چنین گفت زرتشت ....

[Borna66]

ب) بازگشت جاودان، اخلاق و متافيزيك
نيچه براي اين كه ما را آماده ي شنيدن پيام خود-بازگشت جاودان- كند، دوباره به همان مضمون هاي آشنا مي پردازد و به تدريج با اشاره هاي غير مستقيم به ما نشان مي دهد كه آموزه ي بازگشت جاودان چه ابعاد تازه يي به اين مضمون ها مي بخشد، بنابراين مضمون اخلاقي تبديل سرشت و مضمون متافيزيكي مرگ خدا اينك جنبه ي تازه يي مي گيرند.
زرتشت به موضوع تخريب ارزش هاي كهنه بر مي گردد (فصل 5، «درباره ي فضيلت كوچك كننده» و فصل 12، «درباره ي لوح هاي نو و كهن») و-همان طور كه نيچه نيز تاكيد مي كند- انگيزه ي زرتشت در اين كار به هيچ رو احساس منفي نيست، محرك او فقط و فقط خواست آفريدن است (فصل7، «درباره ي گذار از كنار»). در عين حال، دومين جنبه ي تبديل سرشت است، سرود زرتشت، سرود ارزش هاي نو آفريده است (فصل10، «درباره ي سه شر» و فصل 12، «درباره ي لوح هاي نو و كهن»).
اندك اندك و سر بسته، مفهوم بازگشت جاودان پا به ميان مي گذارد و با مضمون ديگري كه موضوع بخش دوم چنين گفت زرتشت بود، در رابطه قرار مي گيرد، يعني با توان خواهي ابرانسان. و اين خواست آفريينده، فعال و تصديق كننده اينك به صورت توانايي تبديل كردن همه ي «چنين بود»ها به «چنين مي خواستم» و «چنين مي خواهم» ها در مي آيد.
زرتشت يك موضوع ديگر را نيز از سر مي گيرد و آن مرگ خداست. او از اين كه زير آسماني تهي به سر مي برد، سرود شادي مي خواند (فصل4، «پيش از دميدن خورشيد») و اين شادي را در تقابل با لذت ناسالم «سنگين جانان» كه زير بار ارزش ها از پا افتاده اند، قرار مي دهد (فصل11، «درباره ي جان سنگيني»).
در اينجا نيز ارتباطي تدريجي با ايده ي بازگشت جاودان صورت مي پذيرد: زرتشت سر بسته مي گويدكه پناه بردن به عالم تغيير ناپذير افلاطوني از بيم تغييرگرايي هركليتي بيهوده است (فصل12، درباره ي لوح هاي نو و كهن»).

[Borna66]

