنایی شاه به نمایندگان مجلس شورای ملی بود.
10- این عمل بر سوءظن و بدبینی آزادیخواهان نسبت به محمدعلیشاه افزود.
11- در مراسم تاجگذاری که به طور رسمی انجام گرفت از کلیه وزراء و سفراء و نمایندگان سیاسی خارجی و روحانیون و اعیان و اشراف دعوت به عمل آمد. ولی از نمایندگان ملت دعوت نشد.
12- منیع الدوله و سعدالدوله از نمایندگان مجلس نیز به عنوان طبقه اعیان درآن مراسم شرکت کرده بودند.
............
رابطه مجلس اول مشروطه و دولت

1- محمدعلیشاه علی رغم خودپسندی و غرور ذاتی، در برابر فشار مجلس و مطبوعات به خدمت نوز بلژیکی خاتمه داد.
2- ولی وزیر دارائی ، ناصرالملک از آوردن فهرست هزینة دربار به مجلس به منظور تجدیدنظر در حقوق مستمری شاه خودداری ورزید و این امر همچنان معوق ماند.
3- مسئله تأسیس بانک ملی که نموداری از روح وطن دوستی، نمایندگان دورة اول مجلس و جلوه ای از عشق و علاقه آنان به حفظ ملیت ایرانی بود با کارشکنی و دسیسه های بانک شاهنشاهی انگلیس و بانک استقراضی روس مواجه شد.
4- در مورد جلوگیری از وامخواهی از بیگانگان مجلس دورة اول پیروز گردید اما حکومت مشروطه بعدها خود ناگزیر شد برای حفظ رژیم و جلوگیری از افلاس و ورشکستگی کشور از روسیه و انگلستان به وسیله بانکهیا استقراضی و شاهنشاهی وام بگیرد.
5- قدرت مجلس اول تا آنجا پیش رفت که شاهزادگان را از رسیدن به مقام وزیری ممنوع ساخت.
6- همچنین خرید و فروشها پستهای (مقامات) عالیه را که مسئله بسیار بغرنجی بود، از میان برد.
7- وجود دو گروه طرفدار شاه و دولت و عدة دیگر طرفدار مردم و ملت باعث ایجاد شکاف ودسته در صف متحد و متشکل نمایندگان مجلس شدند. که تقریباً دو طرز تفکر و دو عقیده در مجلس پدید آمد.
8- یک دسته اقلیت میانه رو معتدل که بنا به مصلحتن وقت یا به سبب بستگی با دستگاه قوه مجریه طرفدار روش ملایم و معتقد به مدارا با شاه و دولت بودند.
9- دسته دیگر اکثریت پرشور که می خواستند هر چه زودتر زمام اختیار کلیه امور کشور را بدست گیرند و با هرگونه مدارا و سازش با دستگاه قوة مجریه مخالف بودند.
10- این دو دسته مقدمه تشکیل احزاب سیاسی بر مبنای دو روش و دو عقیدة مختلف در تهران گردید.
..........
اقدامات مجلس اول مشروطه

1- گردانندگان مجلس شورای ملی با پشتیبانی ملیون و آزادیخواهان و مطبوعات درصدد برآمدند که دست عوامل و عناصر دست نشاندة سیاستهای بیگانه را از سازمانهای دولتی و ملی کوتاه سازند. و از هرگونه وامخواهی بیگانگان جلوگیری کنند.
نمایندگان مجلس اول با دلیری در برابر محمدعلیشاه و هیئت دولت او ایستادند، در حالیکه هنوز شاهزادگان قاجار و حکام و ولاه دوران استبداد بر ایالات ولایات حکومت می کردد. مجلس اول کار تصفیه و اصلاح دستگاههای دولت را به نفع رژیم آزادیخواه و دموکرات مشروطیت آغاز کرد.
به همین جهت ابتدا از مزمة اخراج مستثاران خارجی از ایران در مجلس مطرح شد، سپس موضوع تأسیس بانک ملی ایران و تجدیدنظر در میزان حقوق و مستمری شاه و شاهزادگان مطرح شد.
بدین ترتیب مسائل زیر در برنامة کار و اقدامات مجلس قرار گرفت:
1- اخراج مستثاران بلژیکی و سایر مستخدمین بیگانه از ایران
2- تجدیدنظر در حقوق و مستمری شاه و تعیین مبلغ آن و جلوگیری از تجاوز از آن
3- تأسیس بانک ملی
4- ممنوعیت هرگونه وامخواهی از روسیه و انگلیس
5- جلوگیری از استفاده های نامشروع عمال دولت خاصه در مورد وصول مالیات.

...........
حمله عثمانی به ایران در مشروطه
1- پس از کشته شدن اتابک، سعدالدوله کابینة دولت را تشکیل داد ولی دولت او دوام نیافت .
2- کمی بعد ناصرالملک به ریاست وزرائین انتخاب شد و کسانی چون میرزاحسن خان مشیرالدوله – وزیرامور خارجه – منبع الدوله مستوفی المپالک در این کابینه عضویت داشتند. این دولت نیز بیش از شش یا هفت هفته بر سر کار نیامد.
3- در دورة ریاست وزرائی ناصرالملکم سپاه عثمانی وارد خاک آذربایجان شد.
4- نیروهای عثمانی قسمتی از نواحی شمال غربی و غرب آذربایجان را یعنی از سلماس تا مراغه اشغال نمودند.
5- محتشم السطنه از جانب دولت مأمور مذاکره با فرماندة نیروهای عثمانی شد تا او را به تخلیه خاک ایران وادارد.
6- در این زمان بین سلطان عبدالحمید سلطان عثمانی و محمد علیشاه محرمانه پیامهایی رد و بدل شده بود و هیچگونه اقدام جدی از طرف دولت و شاه در مقابله با تجاوزات عثمانی صورت نگرفت.
7- سیاستمداران انگلیس و روس دریافتند که تجاوز نیروی عثمانی به ایران به تحریک دولت آلمان بوده است در تهران و استانبول به فعالیت سیاسی پرداختند.
8- سرانجام با وارد کردن فشار بر دولت و سلطان عثمانی از تصادم بین نیروهای ایران و عثمانی جلوگیری کردند.
9- مشیرالدوله وزیر امور خارجه به مجلس شورای ملی گزارش داد که در نتیجة کوشش وزارت خارجه و میانجیگری روس و انگلیس قرار شد نیروهای عثمانی خاک ایران را تخلیه کنند.
10- اختلاف مرزی بین دو دولت به وسیله تا سال 1329 هجری قمری ادامه داشت و نیروهای عثمانی نیز در نوار مرزی ایران از سلماس تا ساوجبلاغ (شاهین دژ) باقی ماندند.
..........

[Borna66]

تأسیس بانک ملی ایران
1- یکی از مهمترین و نخستین لایحه هایی که نمایندگان مجلس شورای ملی مطرح کردند، تأسیس بانک ملی ایران بود.
2- پس از تصویب اساسنامه بانک، سرمایة بانک 30 کرور تومان تعیین گردید.
3- هرکس می توانست از 5 تومان تا پنجاه هزارتومان سهام بانک را خریدار کند.
4- احساسات مردم در خرید سهام شگفت آور بود عموم طبقات در این امر ملی شرکت جستند.
5- زنها زینت آلات خود را می فروختند و سهام بانک می خریدند.
6- مسئله تأسیس بانک ملی نموداری از روح وطن پرستی نمایندگان دورة اول مجلس و جلوه ای از عشق و علاقه آن به حفظ ملیت ایرانی بود.
7- پارسیان زرتشتی هند با شور و هیجان به جمع آوری سرمایة لازم برای تأسیس بانک ملی مشغول بودند.
8- مطبوعات و جراید در فواید و مزایای بانک ملی تبلیغ می کردند.
9- متأسفانه با همه تلاشهایی که صورت گرفت موضوع تأسیس بانک ملی پیش نرفت.
.....
عوامل عدم تأسیس بانک ملی در مشروطه

