ظهور مزدك
14-7- مزدك بامدادان كه آيين جديد او مورد حمايت و تأييد قباد واقع شد، موبدي از اهل استخر پارس بود كه ظاهراً تعليم معلم خويش زراتشت خرّگان را كه موبدي از اهل پسا (فساد) بود تبليغ مي‌كرد. اين زراتشت خرّگان، تا آنجا كه از تأمل در روايات بر مي‌آيد، ظاهراً مقارن سالهاي اشغال و خشكسالي عهد پيروز به نشر تعليم تازهاي مبني بر توزيع عادلانه‌ي ثروت در بين تمام طبقات و افراد پرداخته بود، ليكن تعليم او از حد معدودي از شاگردانش تجاوز نكرده بود. مزدك كه يك تن از اين شاگردان بود در اين ايام كه سالها از عهد پيروز مي‌گذشت اما فقر و محروميت عامه و غرور و رعونت طبقات نجبا همچنان باقي بود، با نشر اين تعليم در بين عامه تدريجاً طرفداران بسيار پيدا كرده بود. جوهر اين تعليم نوعي مذهب اشتراكي بود كه عناصري از آيين ماني و عقايد گنوسي را نيز متضمن مي‌شد. مزدك پيروان خود را از يك سو به محدودكردن حوزه‌ي تمتعات فردي مي‌خواند، و از سوي ديگر با تبليغ لزوم الغاي مالكيت فردي و قانون ارث، طالب تساوي امكان تمام افراد جامعه در نيل به اين تمتعات محدود بود. مع‌هذا اين تعليم كه در محدوده‌ي عقايد زرتشتي و از طريق جماعتي از موبدان طبقات پايين تبليغ مي‌شد، در عمل و در بين طبقات عامه به نوعي مذهب اباحي تبديل گشت كه خرم ديني و بي‌اعتنايي به حدود و سنن، لازمه‌ي آن به شمار آمد؛ و مزدكيان كه به حمايت پادشاه متكي بودند خود را مجاز شمردند در شهر و روستا دست به مصادره و تصرف عدواني در اموال و املاك طبقات عالي نيز بگشايند، و به بهانه‌ي ايجاد تعادل و تساوي در امكانات و تمتعات، حرمسراي بزرگان را نيز معروض تجاوز خويش سازند. به نظر مي‌آيد كه اموال و زنان قباد در اين ماجرا از تجاوز مصون ماندند و روايات مبني بر تسليم وي به قبول اشتراك در زنان ظاهراً بعدها براي تقرير ضرورت جهد او و پسرش خسرو در برانداختن اين آيين به وجود آمده باشد. اما حمايت قباد از مزدك و مزدكيان، طبقات نجبا و صاحبان اراضي وسيع و حرمسراهاي بزرگ را به شدت معروض اهانت و تجاوز عامه ساخت. مخالفت موبدان بزرگ و فتواي تحريم و تكفير آنها نيز موجب انصراف عامه از آيين مزدك نشد، و انقلاب تدريجاً به نوعي هرج و مرج منجر شد كه هدف آن نه الغاي قدرت سلطنت بلكه الغاي امتيازات نجبا بود. بالاخره به اصرار موبدان موبد و بعضي اشراف - كه از آن جمله «كنارنگ گشنسب داد» در اين باره شور و حرارت بيشتر نشان مي‌داد - شوراي بزرگان تشكيل شد و براي پايان دادن به اين ماجرا بركناري قباد را از سلطنت لازم يافت.
بدين‌گونه، قباد خلع و توقيف شد و برادرش زاماسپ (جاماسپ) كه شهرت به نرمخويي و عدالت‌جويي داشت به جاي او انتخاب گشت (496). اين اقدام نوعي «كودتا» بود كه هدف آن استقرار نظم مورد علاقه‌ي اعيان و روحانيان بود، اما به علت رسوخ آيين مزدك در طبقات عامه، حوزه‌ي شمول آن از حد دربار و سپاه تجاوز نكرد و انقلاب اشتراكي مزدك همچنان در اعماق جامعه به قوت و قدرت خود باقي ماند.