پ) موعظه يي مشتاقانه
سرانجام، ايده ي بازگشت جاودان با غريوي از اشتياق و آشكارا اعلام مي شود. زرتشت خود را «منادي دايره» مي داند (فصل13، «شفا يافته»).
حالا بهتر مي فهميم كه پيش از اين چه شك و ترديدهايي باعث مي شد زرتشت نتواند منظورش را واضح تر بيان كند. او همين كه پيامش را اعلام مي كند، بيمار مي شود و درست مثل چوپاني كه تصوير كرده بود، چيزي نمانده كه خفه شود (فصل2، «درباره ي ديدار و معما»). آنچه باعث حسرت و مانع حرف زدن او مي شد و اينك براي آخرين بار سبب بيماري او شده است، بازگشت كم مايگي، زبوني، واكنش گرايي و منفي خواهي است. زيرا به نظر زرتشت اگر همه چيز جاودانه باز مي گردد، پس پستي و فرومايگي نيز جاودانه است. زرتشت مثل سقراط جوان پارتميد است كه جرات نمي كرد نظريه اش را تا آخر ابراز كند، زيرا از بيان اين امر كه چيزهاي پست نيز، همچون گل و لاي، پشم و پيله، چرك و كثافت، براي خود عالم مثالي دارند، ابا داشت.
اما زرتشت درمان درد خود را مي يابد. اين درمان بي ترديد همان چيزي است كه ژيل دولوز آن را خصلت انتخاب بازگشت جاودان مي نامد. به دليل همين خصلت انتخابي است كه پستي و فرومايگي باز نخواهد گشت:
«درسي كه از بازگشت جاودان مي گيريم اين است كه چيز منفي باز نمي گردد. معناي بازگشت جاودان اين است كه هستي، انتخاب است. تنها آن چيزي باز مي گردد كه تصديق كند يا تصديق شود (...) فراشد در باز توليد خود، مولد يك فراشد فعال است.»[1]
اين را زرتشت آشكارا نمي گويد. آنچه معلوم است اين است كه زرتشت هرگونه شكوه و شكايت، هرگونه افسوس و حسرت، هرگونه برخورد واكنشي يا منفي را كنار مي زند و هرگونه اتهام عليه هستي را مردود مي شمارد. درمان و تسلاي خاطر زرتشت در اين است كه او بايد از نو سرود سر دهد. (فصل13، «شفايافته»).
و زرتشت چنين سرودي را سر مي دهد: سرود آزادي سحرانگيز و بي كرانگي امكان عمل هر آن كس كه به بازگشت جاودان آگاه است (فصل14، «درباره ي اشتياق بزرگ»). سرود زرتشت سرود اعمال هماهنگ، آزادانه، خود انگيخته، سعادتمند و خلاق ابرانسان است (فصل15، «سرود رقصي ديگر»).
سپس (فصل16، «هفت مُهر») زرتشت بخش سوم كتاب را با هفت مُهر[2] مي بندد و عشق به جاودانگي را به عشق به يك زن تشبيه مي كند؛ و براي آخرين بار همه مضمون هاي كتاب را بر گرد ايده ي بازگشت جاودان فراهم مي آورد. زرتشت از تراكم لحظه ي جاودان كه جولانگاه توان خواهي است سخن مي گويد (مُهر اول)، از مرگ خدا (مُهر دوم)، از فعاليت خلاق (مُهر سوم)، از اظهار و تصديق وجود در همه ي كثرت آن (مُهر چهارم)، از عرصه ي عمل بي كرانه يي كه در اختيار ابر انسان است (مُهر پنجم)، از هستي سعادتمند زير آسمان تهي (مُهر ششم) و سر انجام از «آري» (مُهر هفتم) مي گويد.
اين مُهر و موم كردن با چنان شكوه و ابهتي انجام مي شود كه آدم فكر مي كند كتاب چنين گفت زرتشت مي تواند در همين جا تمام شود و شايد نيچه در پايان بخش سوم هنوز قصد نداشته بخش چهارمي به آن بيفزايد. در تاييد اين استنتاج مي توان به دلايلي اشاره كرد: در پايان فصل 13 از اين بخش جانوران زرتشت اعلام مي كنند كه «فروشد زرتشت به پايان رسيد». از سوي ديگر خود نيچه در نامه يي به تاريخ اول فوريه 1884، كه پس از نگارش بخش سوم نوشته است، مي نويسد:

به بندر رسيدم! زرتشت من پانزده روز است تمام شده است، كاملا تمام.[3]

با انديشه ي بازگشت جاودان، انديشه يي به تمام معني تصديق كننده، انديشه يي كه «پيش گفتار» با آن پايان گرفت، انديشه يي كه زير بناي همه ي مضمون هاي اصلي كتاب است و اكنون نيز هفت بار مُهر و موم مي شود، ظاهرا بايستي به آخر كتاب رسيده باشيم. اما بخش چهارمي نيز هست و بايد ديد در اين شرايط چه نقشي بازي مي كند.


1- ژيل دولوز، G. Delosze, Nietzsche, Paris, PUF, 1968 ، ص 217

2- نگاه كنبد به مكاشفه ي يوحنا، باب پنجم.