1- کارشکنیها و دسیسه های بانک شاهنشاهی (انگلیس) و بانک استقراضی (روس)
2- هنگامیکه پارسیان زرتشتی با شدت تمام مشغول جمع آوری سرمایه و سهام بودند. در مجلس شورای دربارة این امر مهم شور و گفتگو می شد . در این هنگام ارباب پرویز زرتشتی در یزد به تحریک صنیع حضرت که مورد حمایت محمدعلی شاه بود کشته شد.
3- این جنایت بزرگ که محرک آن پس از عزل محمدعلیشاه اعدام گردید، موجب یأس و دلسردی پارسیان گردید و تأسیس بانک ملی معرق ماند.
4- مجلس نیز خود در اوایل کار قدرت سازماندهی این مسأله را نداشت لذا پیشرفت طرح متوقف ماند.
------------

قرارداد 1907 میلادی پیرامون ایران

1- براساس وساطت فرانسه در تاریخ 31 اوت سال 1907 میلادی / 21 رجب 1325 هجری قمری در زمان نخست وزیری امین السلطان اتابک، در پطرزبورگ، پایتخت روسیه، قراردادی بین دولت روسیه و انگلیس منعقد شد.
2- براساس این قرارداد ثبت زیر نفوذ سیاسی بریتانیا رفت.
3- ایران به سه منطقه نفوذ روسیه، نفوذ انگلیس و یک منطقه ظاهراً بی طرف تقسیم گردید.
4- قرارداد مذکور شامل یک مقدمه و پنج ماده بود:
الف: دولت انگلیس متعهد می شود که در آن طرف خطی که از قصر شیرین از راه اصفهان و یزد به نقطه ای از سرحد ایران منتهی و سرحد روس و افغانستان را تقاطع می نماید برای خود یا کمک به رعایای خود یا معاونت به اتباع دولت دیگر درصدد تحلیل هیچ گونه امتیاز پلیتکی یا تجاری برنیاید.
دولت روس نیز متعهد است که در آن طر ف خط که از سرحد افغانستان از راه فاز یک و بیرجند و کرمان رمفته و به بندر عباس منتهی می شود. برای خود یا کمک به اتباع خود یا معاونت به رعایای دول دیگر در صدد تحصیل هیچ گونه امتیازات پلیتکی یا تجارتی برنیاید.
ج: دولت روس متعهد می شود که بدون اینکه قبلاً با دولت انگلیس مشاوره و تفهیمی شده باشدع به هیچ گونه امتیازی که به رعایای انگلیس در نواحی ایران واقعه فیمابین خطوط مذکوره داده شود ضدیتی نکند.
د: دولت انگلیس نیز به همین نحوم در باب امتیازاتی که به رعایای روسی در همان نواحی ایران داده می شود متعهد است.
این بود سند جنایت روس و انگلیس نسبت به ایران. اما انعقاد این قرارداد با واکنش داخلی و بین المللی روبرو گردید.
.......
عوامل داخلی منجر به این قرارداد

1- صحنه های شوم رقابت سیاسی و اقتصادی روس و انگلیس در ایران از دورة پادشاهی فتحعلیشاه.
2- دولت روسیه علی رغم اینکه خود در داخل کشور با قیامها و انقلابات پی درپی آزادیخواهان، خاصه مردم قفقاز مواجه بود، رژیم استبدادی دستگاه سلطنت قاجار را تقویت می کرد.
3- انگلستان میخواست با کمک به نهضت مشروطه خواهی و جلب محبت رهبران انقلاب ایران هم راه را برای نفوذ هرچه بیشتر در رژیم جدید برای خود باز کند. و هم برای همدردی ظاهری و توأم با ریا پرده بر روی جنایات سیاسی خود که تا آن روز در ایران مرتکب شده بود بکشد.
4- سیاستهای مستبدانه پادشاهان قاجار در داخل کشور و بی توجهی و عدم آگاهی آنان از وقایع و حوادث بین المللی.
5- پیروزی انقلاب مشروطیت موجب اشتعال نایره آتش انقلاب در هندوستان شد. این موضوع باعث وحشت انگلیس شد و در صدد برآمد که در دیپلماسی خود نسبت به ایران تجدیدنظر کنند .
.......
عوامل خارجی منجر به این قرارداد

1- پیشامدها و حوادث بین المللی انگلستان را به راهی سوق داد که پایان آن ارتکاب بزرگترین جنایت تاریخی دربارة ایران و آن جنایت عقد اقرار داد تقسیم ایران با روسیه تزاری بود.
2- پس از شکست فرانسه از آلمان در سال 1807 میلادی، آلمان چون از انتقامجویی فرانسه بیم داشت درصدد برآمد که به انگلستان نزدیک شود و اتحاد نظامی با آن دولت ببندد، چون دولت انگلستان موافق این امر نشد، آلمان متوجه اتریش شد.
3- امپراطوری مقتدر اتریش از لحاظ نژاد و زبان و بعضی خصوصیات اخلاقی به آلمان نزدیک بود و هم با آلمان مرز مشترک داشت.
4- اندیشه نزدیک شدن آلمان به اتریش، پس از جنگ سال 1905 میلادی بین روس و ژاپن و شکست روسیه از ژاپن و گرفتن وام از فرانسه که نتیجة نهایی آن نزدیک شدن روسیه و فرانسه به یکدیگر بود، در مغز سیاستمداران آلمان و اتریش تقویت شد.
5- انگلستان ظاهراً سیاست مستقلی داشت و می خواست مانند قرن نوزدهم سنگ وزنة سیاسی اروپا باشد.
6- ایتالیا در حال تردی و دودلی بود. به همین جهت صفهای متحدین (آلمان و اتریش) و متفقین (فرانسه و روسیه) مدتی به همان حال باقی ماند.
7- فرانسه از ضربه سهمیگن آلمان حیثیت سیاسی خود را در خطر دیده بود و دقیقه ای از فکر انتقام نمی آسود. با تمام نیروی سیاسی در راه جلب دوستی و همکاری بریتانیا می کوشید.
8- بدین منظور بین فرانسه و انگلیس اتحاد دوستی منعقد شد.
9- فرانسه علاوه بر اتحاد با انگلیس، می خواست کشور اخیر را با خود و روسیه متفق سازد.
10- بنابراین با رقابت و کشمکش سیاسی و مستعمراتی روسیه و انگلیس در خاورمیانه و آسیای میانه مواجه و ایران یکی از هدفهای بزرگ این رقابت بود.
11- پس از انتزاع افغانستان از ایران و تسلط سیاسی بریتانیا بر آن ناحیه و بعد از تسلط روسیه بر آسیای میانه و جداشدن قسمتی از مرزهای شمال شرقی ایران و تسلط روسیه بر آن مناطق، روسیه و انگلیس از لحاظ نفوذ سیاسی و اقتصادی در ایران در اصطکاک بودند.
12- در مرزهای شمالی هند و ناحیه قسمت نیز با یکدیگر روبرو شدند.
13- حل این مشکل در بادی امر امکان ناپذیر می نمود. اما به همت فرانسه و میانجیگری آن دولت مسله نسبت و ایران به آسانی حل شد.
........
سیاست انگلیس در قرارداد 1907
در تقسیم ایران دولت انگلیس فقط به ناحیة ظاهراً کوچکی از سرزمینهای جنوب شرقی و شرقیایران اکتفاء کرد :
1- زیرا دست بریتانیا در خوزستان به وسیله شرکت نفت انگلیس و ایران برای هرگونه جنایات و خرابکاری و اعمال غرض باز بود.
2- دامنة نفوذ شرکت مزبور تا اصفهان و ناحیه بختیاری و قسمتی از فارس گسترده بود.
3- دولت انگلیس لازم نمی دید که مناطق مذکور را در قرارداد جزو منطقه نفوذ خویش در بیاورد و به نامی بیشتری برای خود کسب کند.
4- دولت انگلیس در برابر این ذشت بیش از یک سوم از زرخیرترین ایالات ایران را به روسیه تزاری بخشید ودوستی آن دولت را به قیمت محو استقلال ایران بدست آورده بود.
5- دولت انگلیس بعدها و در جریان جنگ جهانی او و عقد دومین قرارداد تقسیم ایران با روسیه (1915 میلادی) منطقبه نفوذ خود را تا خوزستان بسط داد.
...........
واکنش مجلس