سلطنت جاماسپ پيروزي نجبا را چنان كه بايد تأمين نكرد و لاجرم تدريجاً از حمايت جدي آنها هم محروم ماند. در مورد پادشاه مخلوع برخلاف كساني چون گشنسپ داد كه طالب قتل او بودند، جاماسپ نظر كساني را كه به حبس وي رأي دادند تأييد كرد. قباد را به قلعه‌ي انوشبرد، دژ فراموشي، فرستادند كه در خوزستان و در نواحي دزفول و جنديشاپور در محلي به نام گل گرد بود. در اينجا زندانيان مادام‌العمر از يادها مي‌رفتند و اين سرنوشتي بود كه نجبا قباد را بدان محكوم كرده بودند. مزدك را هم كه از بيم شورش عام، قتل او ممكن نبود به زندان انداختند. اما پيروانش شوريدند و او را از زندان بيرون آوردند و او بي‌هيچ مزاحمي در خارج از زندان و در محلي مخفي همچنان به نشر تعليم خود ادامه داد. فرمانروايي جاماسپ با وجود قدرت فوق‌العاده‌اي كه بركنار كردن قباد به نجبا و موبدان بزرگ داد مجال تحكيم نيافت. ادامه‌ي نهضت مزدكيان هم جبهه‌ي عامه را در مقابل جبهه‌ي اعيان قدرت وتحرك بيشتر داد. شورش ارمنستان و اغتشاشهايي كه در عهد قباد در بين‌النهرين ايران روي داده بود نيز ادامه پيدا كرد و جاماسپ در فرونشاندن آنها توفيقي نيافت.
قباد به كمك يك تن از نجبا - سياوش نام - كه تمايلات مزدكي داشت و در بعضي مآخذ به خطا زرمهر خوانده شد - از زندان خلاصي يافت. نقشه‌ي فرار به وسيله‌ي خواهر پادشاه كه زوجه‌ي او نيز بود اجرا شد و سياوش پادشاه فراري را تا سرزمين هياطله همراهي كرد. خاقان هياطله او را به منزله‌ي يك دوست و يك خويشاوند پذيرفت و تحت حمايت گرفت. يك چند او را با حرمت و محبت نزد خود نگه داشت، و سپس يك دختر خود را كه از پيروز دخت داشت و خواهرزاده‌ي قباد محسوب مي‌شد به وي تزويج كرد. لشكري هم از هياطله براي جنگ با جاماسپ و استرداد تخت و تاج از دست رفته در اختيار او گذاشت. قباد نيز، كه بلافاصله با اين سپاه و به همراهي سياوش عزيمت ايران كرد، در مقابل كمكهاي خاقان پرداخت خراج سالانه‌اي را به او تعهد كرد. اما وقتي كه سپاه او به حوالي تختگاه رسيد، جاماسپ كه طبقات عامه را پشتيبان برادر مي‌يافت و خود به حمايت نجبا از خويش هم اعتماد و اعتقادي نداشت، از مقابله با او خودداري كرد و تخت و تاج را بي‌هيچ مقاومت به برادر واگذاشت.
بدين گونه با شروع دومين دور سلطنت قباد (498) فرمانروايي دو ساله‌ي جاماسپ - كه در سكه‌هايش خود را بغ جاماسپ مي‌خواند - خاتمه يافت. نجبا كه قباد را خلع كرده بودند بي‌هيچ مقاومت نسبت به او اظهار انقياد كردند و او هم در مقابل آنها به هيچ‌گونه تعهدي در ترك آيين مزدك حاجت پيدا نكرد. جاماسپ برخلاف معهود كشته نشد، مورد عفو واقع شد و به قولي تبعيد گشت. كساني از نجبا كه در اقدام به خلع قباد همدست شده بودند نيز مورد عفو واقع شدند. گشنسب داد كه رأي به قتل قباد داده بود به كيفر رسيد. سياوش كه در فرار از زندان به شاه كمك كرده بود، به مرتبه‌ي ارتشتاران سالار ارتقا يافت. مزدكيان نيز همچنان تحت حمايت پادشاه باقي ماندند و قباد به رفع شورش طوايف بين‌النهرين و جلوگيري از تاخت و تاز اعراب در نواحي حيره پرداخت.