3- C.P. Janz, Nietzsche, biographie, Paris, NRF. Gallirmard, 1984, tIII, p.487

[Borna66]

گفتارهاي زرتشت - بخش چهارم (انسان برتر و ابرانسان)
الف) نداي انسان برتر
زرتشت پس از گذراندن چندين سال در انزواي كوهستان خويش، اكنون در انتظار آن ساعتي است كه بتواند موعظه ي جديدش را آغاز كند. وجودش لبريز از بخشندگي است و سراپا آماده است تا براي جلب انسان ها، عسل گفتارهايش را به آنها هديه كند. نيچه در انتظار چهارمين بخش چنين گفت زرتشت است (فصل1، «اهداي عسل»).
آن گاه پيشگو به ديدار زرتشت مي آيد. ما با او پيش از اين آشنا شده ايم (بخش دوم، فصل 19، «درباره ي نيش مار»). اين پيشگو پيامبر نيهيليسم آينده و بشارت دهنده ي واپسين انسان است (فصل 2، «بانگ فرياد خواهي»). واپسين انسان زشت ترين انسان جهان است، او از روي كينه توزي و فرومايگي خدا را كشته است تا از دست يك سرور پرتوقع خلاص شود (پيش گفتار، بند 5). زرتشت به زودي او را مي بيند (فصل7، «زشت ترين انسان»).
اما همان طور كه نيچه درباره ي معناي بخش چهارم چنين گفت زرتشت توضيح مي دهد، اين بانگ فرياد خواهي است كه باعث شده تا زرتشت از غار خويش بيرون آيد و نزد انسان ها باز گردد، فريادي است كه انسان هاي برتر، دلزده و خسته و درمانده از مرگ خدا، سر مي دهند. و زرتشت-نيچه- دلش به رحم مي آيد و به ياري آنها مي شتابد. چهره هاي گوناگوني از انسان برتر مي بيند. انسان اواخر قرن نوزدهم، معاصر با نيچه، هر چند زشت ترين انسان نيست اما هنوز از ابر انسان خيلي فاصله دارد؛ پس از آن، ديدار با فرا انسان (انسان قرن بيستم ما؟) فرا مي رسد. پس اگر مي بينيم نيچه دوباره قلم به دست مي گيرد از اين روست كه او پس از مراجعه به انسان و جست و جوي آفرييندگان، متوجه مي شود كه فقط انسان هاي برتر را به سوي خود جلب كرده است. نيچه پس از ارايه پيام والاي خود، پس از آن كه بازگشت جاودان را با آن احساس شورانگيز و رفيعي كه در سراسر بخش سوم ديديم اعلام مي كند، اكنون بار ديگر به زمين فرود مي آيد. اكنون مي تواند بسنجد كه ميان معاصران و آفرييندگان مطلوب او، همان ابرانسان هايي كه «پيش گفتار» نويدشان را مي داد، چه فاصله يي وجود دارد. آنچه در راه است نه ابرانسان، بلكه واپسين انسان است و اكنون نيز، دور، دور انسان برتر است.

[Borna66]