1- انتشار خبر قرارداد موجب اعتراض سران مشروطه و عده ای از رجال دولت گردید.
2- دولت ایران به وسیله وزارت خارجه و مشیرالدوله (حسن پیرنیا) که در آن زمان سفیر ایران را دربار روسیه بود به این معاهده اعتراض کرد.
3- مجلس شورای ملی عدم رسمیت این معاهده را که برخلاف حق و عدالت و استقلال ایران بود اعلام نمود ولی کسی به این اعتراضات جوابی نداد.
4- کمیته شدن مشروطه در جلسه 22 محرم 1326 هجری قمری در برابر این جنایت سیاسی قیام کردند. به این اعتراض از رهبران عموم مجامع و انجمنهای مشروطه طلب دعوت شده بود.
5- ملک المتکلمین در این اجتماع اعتراض آمیز نطق پرشوری درباره قرارداد و مظالم روسیه تزاری و گله و شکایت از انگلیس ایراد نمود. این نطق چنان هیجانی در شنوندگان پدید آورد که (علاالدوله که معروف بود مرد سخت دلی است در آن مجلس سرخود را به دیوار می زد و بی اختیار گریه می کرد.
6- خشم و غضب و هیجانی که در میان ملت ایران از انعقاد قرارداد 1907 تولید شده بود، و در تمام جهان انعکاس پیدا کرده بود. زمامداران لندن و روسیه را بر آن داشت که منفقاً اعلام بدارند که معاهده کمترین لطمه ای به استقلال و حق حاکمیت ایران وارد نمی آورد و فقط دولت روس و انگلیس برای حسن تفاهم در سیاست این معاهده را منعقدن نموده اند. ولی پیشامدهای بعد بر همه ثابت کرد که این اعلامیه به کلی خالی از حقیقت بود
.........
واکنش مقامات انگلیسی

1- با اینکه در انگلستان این پیمان پیروزی درخشانی از ناحیة مردان سیاسی و حتی از طرف رهبران حزب مخالف تأیید گردید. ولی از ناحیه پاروهای سیاسون مانند لرد کرزن و مسترلینچ که به خوبی از اوضاع ایران آگاه بودند با خشونت انتقاد شد.
2- این انتقاد از ان رو ست که چرا مستقیماً برضد سرنوشت ایران که بدون اعتنا به احساسات یا بدون مشورت با آن صورت گرفته و برخلاف شئون او میان دو همسایه قوی تقسیم شد، سایه شوم خود را به رویش گسترده نبود.
2- این قرارداد بر اصول صنافی اخلاقی حسنه انتقاد نمی گیرد، بلکه روی زمینه ای که در این معامله انگلستان موقعیت بدتعری به خود گرفته بوده است.
4- پیمان روس و انگلیس که مربوط به ایران و این کشور بدبخت را تحت تأثیر قرار داد. نه تنها ایران با دیرکرد قابل ملاحظه ای از مواد آن مستحضر گردید، بلکه پس از انتشار و چاپ این قرارداد در انگلیس نمایان وبه منصة ظهور رسید. شیر بریتانی و خروس روسیه به میدان آمده گربة نالان ایران را در میان گرفته و به یکدیگر می گفتند: (تو می توانی با سرش بازی کرده و من با دمش، ما هر دو می توانیم بهره ادکی از پشتش بگیریم. در این حال گربه نالان می گوید، من به یاد ندارم که چنین قراری بین ما بوده است).
........

بازگشت امین السلطان

1- پس از اينكه در زمان مظفرالدين شاه امين السلطان اتابك از صدارت عزل شد، به خارج از كشور تبعيد گرديد.
2-در دورة محمدعليشاه پس از كناره گيري مشيرالدوله از نخست وزيري، وزير افخم مأمور تشكيل كابينه گرديد.
3- در همان روزها زمزمه بازگشت امين السلطان به ايران درمحافل و مطبوعات سياسي پيچيد.
4- اتابك با كشتي روسي از باكو عازم بندر انزلي شده بود براي ورود به خاك ايران با مخالفت مجاهدين گيلان روبرو گرديد.
5- مخالفت با ورود اتابك به ايران كم كم به صورت يك شورش عمومي درآمد.6- اما اين شورش بر اثر فعاليت طرفداران اتابك و درباريان و خود شاه به نتيجه اي نرسيد.
7- بدين ترتيب اتابك وارد ايران شد تا بار ديگر در صحنة سياست اين كشور آخرين نقش خود را بازي كند.
8- روز 18 ربيع الاول سال 1325 قمري حاجي فجرالسلطنه به نمايندگي از طرف دولت، مطالبي بيان داشت و زمينه را براي معرض دولت جديد كه به رياست اتابك تشكيل يافته بود آماده كرد.
.......

سیاست اتابک و قتل او

1- میرزا علی اصغرخان اتابک رکن مهم رژیم استبدادی ایران در این دوره بود.
2- او را همه، نیات و افکار دورة پیشین صدارت خود به ایران آمد و بار دیگر بر مسند صدارت نشست.
3- اتابک تصور می کرد به آسانی بر آزادیخواهان دست خواهد یافت ولی همین که با جریانهای روزمره انجمنها و مجلس شورای ملی و جراید و مطبوعات و شور و هیجان افکار عمومی مواجه شد. طریق خدعه و نیرنگ را برگزید.
4- او خود را مشروطه خواه جلوه داد ودرصدد جلب محبت ملیون خاصه ملک المتکلمین و مدیران روزنامه های آزادیخواه برآمد.
5- اتابک چون دید تلاشش به جایی نمی رسد علناً راه مخالفت و دشمنی با رژیم جدید را پیش گرفت.
6- اتابک که به قصد فریب نمایندگان ساده دل و زودباور و تقویت روحی هواداران خود در مجلس در یک جلسه خصوصی شرکت جسته بود.
7- هنگامیکه جلسه مجلس تمام شد اتابک پیروزمندانه به همراهی بهبانی از بهارستان بیرون آمد.
8- در این هنگام شخصی به نام عباس آقا صراف آذربایجانی به ضرب سه گلوله ششلول او را از پای درآورد و اتابک یک ربع پس از اصابت گلولهن در کالسکه خود جان سپرد (21 رجب 1325)
9- عباس آقا چون نتوانست از محاصره سربازان که در تعاقب او بودند، رهایی یابد. یک گلوله نیز در مغز خود خالی کرد و به زندگی خویش پایان داد.
10- کشتن اتابک یک شاهکار بی شماری در میان مشروطه خواهان بود. این شاهکار دلهای درباریان را پر از بیم و ترس گردانید.
11- این حرکت جایگاه آزادیخواهان را در دیدة بیگانگان والاتر ساخت.
12- بعد از کشته شدن اتابک سعدالدوله کابینه دولت را تشکیل داد.
........
نقش مطبوعات در انقلاب مشروطیت

1- مطبوعات در رهبری افکار عمومی، در تمام جوامع بشری نقش مهمی را برعهده داشته اند به همین جهت مطبوعات را رکن چهارم مشروطه می دانند.
2- زمزمه مشروطه طلبی و انتقاد از رژیم استبداد را مطبوعات دورة مظفرالدین شاه قاجار آغاز کردند.
3- این زمزمه پس از صدور فرمان مشروطه و تشکیل نخستین دورة مجلس شورای ملی اوج گرفت.
4- از آنجائیکه دستگاه استبداد برای مبارزه با ملیون و آزادیخواهان به تجهیز قوا پرداخت، برخی از جراید پایتخت در صف مقدم مبارزین راه آزادی قرار گرفتند.
5- نویسندگان جرایدی که در صف مقدم مبارزین راه آزادی قرار گرفتند، جان خود را در راه عقیده و ایمان به آزادی از دست دادند.
6- سلطان العلماء خراسانی نویسندة روزنامه روح القدس از جمله افرادی بود که هنگام نبرد با استبداد مردانه از دفتر روزنامه و شرف و آزادی خود دفاع کرد و به دست دژخیمان محمدعلیشاه در باغشاه جان سپرد.
7- مجله هفتگی صوراسرافیل که به مدیریت میرزا جهانگیرخان شیرازی و با همکاری میرزا قاسم خان تبریزی
و میرزا علی اکبرخان قزوینی مشهور به دهخدان منتشر می شد، یکی از برجسته ترین نشریه های دوران مشروطه بود و در دو جبهه با محمدعلیشاه و روحانیون مبارزه می کرد.
8- مدیر مبارزه و فداکار مجله صوراسرافیل هم خون خود را در راه آزادی ایران نثار کرد.
9- روزنامه های مساوات، مجاهد، اتحاد، ملاعمو و غیره از دیگر روزنامه های محلی بودند که در مبارزه با استبداد و ترویج آزادی بیان نقش مهمی ایفاء می کردند.
10- در تبریز روزنامه های ترک زبان زیادی چون آنادیلی، آی عمو، روزنامه مصور فکاهی حشرات الارض منتشر می شد.
.......
تشکیل کمیته انقلاب ملی در مشروطه

1- محمدعلیشاه با کمک درباریان را یادی خود در میان طبقه روحانی، در برانداختن اساس مشروطه می کوشید و دولت تزاری روس از آن دستگاه پشتیبانی می کرد.
2- از طرفی مجلس شورای ملی به تنهایی نمی توانست از تحریکات و مفسده جویی طرفداران رژیم سابق جلوگیری کند.
3- بدین جهت آزادیخواهان بر آن شدند که یک مرکز سری از افراد ورزیده و برجسته مورد اعتماد به وجود آورند و تصمیمات آن مرکز را اجرا کنند.
4- در میان سران مشروطه خواهان افراد مورد اعتماد با شخصیتی چون ملک المتکلمین و سیدجمال الدین واعظ و میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و حیمدرضا مساوات و حکیم الملک و امثال آنان با اصول مشروطه و رژیم پارلمانی و قوانین مربوط به آن و اوضاع بین المللی آشا بودند، هستة اصلی و اولیه مرکز کمیتة اصلی انقلاب را تشکیل دادند.
5- کشمکش بین مشروطه خواهان و مستبدین، بدبینی طرفین را نسبت به یکدیگر شدیدتر کرده بود.
6- پس از پرتاب بمب دستس از طرف مشروطه خواهان به طرف اتومبیل محمدعلیشاه و جان به در بردن شاه از آن سوء قصد بدبینین طرفین نسبت به هم شدیدتر گردید. و هر نوع تفاهم و مسالمت بین شاه و آزادیخواهان غیرممکن شد.
7- اعضای کمیته که تا انهدام مشروطه و انحلال مجلس اول به کار و فعالیت خود ادامه دادند. نه نفر بودند آن نه نفر عبارت بودند از: ملک المتکلمین، سیدجمال الدین واعظ، میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل، سیدمحمدرضا مساوات، حکیم الملک، تقی زاده، سید عبدالرحیم خلخالی و سید جلیل اردبیلی.
8- اعضای کمیتة ملی طی برگزاری جلساتی در میان سران خود، دستورات و تصمیمات اجرائی کمیته را ابلاغ می کردند و از این طریق بر شدت مخالفت ها و مبارزات مردم بر علیه استبداد می افزودند.
9- از عوامل مهم در پیشرفت انقلابات ملی مشروطه ، قلم و بیان است در کمیتة انقلاب ملی، مشهورترین خطبا و شجاع ترین نویسندگان عضویت داشتند.

[Borna66]

ماهیت انقلاب مشروطه ایران

ملت ایران با یک جنبش مردانه وعلی رغم فشارهای سیاسی و نظامی روسیه و کارشکنی و دورویی دیپلماسی بریتانیا، طی انقلاب باشکوهی زمام مقدرات خود را که قرنها در سرپنجة قدرت پادشاهان مستبد و خودخواه بود در دست گرفت.
رهبران انقلاب مشروطه ایران از میان طبقات متوسط برخاستند و مجاهدین و مردم دلیر و فداکار این طبقه بودند که آزادی و حریت را در سایه رشادت و جانبازی خود بدست آوردند.
اما انقلاب مشروطه ایران اثر عمیقی در وضع اجتماعی و طبقاتی ملت ایران به وجود نیاورد و بر اثر آن انقلاب شرایط اقتصادی و حتی اجتماعی زندگی مردم تغییری حاصل نکرد. در وضع طبقات کشور و روابط اجتماعی طبقاتنم کارگر و زحمتکش با طبقات ممتاز کارفرما تفاوت محسوسی، نسبت به آنچه در دوران استبداد بود پدید نیامد.
رهبران انقلاب پس از کسب موفقیت و تحکیم اساس مجلس و شورای ملی سرنوشت مشروطه را به مرور زمان و قانون تکامل سپردند و تصور کردند که عامل زمان خود تحولاتن اساسی و تغییرات محسوسی را در پی هر انقلاب ریشه دار و عمیقی طبعاً پیش می آید، به وجود خواهد آورد.
نتیجه این گونه تفکر بروز پاره ای اختلاف میان سران انقلاب بر سر مسائل سیاسی شد. سپس روش و رویه ای که احزاب مختلف در سیاست خود پیش گرفتند این شد که سرنوشت حکومتن مشروطه به دست کسانی افتاد که منافع و مصالح خود را در رژیم فرسودة استبدادی گذشته دنبال می کردند. یعنی همان طبقه حاکمة سابق با تغییر قیافه در دوران بعد از مشروطه نیز زمام قدرت را در دست گرفتند. و از هر گونه تغییر و تحول اساسی در شرایط زندگی اجتماعی و اقتصادی طبقات محروم و زحمتکش ایران جلوگیری کردند.

.........
حرکت محمدعلیشاه علیه مشروطه

1- محمدعلیشاه در برابر نیروی مقاومت ملی و فعالیتهای مداوم ملیون وآزادیخواهان بیکار ننشسته و پیوسته در صدد توطئه علیه مجلس و در اندیشه برانداختن رژیم جدید بود.
2- او در همان حال که در مجلس شورای ملی حاضر شده و برای چهارمین بار سوگند وفاداری نسبت به مشروطه یاد کرده بود، با مشاورین روسی و درباریان و عناصر مرتجع روحانی و غیرروحانی مقدمات یک کودتا را فراهم می ساخت.
3- محمدعلیشاه در اجرای نقشه خود به بریگاد قزاق متکی بود.
4- بریگاد قزاق از لحاظ سیاسی و نظامی و مالی به دولت روسیه وابسته بود.
5- ارتباط مستقیمینم بین افسران روس بریگاد قزاق و ستاد فرماندهی های نیروهای روسیه برقرار بود.
6- این دو فرد برای انجام کودتا موافقتنامه ای با هم امضاء کردند و مقرراتی را برای سهولت کودتا وضع کردند، که در اینجا به ذکر آنها می پردازیم:
.........
موافقت نامه محمدعلیشاه بالیاخوف روسی در کودتا برعلیه مجلس


1- افسران روسی بریگاد از خزانه ایران و از کیسه فتوت ملت رنجدیده و ستم کشیده ایران از قزاق می کردند ولی تابع مستقیم اوامر و دستورهای محمدعلیشاه بودند.
2- محمدعلیشاه خود چنانن شیفتة رژیم استبداد و آرزومند بازگرداندن آن رژیم بود که برای رسیدن به آن دست به هر اقدامی می زد.
3- در تاریخ 21 مارس 1908 / 28 صفر 1329 بین محمدعلیشاه و کلنل لیاخوف موافقت نامه ای در باب سرکوب مشروطه خواهان و بازگرداندن استبداد صورت گرفت که بدین شرح بود:
الف: سفارت روس و شاه خواهد کوشید اعضای معتبر مجلس را با پول و وعده خریده و آنها را موظف خواهد ساخت در آخرین جلسات مجلس مطابق دستور عمل کنند.
ب: تا آمادگی کامل برای کودتا، صورت دوستی با مجلس حفظ خواهد شد و طوری وانمود خواهد شد که گویا طرفین با گذشت خود برای اصلاح امرمی کوشند.
ج: با رشوه یا طریق دیگر برای جلب افراد مسلح مسجد و یا مجلس و یا انجمنن کوشیده می شود.
د: روسای انجمن شهرهای بزرگ بایستی با رشوه جلب شوند تا در روز معینی از خروج اعضاء از محل انجمن جلوگیری به عمل آورند.
ر: یک روز قبل از موعد معین و یا قبل از آن لازمست عده ای قزاق با لباس مبدل به مجلس و مسجد سپهسالار فرستاد. اینها با تیراندازی هوایی بهانه برای بمباران به دست داده و مدافعینم آنجا را بایستی از پای درآورند.
ز: تدابیر لازمی برای جلوگیری از ورود ناراضیان به سفارتهای بیگانه مخصوصاً بست نشینین در سفارت انگلیس اتخاذ خواهد شد.
د: پس از آمادگی تمام، در روز معین بناهای مجلس او انجمن راه بریگاد قزاق محاصره و بمباران نموده و مدافعین را تارومار خواهند کرد.
ص: پس از بمباران منازل مشروطه خواهان و نمایدگان پارلمان از طرف سربازان به غارت خواهد رفت.
ض: سردسته های مشروطه طلبان و نمایندگان و طرفداران مجلس محبوس شده و نسبتن به اهمیت و موقعیت اجتماعی آنان بعضی اعدام و عده ای تبعید خواهند شد.
بدین ترتیب نقشه توطئه علیه مشروطه طرح شد.