ب) چهره هاي انسان برتر
چهره هايي كه زرتشت به ترتيب با آنها رو به رو مي شود عبارتند از: دو پادشاه به همراه خرشان، يك دانشمند، يك جادوگر، آخرين پاپ اعظم، يك گداي خودخواسته و سرانجام سايه ي خويش.
اين دوشاه، «شاه دست راست» و «شاه دست چپ» هر دو يك مسير را دنبال مي كنند. نيچه فراسوي اين گونه اختلاف ها يا اپوزيسيون هاي سياسي است و از ديدگاه ژرف خود ملاحظه مي كند كه ارزش هاي مورد نزاع طرفين در اصل يكي است: هر دو پادشاه فقط يك خر دارند و آرمان هاي يكساني بر گرده اش نهاده اند. هر دو از قدرت و از «آداب داني»، آن طور كه در زندگي مدرن رايج است، خسته شده اند (فصل 3، «گفت و گو با شاهان»).
دانشمند هم با روحيه يي اثبات گرايانه، به خاطر دقت و سخت گيري وسواسانه در احكام فكري خويش در تنگناي ابلهانه ي تخصص اسير است (فصل 4، «زالو»).
جادوگر، يا به عبارتي هنرمند، هرگونه اعتقاد و هرگونه اصالت را از دست داده است و نقش خود را مكانيكي بازي مي كند (فصل5، «جادوگر») (به احتمال قريب به يقين منظور نيچه در اينجا، ريچارد واگنر است).
آخرين پاپ از مرگ خدا متاسف است. وي نيز به طور مكانيكي هم چنان به آمرزش و تبرك مشغول است، انگار نه انگار كه خدا ديگر زنده نيست (فصل6، «از كار افتاده»).
بنابراين، قدرت سياسي، علوم، هنر، مذهب، يعني همه ي جنبه هاي فرهنگ انساني كه انسان به طور عام و انسان قرن نوزدهم به طور خاص اين همه به آنها مي نازد، از وقتي خدا مرده است، ديگر به نظر انسان ها بي فايده، بي قوام، بي روح، غير واقعي و فاقد هرگونه ارزش شده اند، با اين حال همچنان مطابق رفتار آنها رفتار مي كنند. ديگر خدايي در ميان نيست اما حيواني باركش، مثل خر، وجود دارد و در اين نقش جاي شتر را گرفته است (ن.ك. به بخش يكم، فصل1، «درباره ي سه دگرديسي»).
__________________

[Borna66]

پ) خوشبختي دروغين، خوشبختي راستين
پس از مرگ خدا، انسان هاي برتر سعادتي را كه ديگر مي دانند آن دنيايي نيست، به عبث در اين دنيا مي جويند. اين را «گداي خودخواسته» به ما مي گويد و او كسي است كه زرتشت پس ديدار شاهان، دانشمندان، هنرمندان و كشيشان، ملاقات مي كند. او انسان ها را موجوداتي مي داند كه مبتلا به كينه توزي اند، گذشته را تكرار مي كنند، قدرت هضم و گوارش ندارند و مثل گاو مدام نشخوار مي كنند.
انسان بدون هدف، بدون انگيزه براي عمل، در دنيايي پوچ و باطل، خوشبخت نيست (فصل9، «سايه»). در اين باره، سايه زرتشت، پيشاپيش، خوش بيني هايي را كه به اصطلاح شجاعانه اند – مثل خوشبيني آلبر كامو- محكوم مي داند. نمي توان «سيزيف را خوشبخت تصور كرد»، خوشبختي او فقط سايه يي از خوشبختي است.
زرتشت خوشبختي را در نيمروز مي يابد و اگر شدن را دايره وار مي چرخد، پس هميشه نيمروز است. سايه ي زرتشت ناپديد مي شود. زرتشت خوشبختي را در قلب زمان مي يابد. خوشبختي اين جهاني، خوشبختي زميني، زميني كه بر آن دراز مي كشد، خوشبختي به هدف رسيدن و كاري را به سرانجام رساندن (فصل10، «در نيمروز»). اين خوشبختي همان است كه زرتشت مي كوشد تا آن را با انسان هاي برتر – كه همه در غار او گرد آمده اند- در ميان نهد. زرتشت همه شان را به سوي خود مهمان مي كند تا در «شام آخر» جديدي شركت كنند، جشني با خوراكي هاي زميني، شراب و گوشت (فصل11، «درودگويي» و فصل12، «شام آخر»). او در تمام مدت صرف غذا دوباره مفاهيم «پيش گفتار» را از سر مي گيرد، براي مهمانان سرود ابر انسان مي خواند، سرود كسي كه فرا رونده و دلير است و بصيرت دارد. زرتشت دلسرد نشده است. هر چند انسان به هدفش نرسيده است و انسان برتر از ابرانسان بسيار دور است، اما هنوز همه چيز امكان پذير است (فصل13، «درباره ي انسان والاتر»).
اما انسان هاي برتر اين را درك نمي كنند و همين كه زرتشت بيرون مي رود هر يك به نوبت براي علاج نوميدي خود چيزي پيشنهاد مي كند: يكي (جادوگر) اعتراف مي كند كه دلش براي خداي مرحوم و تسلاهاي او تنگ شده است و افسوس مي خورد (فصل14، «آواز اندوه») ديگري (عالم ملا نقطي) لاف علم مي زند، اطمينان ها و راه حل هايش را به رخ مي كشد كه مي توانند- به گفته ي اسلافش اپيكور و لوكرس- اضطراب هاي انساني را بر طرف سازند (فصل15، «درباره ي علم»)؛ نفر سوم (نزديك ترين كس زرتشت، سايه خودش) در وصف لذت هاي حسي سرود مي خواند (فصل16، «در ميان دختران صحرا»). زرتشت با شنيدن صداي خنده ي آنها خوشحال مي شود و گمان مي كند كه حالشان رو به بهبودي است. البته اين خنده يي نيست كه زرتشت مي خواهد به آنها بياموزد، يعني همان خنده يي كه زرتشت فقط يك بار شنيده است، همان خنده يي كه چوپان با كشتن «مار-زمان» سر داد و از خفگي نجات يافت، همان خنده يي كه «خنده يي انساني نبود» (بخش سوم، «درباره ي بينش و معما»)، اما به هر حال خنده ي فعلي نيز، در قياس با ناله هاي نوميدانه، به نظر زرتشت يك پيشرفت است (فصل17، «بيداري»).
اما زرتشت زود به اشتباه اش پي مي برد. واقعيت اين است كه انسان هاي برتر چون نمي توانند بدون خدا زندگي كند، كيش تازه يي ابداع كرده اند و اكنون به پرستش خر مي پردازند. و خر ستم كش را، حيواني كه «عرعاري» مي گويد، ستايش مي كنند (فصل 17، «بيداري»). زرتشت، اين مراسم را به هم مي زند؛ «آري» زرتشت با «عرعاري» خر، كه هر بار را بر گرده مي كشد، فرق دارد. آري زرتشت آري ابرانساني است كه مي آفريند. پس دم گرم زرتشت اندك ا ندك انسان هاي برتر را دلگرم مي كند و آنها شجاعتي واقعي مي يابند (فصل18، «جشن خر»).