..........
فجایع باغشاه

1- محمدعلیشاه در تابستان 1326 پس از مشورت با مشاورین روسی خود شاپشال و لیاخوف روسی به همراهی آنان وگارد سلطنتی خود از کاخ شهری خارج شد و به طرف باغشاه روانه گردید.
2- چند روز پیش از آنکه محمدعلیشاه به باغشاهن برود در تبریز بین مستبدین و مشروطه خواهان کشمکش آغاز شده بود.
3- در باغشاه توپخانه دولتی رو به بهارستان مستقر گردید و گارد سلطنتی نیز زیر فرمان لیاخوف در انتظار دستور شاه به حال آماده باش درآمده بودند.
4- در 21 جمادی الاولی 1326 وزراء به مجلس رفتند و از طرف محمد علیشاه به بهانه رفع اختلاف و کشمکش دولت و ملت سه مطلب را عنوان کردند:
الف: اختیارات شاه مانند امپراطور آلمان باشد به این معنی که دولت و وزراء فقط در مقابل شاه مسئول باشند، مجلس حق بازرسی و نظارت و عزل و نصب آنها را نداشته باشد.
ب: شاه حق داشته باشد همیشه ده هزار قشون مسلح در اختیار خود در تهران داشته باشد.
ج: شاه اختیار تام در کار قشون داشته باشد. وزیر جنگ را شخصاً انتخاب کند.
ب- نمایندگان آزادیخواه مجلس با شدت خشم تمام تقاضاهای فوق را رد کردند.
6- از این زمان رابطه شاه و مجلس و ملت به طور کل قطع شد.
7- روز سه شنبه دوم تیرماه 1287 شمسی / 22 جمادی الاولی 1326 قمری. محمدعلیشاه پس از مشورت بالیاخوف یک دسته 120 نفری قزاق را مأمور کرد اطراف مجلس و مدرسه سپهسالار را اشغال کنند. و از اجتماع مردم جلوگیری کنند.
8- اندکی بعد لیاخوف دستور داد تا دهانه هر چهار توپ را از خیابان بهارستان به سمت مجلس باز گردانید و شلیک کنند و انقلابن مشروطیت را با خون شهدای آن آغشته گردانند.
..............


فجایع پارک اتابک

1- باغشاه (محل اقامت شاه در جریان تیراندازی مجلس) بر بهارستان (محل مجلس شورای ملی) پیروز شد، محمدعلیشاه نقشی را که امپراطوری بر عمدة او گذارده بود با دست افسران روسی و سربازان بی رحم خود انجام داد.
2- مجلس شواری ملی به هم خورد، آزادیخواهان و ملیون پراکنده شدند، عدة زیادی متواری، جمعی دستگیر و تعدادی نیز کشته شدند.
3- 30 تن از بازداشت شدگان را به نزد محمدعلیشاه بردند و دو نفر از آنان بدون محاکمه اعدام شدند (ملک المتکلمین و میرزا جهانگیر جهان صوراسرافیل)
4- در این میان محمدعلیشاه دستور اکید برای پیداکردن سران آزادیخواه داد. سید عبدالله بهبانی را که در منزل سید محمد نامی از هواخواهان مشروطه، در اطراف پارک اتابکی بود، دستگیر شد. و سه روز بعد حکم تبعید او صادر شد. (به همراه داماد و خانواده اش به غرب کشور تبعید گردید).
5- بیشتر آزادیخواهان در پارک اتابک پنهان شده بودند. محمدعلیشاه دستور داد به پارک اتابک حمله کرده و آزادیخواهان را دستگیر نمایند.
6- سیدجمال واعظ که در پارک اتابک بود دستگیر و به غرب تبعید شد.
7- به دنبال دستگیری مشروطه خواهان کلیه اثاثیه و ملزومات مجلس غارت شد.
8- شماره کشته هایی که در مجسد سپهسالار و پارک اتابک خوابانده بودند حدود 60-70 نفر بودند.
9- با به توپ بستن مجلس و سرکوب مشروطه خواهان دورة اول مشروطه پایان یافت، مجلس تعطیل شد و دورة جدیدی از مبارزات مردم آغاز گردید.

[Borna66]

دوره کوتاه کامروایی محمدعلیشاه

1- محمدعلیشاه پس از پیروزی ناپایدار خود، لیاخوف را به فرمانداری نظامی تهران منصوب کرد.
2- برای جلوگیری از پناهنده شدن آزادیخواهان و ملیون به سفارتخانه های خارجی و نیز برای آنکه بر مشروطه خواهان دست یابد فرمان عفو عمومی صادر کرد.
3- صدور عفو عمومی و برقرار شدن حکومت نظامی در تهران موجب آن گردید که عده ای از آزادیخواهان ساده دل از مخفی گاه خود بیرون آیند و به دست مأمورین استبداد گرفتار شوند.
4- بدین ترتیب عده ای دیگر از مردان آزاده ایران به دست دژخیمان استبداد افتادند و جان خود را فدا کردند.
5- در این زمان وضع سیاسی ایران شکل خاصی به خود گرفته بود. دولتهای روسیه و انگلیس ایران را یک کشور دموکرات شناخته بودند.
6- در حالیکه نه مجلسی وجود داشت و نه مرجع قانونی دیگری، کابینة مشیرالدوله، در غیاب پارلمان به طور مضحکی ناظر بر اعمال و رفتار شاه و دولت بود.
7- امیر بهادر وزیر جنگ کابینة مشیرالدوله پیوسته به حضور شاه می رفت و شرایط شادکامی و کامروایی را به شاه گزارش می داد.
8- اما در این زمان تنها یک نگرانی عمیق برای شاه وجود داشت و آن قیام آزاد مردان دلیر و مبارز آذربایجان خاصه مجاهدین از جان گذشته تیریز بود.

تأثیر مقاومت تبریز در پیروزی مشروطه

1- مقارن قیام تهران در بعضی از شهرستانها نیز جنب و جوشی و فعالیتهایی پدید آمد که مهمتر از همه نهضت مردم دلیر و آزادیخواه تبریز بود.
2- تبریز سالها ولیعهدن را در دامان خود پرورانده بود، مهمترین هدف محمد علیشاه برای سرکوب کردن آزادیخواهان این شهر به شمار می آمد.
3- رهبری گروه مبارز آزادیخواه تبریز را در مبارز برجسته ستارخان و باقرخان عهده داشت.
4- نیروهای محمدعلیشاه به رهبری سردار رحیم خان مقاومت در برابر آزادیخواهان را شروع کردند.
5- اما ایستادگی مردانه ستارخان و یارانش که با نقشه و تدبیر و هوشیاری کامل توام بود، دولت بعد از پیروزی نومید ساخت.
6- در همین اوقات عین الدوله با سمت فرمانفرمایی کل آذربایجان و نصرالسلطنه سپهدار با سمت فرماندهی کل نظام آذربایجان با نیروی عظیمی به سمت تبریز پیش رفتند.
7- عین الدوله پیش از رسیدن به تبریز نمایندگانی برای گفتگوم و مذاکره با ستارخان و سران آزادی به تبریز فرستاده بود که بدون نتیجه بود.
8- پاسخ آزادمردان تبریز به پیامهای عین الدوله نشان داد که مجاهدین تا پیروزی نهایی دست از ایستادگی و جهاد بر نخواهند داشت.
9- شهر قهرمان تبریز پرچم مبارز علیه رژیم استبداد را آن قدر به دوش کشید تا دستگاه محمد علیشاه در برابر اراده ملت درهم فرو ریخت.

حرکت مشروطه خواهان برای فتح تهران


1- علاوه بر نهضت و قیام مردانه مجاهدات تبریز، در اصفهان و بختیاری و گیلان و بسیاری از شهرستانهای ایران جنب و جوش و فعالیت برای بسیج نیروهای مبارز آغاز گردید.
2- کوششهای مبارزان در شهرهای مختلف مقدمه به هم پیوستن نیروهای انقلاب بزرگ، برای ریشه کن کردن دستگاه استبداد محمدعلیشاه بود.
3- نخستین دسته از مجاهدینمن که به قصد تسخیر پایتخت از قرارگاه خود خارج شدند هزار سوار بختیاری بودند که به سرداری حاجی علیقلی خان سردار اسعد در آغاز ماه 29 خرداد 1288 شمسی از راه جوشقان رقم عازم تهران بودند.
4- وصول خبر حرکت سردار اسعد به تهران، چنان رعب و هراسی در دل درباریان و رجال دستگاه استبداد انداخت که کلیه وزراء غیر از سعدالدوله از شغل خود کناره گیری کردند.
5- نیروی زیرفرماندهی سردار اسعد در قم با رسیدن نیروهای جدید از بختیاری و مجاهدین داوطلب اصفهان و فارس تقویت شدند.
6- مقارن این اوقات قزوین به تصرف نیروهای مجاهدین گیلان درآمده که فرماندهی آن با محمد ولیخان تنکابنی سپهدار بود.
7- حرکت این نیروها از تزویج به سوی تهران تا کرج بدون جنگ و خونریزی صورت گرفت.
8- اولین برخوردن مجاهدین گیلان و قزوین با نیروهای دولتی در کنار پل کرج روی داد.
9- سیفرم خان از سرداران برجسته مجاهدین گیلان با کمک دوست و همکار خود ابراهام خان با یک حمله نیروی قزاق را درهم شکستند.
10- در این اوقات نمایندگان سیاسی انگلستان از جانب سفارت انگلیس در تهران با دو سردار ملیون سردار اسعد و محمد ولیخان سپهدار تماس گرفتند و خواستند آنها را از حرکت به سوی تهران بازدارند. اما موفق نشدند.
11- همزمان با پیش رفتن نیروهای مجاهدین تبریز، گیلان، اصفهان به سمت تهران، نیروهای دولتی که درصدد گرفتن جلوی آنان بودند، سه روز درگیری پیش آمد. اما نیروهای دولتی شکسته شد و مجاهدین به پایتخت پیش رفتند.

تصرف تهران و خلع محمدعلیشاه

1- روز 24 تیرماه 1288 شمسی نیروهای مجاهدین وارد تهران شدند.

2- درگیری بین نیروهای دولتی و نیروهای مجاهدین سه روز طول کشید.

3- پس از سه روز زد و خورد روز 27 تیرماه 1288 شمسی، محمدعلیشاه از تاج و تاخت و مقام سلطنت دست کشید و به کعبه آمال خود سفارت روسیه پناهنده شد.
4- بدین ترتیب عمر حکومت سیزده ماهه پادشاهی که فریب وسوسه های شیطانی اطرافیان را خورده بود و زمام امور کشور را بدست بیگانگان سپرده بود به پایان رسید.
5- پس از پناه بردن محمدعلیشاه به سفارت روس و استعفای از سلطنت روسای آزادیخواه که سپهدار تنکابنی را به وزارت جنگ و سردار اسعد بختیاری را به وزارت داخله اختیار کردند.
6- مجاهدین روز 28 ماه جمادی الاخر 1327 پسر دوازده ساله شاه یعنی احمد میرزا را به جانشینی پدرش برگزیدند.
7- قرار شد تا موقع رشد شاه جدید نیابت سلطنت را عضدالملک از روسای سالخورده خاندان قاجار عهده دار گردد.
8- در مورد اخراج شاه مخلوع پس از مذکرات مفصلی بین آزادیخواهان فاتح و نمایندگان دو سفارت روس و انگلیس که حمایت محمد علی میرزا و حفظ منابع شخصی او را برعهده گرفته بودند عاقبت 16 رجب 1327 قمری قراری شامل 6 ماده به امضاء رسید که به موجب آن الف:ن محمد علی میرزا عموم جواهرات سلطنتی را که همراه خود دارد با اسناد مربوط به آنها به دولت واگذارد ب: در ظرف 15 روز از ایران خارج شود. ج: دولت ایران سالی 75000 تومان به عنوان حقوق به او برساند.
9- شاه مخلوع کمی پس از امضاء این قرارداد از ایران به روسیه رفت و دولت حاضر شد مستمری او را به 100000 تومان برساند ولی چون چندی بعد به خیال تصرف مجدد سلطنت به ایران آمد و در استرآباد در میان ترکمانان اقداماتی بر ضد مشروطیت انجام داد و مغلوب و فراری شد، دولت مستمری سالیانه او را برید.

==============

خلاصه:

محمدعلی شاه ششمین پادشاه از دودمان قاجار در ایران بود.او فرزند مظفرالدین شاه قاجار بود.مخالفت او با مشروطه بود که پدرش پیش از مرگ آن را پذیرفته بود.این رویداد که بدان خورده خودکامگی یا استبداد صغیر می‌‌گویند به خونریزی بسیاری انجامید و سرانجام محمدعلی شاه هم تاج و تخت خود را بر سر این خودکامگی اش باخت.

محمد علی شاه پیش از شاهی

محمد علی شاه تا پیش از پادشاهی با لقب محمدعلی میرزا فرمانروای آذربایجان بود.در زمان او بود که میرزا آقاخان کرمانی و یارانش را به گناه کشتن ناصرالدین شاه قاجار از عثمانی به قاجارها سپردند و محمدعلی میرزا نیز ایشان را سربرید و پوست سر کاه اندودشان را برای پدر تاجدارش به تهران فرستاد.

محمدعلی شاه و مشروطه خواهان

وی از روز تاجگذاری سر مخالفت با مشروطه را گذاشت،در روز تاجگذاریش نمایندگان مجلس را دعوت نکرد.پس از آن به ستیز با مشروطه پرداخت و پس از چندی کش و قوس سرانجام شمشیر را از رو بسته و دستور به توپ بستن مجلس را داد.آنگاه تنی چند از مشروطه خواهان سرشناس چون میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل و ملک المتکلمین و تنی دیگر را کشت و یا به بند کشید و دیگران را نیز به گریز واداشت.
ولی سرانجام مقاومت کسی به نام ستارخان در یکی از کویهای شهر تبریز و آنگاه پیوستن بختیاریها، داشناکها، مجاهدان قفقاز،محمدولی خان تنگابنی و مردم گیلان و...به گشوده شدن تهران و گریختن محمدعلی میرزا به سفارتخانه روسیه و پناه جستن به خاک این کشور انجامید.

محمد علی میرزا پس از شاهی

پس از چیرگی مشروطه خواهان بر کشور و گریز شاه به سوی روسیه؛مجلس پسر او را به شاهی گماشت و حتی یک پول ماهیانه نیز برای محمدعلی میرزا پرداخت کرد.ولی با این همه محمد علی میرزا چندی پستر باز در اندیشه بازگشت به شاهی افتاد و با سپاهی که فراهم کرده بود به ایران تاخت ولی سخت شکست خورد و آن پول ماهیانه را نیز باخت.

باورهای شاه

او مردی خرافی بود و انجام بسیاری از کارهایش را به جای اندیشیدن و رایزنی به فال و استخاره می‌‌سپرد.مادرش بر او چیرگی و نفوذ داشت.با روحانیون مسلمان پیوندهای سختی داشت و چون بیشتر شاهان قاجار انسان باورمندی به دین و باورهای اسلامی بود.