[Borna66]

) سرودهاي شادي؛ ابرانسان نزديك است.
سپس زرتشت همه ي انسان هاي برتر را با سرودي شكوهمند به جنبش مي كشاند، رود شادي، سرد نيم شب، سرآغاز يك روز نو، سال نو، جاودانگي نو- اگر شدن دايره وار مي گردد پس هميشه نيم شب است – سرود عشق به زمين، جاودانگي لحظه، جاودانگي اهدا شده به انسان، شادي بي كراني كه حجت هرچيز، حتي سخت ترين دردهاست (فصل19، «سرود مستي»).
صبحگاه، زرتشت به تنهايي به استقبال طلوع بيرون مي رود. دو نشانه به او مي فهماند كه ساعت ابرانسان سرانجام فرا رسيده است، دومين مرحله از دگرديسي در حال وقوع است. نشانه ي نخست اين است كه شير ويرانگري كه جانشين شتر شده بود، كار خود را عملا به انجام رسانده است و اكنون وفادارانه جلو پاي زرتشت آرميده است و ديگر جز غريدن عليه انسان هاي برتر كار ديگري ندارد ... دومين نشانه اين است كه كودكي كه بايد جانشين شير شود، تولد يافته است: فوجي از كبوتران، خدايان نوين را بشارت مي دهند؛ همان گونه كه غسل تعميد عيسي، فرزند دلبند خدا را يك كبوتر اعلام كرد (فصل20، «نشانه»).
ابرانساني كه «پيش گفتار » نويدش را مي داد، فرا مي رسد.