[Borna66]

روابط فرهنگی ایران و عثمانی در مشروطه

روابط فرهنگی ایران و عثمانی در مشروطه

در زمان تجاوزدولت عثمانی به خاک ایران، محمدعلیشاه پنهانی با این دولت رابطه داشت و هیچ نوع مخالفتی با نیروهای متجاوز انجام نداد .
1- در جریان تجاوز نیروهای عثمانی به مرزهای شمال و شال غربی ایران دولت و شاه هیچ اقدام مثبتی برای راندن نیروهای عثمانی متجاوز از خاک ایران نشدند. زیرا علت تجاوز نیروهای عثمانی به ایران، مبارزه با آزادیخواهان و مشروطه طلبان بود.
2- زیرا در استانبول پایتخت عثمانی دسته ای از آزادیخواهان ترک سازمانی به نام (اتفاق و ترقی) تشکیل داده بودند.
3- سازمان اتفاق و ترقی همان گروهی بود که بعدها مقدمات انقلاب مشروطه و تغییر رژیم عثمانی را فراهم ساخت.
4- هنگام تجاوز نیروی عثمانی به آذربایجان، سران کمیته مرکزی اتفاق و ترقی از خاک عثمانی گریخته و در پاریس به سر می بردند.
5- این گروه در پاریس به عنوان همدردی با آزادیخواهان ایران ونیز به نام همسایگی و همجواری پیامهای محبت آمیز برای دارالشوری و انجمن تبریز فرستادند.
6- حتی در نبرد مجاهدین تبریز و خوی با نیروهای اعزامی محمدعلیشاه بعضی از اعضاء کمیتة مزبور دوش به دوش مجاهدین ایران وارد مبارزه شدند.

[Borna66]

فتح تهران و اولین دولت

1- به دنبال فتح تهران به دست مجاهدین و سقوط دولت محمد علیشاه و برکناری او از سلطنت، اجتماع بزرگی از ملیون و سران مشروطه در بهارستان تشکیل گردید و برای اداره امور کشور 22 نفر برگزیده شدند که بر هیئت دولت ریاست داشته باشند.
2- این هیئت 22 نفری در حقیقت قائم مقام رئیس دولت بودند.
3- ترکیب دولت جدید که می بایستی زیرنظر هیئت مدیره 22 نفری انجام وظیفه کند بدینقرار بود:
1- محمد ولی خان نصرالسلطنه (تنکابنی) ، سپهدار، وزیر جنگ
2- حاجی علی قلی خان سردار اسعدع وزیر داخله
3- ناصرالملک قراگزلو نامزد وزارت خارجه، عبدالحسین فرمانفرما، وزیر عدلیه، مستوفی الممالک، وزیر مالیه، سردار منصور وزیر پست و تلگراف.
4- ضمناً صمصام السلطنه بختیاری که در فتح اصفهان و بیرون راندن نیروهای دولتی هنرنمایی کرده بود به حکومت اصفهان ویفرم خان از گیلان به ریاست نظمیه تهران منصوب شدند.
5- تشکیل دولت جدید، چندان برای مردم نوید بخش و خوشحال کننده نبود. زیرا بسیاری از اینان از نزدیکان محمدعلی میرزا و در باغشاه از همدستان او بودند.
6- دولت جدید نه تنها هیچ گونه سختگیری و فشاری بر مستبدین و ظالمین دولت محمد شاه نیاورد بلکه با آنان با ملاطفت و مهربانی برخورد کرد.
7- به جای آنکه چوبه های دار را در کشور برپا کرده و تبهکاران سرشناس درجة اول و عمال آن همه خونریزی را به قتل رساند، دست آنان را در امور کشور بازگزارد.
8- به عنوان نمونه عین الدوله و امثال او که عامل اصلی آن همه فجایع بودند از کیفر معاف شدند
..
مشکلات اولین دولت احمدشاه

اما دولت جدید با مشکلات عدیده ای روبرو بود که در اینجا به ذکر آنهامی پردازیم:
1- یکی از کارهای دولت جدید تدارک پول بود.
2- از آنجائی که عدم درخواست وام از دول بیگانه در مجلس شورای ملی تصویب شده بود، بنابراین دولت جدید نمی توانست دست گدایی به سوی دول بیگانه دراز کند و در خزانه ممکلت نیز دیناری وجود نداشت.
3- دولت جدید ناچار شد توانگران و درباریان متمول را به زور مجاهدین وادارد تا هر کدام مبلغی به دولت جدید وام بدهند.
4- چون ظل السلطان پدر سردار اسعد را کشته بود همین که دولت اجازة دریافت پول از توانگران را داد بختیاریها او را در رشت توقیف کردند و صدهزار تومان از او گرفتند و آزادش کردند. این بزرگترین رقم وامی بود که از متمکنین گرفته شد.
5- دولت جدید با مشکلات و مسائل پیچیدة گوناگون داخلی و خارجی روبرو بود. ورود سربازان روسیه تزاری به آذربایجان سپس گیلان و رشت یک نمونه از مسائل خارجی بود.
6- مسئله جواهرات سلطنتی که محمدعلیشاه نزد بانک استقراضی و بانک شاهی و دیگران گرو گذاشته بود و یا با خود برداشته بود.
7- مسئله جواهرات سلطنتی به این ترتیب حل شد که دو دولت روس و انگلیس استراد آنرا تضمین کردند ودولت جدید کلیه املاک محمدعلی شاه را تصرف نمود و قرار شد او از ایران تبعید شود و ماهانه یک صد هزار تومان برای مخارج او و خانواده اش – به غیر از احمدشاه و برادرش محمدحسین میرزا که بعدها به ولیعهدی منصوب شد – از طرف دولت ایران پرداخته شود. مشروط بر آنکه هرگز به ایران بازنگردد.
8- موضوع روابط دولت جدید با روسیه و انگلیس و سایر ممالکی که با ایران مناسبات سیاسی داشتند
..........
حمله روس ها به آذربایجان در مشروطه
سربازان روسی پس از سقوط دولت محمد علیشاه و روی کارآمدن احمد شاه ، به آذربایجان حمله نمودند .
1- یکی از عمده ترین مسئله پیچیده ای که بالافاصله پس از تشکیل دولت جدید اتفاق افتاد ورود سربازان روسیه به آذربایجان و سپس به گیلان و رشت و رفتار درشت خویی و عربده جویی ستمکاری آنان و مداخله آشکار آنان در امور داخلی بود.
2- هدف روسیه از این رفتارها و مداخله ها، آزمایش دوم برای برانداختن رژیم مشروطه و در صورت امکان تجزیه ایالات شمالی و شمال غربی از ایران بود.
3- این مداخله نظامی با آغاز جنگ جهانی اول گسترش یافت و نیروهای عظیم سربازان روسی و قزاق و ترک قفقازی و امثال آنان وابسته به امپراطور روس از اردبیل تا قزوین وهمدان و باختران را عرصه نبرد با نیروهای عثمانی قرار دادند.
4- آنان از هیچ گونه فجایع و جنایت خودداری نکردند.
5- بدین ترتیب در حالیکه تهران پیروزی نهایی را جشن می گرفت و در مشهد و اصفهان مردم برای فتح تهران به دست مجاهدین به سرور و شادمانی برخاسته بودند آذربایجان در زیر بار گران فشار سیاسی و نظامی روسیه تزاری دست و پا می زد و آزادیخواهان و ملیون آن ایالت با چنان مشکلی روبرو بودند. و حتی ستارخان مبجور شد که برای فرونشاندن شورش اردبیل با مجاهدین خود به آن شهر برود.

....
آغاز به کار مجلس دوم

پس از فتح تهران طبق طرحی که انجمن ایالتی آذربایجان به وکالت از طرف کلیه انجمنهای ایالتی ولایتی ایران قبلاً در جمادی الثانی 1327 تهیه کرده بود انتخابات در اکثر شهرستانها به صورت مستقیم آغاز شده و چون نمایندگان برگزیده شدند دومین دورة اجلاسیة مجلس شورای ملی در روز اول ذی قعده 1327 قمری / 24 آبانماه 1288 شمسی در میان تظاهرات پرشور مردم و در حالیکه پایتخت غرق در آیین بندی و چراغانی و جشن و سرور بود، افتتاح شد.
1- مجلس دوم از روز هفتم ذیقعده رسماً شروع به کار کرد.
2- مستشارالدوله به ریاست مجلس انتخاب گردید.
3- یکی از مفیدترین اقدامات مجلس دوم این بد که طی جلسة پرشور از همت و فداکاری و جانفشانی مردان آزاده و دلیر قدردانی کرد.
4- از ایستادگی علمای نحف در راه آزادی ایران و فعالیت و مردانگی طباطبائی و بهبانی و از همت و دلاوری ستارخان و باقرخان، و مجاهدین آذربایجان، تقدیر و تشکر به عمل آمد.
5- یکی از عمده ترین پدیده ایجاد شده در مجلس دوم تشکیل حزب بود.
....
احزاب در مجلس دوم مشروطه

1- شور و هیجانی که بر اثر فتح تهران به دست مجاهدین در محافل مطبوعاتی و ملی کشور پدید آمده بود از یک طرف بازار جراید و مطبوعات را گرم و از طرف دیگر افراد و عناصر گوناگون را پیرامون دو حزب سیاسی متمرکز ساخت:
الف: حزب انقلابی – دموکرات عامیون
ب: حزب اعتدالی – اجتماعیون اعتدالیون
2- هر دو حزب در انتخابات مجلس فعالیت کردند و پس از افتتاح مجلس حزب انقلابی خود را دموکرات عامیون و حزب اعتدالی خود را اجتماعیون، اعتدالیون به مجلس معرفی نمودند.
3- احزابی مانند اتفاقن و ترقی و امثال آن تشکیل گردیدند. ولی چون در مجلس کرسیهای زیادی نداشتند نتوانستند در سرنوشت آینده کشور مؤثر واقع شوند.
.........

[Borna66]

احمدشاه

احمدشاه آخرین پادشاه ایران از دودمان قاجار بود.
او پس از فتح تهران و خلع پدرش محمدعلی‌شاه، در 12 سالگی به سلطنت رسید. تا رسیدن او به سن بلوغ ابتدا عضدالملک و سپس ناصرالملک نایب‌السلطنه بودند.
اندکی پس از کودتای اسفند ۱۲۹۹ و قدرت گرفتن سردار سپه به اروپا رفت. پس از آنکه سردار سپه به وفاداری به شاه سوگند خورد باز به ایران برگشت او بیش از هرچیز نگران وضع خود بود و به احوالات مملکت چندان وقعی نمی‌نهاد. مهمترین دغدغه‌اش حفظ مقرریی بود که از انگلستان دریافت می‌کرد. سرانجام با قدرت گرفتن سردار سپه و تحمیل خود به احمد شاه به عنوان نخست وزیر و وخامت اوضاع احمد با شاه باز به اروپا رفت هنگامی که آن‌جا بود با رای مجلس موسسانی که سردار سپه ترتیب داده بود دودمان قاجار منقرض شد.
در محله نوئی در پاریس در گذشت.

[Borna66]

ظهور و سقوط سلاطین قاجار




دوره پادشاهی احمدشاه قاجار در ایران یکی از بحرانی ترین دوره های تاریخ و در عین حال پر هرج و مرج و بی بندو بارترین دورة تاریخ قاجار است.
در این دوره به دلیل کم سن بودن شاه و اوضاع آشفته و نابسامان پس از سلطنت مستبد محمدشاه شرایط اجتماعی و سیاسی ناهمگونی بر جامعه حاکم شد.
دو دستگی بین سران و نمایندگان مجلس، آشفتگی سیاسی و ترورهای مخفی، خالی بودن خزانه مملکت و بحران مالی از عمده ترین مشکلات دورة اول سلطنت احمدشاه قاجار بود.
این دوره از لحاظ بحرانهای بین المللی نیز قابل تأمل است. وقوع جنگ جهانی اول، وقوع انقلاب اکتبر روسیه عملاً در تحولات و آشوبهای داخل ایران بی تأثیر نبود.
آنچه در این دوره قابل ملاحظه است نفوذ گسترده روس و انگلیس، در ایران است به واقع کشور ایران عملاً پس از قرارداد 1907 میلادی تحت نظر روسیه و انگلیس اداره می شد. گرچه حکومت پارلمانی (مجلس شورای ملی) وجود داشت، اما وابستگی عدة بسیاری از نمایندگان به دولتین مذکور و بی اراده بودن شخص شاه مانع از انجام کاری توسط نمایندگان مجلس می شد. به نمونه بارز این عمل را در بحران مورگان شوستر آمریکایی خواهیم دید.
دوره های سلطنت احمدشاه :
1. قسمت اول از 1327 هجری قمری تا 1332 ه . ق : از سقوط محمد علیشاه تا تاجگذاری احمد شاه
2. قسمت دوم از 1332 ه .ق تا 1338 ه . ق : : از تاجگذاری احمدشاه تا کودتای سوم اسفند ماه 1299
3. قسمت سوم از 1338 ه . ق تا 1344 ه. ق : از کودتای سوم اسفند 1299 تا انقراض کامل سلسله قاجاریه
o وضعیت مردم در زمان مشروطه
این دوران منشأ رخدادها و اتفاقات بسیاری در ایران معاصر بوده است که باید در جای خود بدان پرداخت . خصوصا که تحلیل ها و داوری های بسیار متفاوتی در این باره وجود داشته و دارد . ما در اینجا تنها به یکی از این تحلیل ها پرداخته ایم و جای آن خالی است که از منظرهای گوناگون دیگر به مطلب پرداخته شود .
در این باره می توان به فیش انقلاب مشروطیت ایران توجه نمود که تا حدودی به نظرات گوناگون پیرامون موضوع توجه شده است .

[Borna66]

دوره اول سلطنت احمدشاه

تحولات دورة اول پادشاهی احمدشاه قاجار را به چند دسته باید تقسیم کرد.
1- آغاز سلطنت احمدشاه قاجار
2- مشکلات آنی که دولت جدید حکومت احمدشاه با آن روبرو بود.
o حمله روس ها به آذربایجان در مشروطه
3- آغاز به کار مجلس دوم
4- مجلس دوم و پدیده حزب
5- حزب دموکرات و مرام سیاسی آن
6- حزب اعتدالیون و مرام سیاسی ان
7- آشفتگیها و نابسامانیهای سیاسی در اوایل دورة دولت جدید
8- بحران خلع اسلحه و جنایت پارک اتابک در مشروطه
9- آخرین تلاش محمدعلی میرزا برای تصدی مجدد تاج و تخت پادشاهی
10- مقابله دولت با ورود محمدعلی میرزا و هواداران او و آشوب پدید آمده ناشی از آن.
11- شورش سالار الدوله و سرکوب او .
o اوضاع مالی کشور در این دوره
o استخدام مستشار مالی آمریکایی در دوره احمد شاه
o اقدامات مفید مورگان شوستر
o اولتیماتوم روسیه به دولت ایران
o انحلال مجلس دوم مشروطه
o وام ها در دوره انحلال مجلس دوم
o جنایات روس ها در مشهد

[Borna66]

فتح تهران و اولین دولت



1- به دنبال فتح تهران به دست مجاهدین و سقوط دولت محمد علیشاه و برکناری او از سلطنت، اجتماع بزرگی از ملیون و سران مشروطه در بهارستان تشکیل گردید و برای اداره امور کشور 22 نفر برگزیده شدند که بر هیئت دولت ریاست داشته باشند.
2- این هیئت 22 نفری در حقیقت قائم مقام رئیس دولت بودند.
3- ترکیب دولت جدید که می بایستی زیرنظر هیئت مدیره 22 نفری انجام وظیفه کند بدینقرار بود:
1- محمد ولی خان نصرالسلطنه (تنکابنی) ، سپهدار، وزیر جنگ
2- حاجی علی قلی خان سردار اسعدع وزیر داخله
3- ناصرالملک قراگزلو نامزد وزارت خارجه، عبدالحسین فرمانفرما، وزیر عدلیه، مستوفی الممالک، وزیر مالیه، سردار منصور وزیر پست و تلگراف.
4- ضمناً صمصام السلطنه بختیاری که در فتح اصفهان و بیرون راندن نیروهای دولتی هنرنمایی کرده بود به حکومت اصفهان ویفرم خان از گیلان به ریاست نظمیه تهران منصوب شدند.
5- تشکیل دولت جدید، چندان برای مردم نوید بخش و خوشحال کننده نبود. زیرا بسیاری از اینان از نزدیکان محمدعلی میرزا و در باغشاه از همدستان او بودند.
6- دولت جدید نه تنها هیچ گونه سختگیری و فشاری بر مستبدین و ظالمین دولت محمد شاه نیاورد بلکه با آنان با ملاطفت و مهربانی برخورد کرد.
7- به جای آنکه چوبه های دار را در کشور برپا کرده و تبهکاران سرشناس درجة اول و عمال آن همه خونریزی را به قتل رساند، دست آنان را در امور کشور بازگزارد.
8- به عنوان نمونه عین الدوله و امثال او که عامل اصلی آن همه فجایع بودند از کیفر معاف شدند.