در آغاز دومين دور سلطنت، مشكل عمده‌ي قباد تهيه‌ي پولي بود كه پرداخت آن را به هفطاليان تعهد كرده بود. وي كه قبل از خلع از آناستاسيوس امپراطور بيزانس، مبلغي را كه روم پرداخت آن را براي حفاظت معابر قفقاز تعهد كرده بود مطالبه مي‌كرد، در اين هنگام از امپراطور مبلغي به عنوان وام درخواست كرد. آناستاسيوس كه پرداخت مبلغ مربوط به حفاظت معابر را موكول به استرداد نصيبين به روم كرده بود، اين بار نيز از پرداخت وام خودداري كرد و بدين وسيله سعي كرد تا قباد را براي پرداخت مبلغي كه مي‌بايست به هياطله بپردازد تحت فشار نگه دارد و او را به تخليه‌ي نصيبين و استرداد آن به روم راضي كند. اما قباد بي‌آنكه در اين باره به تعلل و مذاكره بپردازد به روم حمله كرد (502) و برخلاف آنچه بيزانس انتظار داشت افواجي از هياطله نيز در اين لشكركشي با سپاه وي همراه بود. وي ارزروم را كه تئودوزيوپوليس خوانده مي‌شد و تختگاه ارمنستان روم بود تسخير كرد (اوت 503) و آمِد (دياربكر) را بعد از هشتاد روز محاصره فتح كرد (اكتبر 503). آمِد به سبب مقاومت طولاني مجازات سخت شد. جنگ كه در طي آن شهر چند بار دست به دست شد، فوق‌العاده خونين بود. طرفين آماده‌ي متاركه شدند و روم تقاضاي صلح كرد و بالاخره با پرداخت مبلغي آمِد را پس گرفت (506). اما قباد چون با هجوم دسته‌هايي از طوايف هون از جانب قفقاز مواجه شد، صلح را استقبال كرد و بعد از دفع آنها، روم را به ادامه‌ي پرداخت مبلغي كه سالانه جهت حفظ معابر قفقاز برعهده گرفته بود ملزم داشت. از آن پس در باقي مدت فرمانروايي آناستاسيوس (وفات 518) بين ايران و بيزانس منازعه‌اي روي نداد. در مدت صلح قباد فرصت يافت رابطه‌ي بين مزدكيها و مخالفان ايشان را به نحو مطلوبي تعديل كند و خود را از فشار مطالبات هياطله برهاند. اما يوستين امپراطور كه به جاي آناستاسيوس در بيزانس به فرمانروايي رسيد، در مرزهاي ايران شروع به تحريكات كرد و چندي بعد، از پرداخت مبلغي كه مي‌بايست روم براي حفاظت معابر قفقاز به ايران بپردازد خودداري كرد. به تحريك وي در ولايت لازستان (لازيكا) واقع در بخش غربي گرجستان و كناره‌ي درياي سياه، شورشهايي بر ضد سلطه‌ي ايران درگرفت. وقتي قباد براي فرونشاندن شورش، لشكر به لازيكا برد يوستين بين‌النهرين و ارمنستان ايران را عرضه‌ي تاخت و تاز ساخت. جنگ در حوالي نصيبين شدت يافت و ادامه‌ي آن طرفين را آماده‌ي مذاكره داشت. در مذاكرات صلح (525) قباد غير از حفظ لازيكا، از قيصر درخواست تا پسر و وليعهد وي خسرو را هم به فرزندي خويش بپذيرد و اختلاف نظرهايي كه در اجراي اين پيشنهاد پديد آمد مذاكره‌ي صلح را دچار تأخير و اشكال ساخت. سياوش كه همراه مهبود ، از نجباي خاندان سورن ، مأمور ختم مذاكره‌ي صلح شد، در تعقيب مذاكرات حرارتي نشان نداد و از جانب مهبود و جبهه‌ي مخالف مزدك به اخلال در امر صلح متهم شد. در محكمه‌اي كه جرايم او مورد رسيدگي بود، اتهامات ديگر از جمله بد ديني نيز بر وي وارد آمد لاجرم به اعدام محكوم شد، و قباد به هر سبب بود در اجراي حكم تعلل نكرد. اعدام او توقيف و تعقيب عده‌اي از مزدكيان دربار، و كساني را كه طالب وليعهدي خسرو و بازگشت قدرت به دست موبدان نبودند به دنبال آورد. سعي سياوش در به تأخير انداختن قرار صلح به مخالفت با وليعهدي خسرو تعبير شد كه مزدكيهاي دربار در مقابل او برادرش پتشخوار گرشاه (كيوس، كاوس) را نامزد كرده بودند. اين شاهزاده كاوس سرسپرده و دست پرورده‌ي مزدكيان بود و برخلاف خسرو با جبهه‌ي متحد بزرگان و موبدان ارتباط نداشت. مزدكيها هم به مسئله‌ي جانشيني قباد اهميت مي‌دادند، زيرا وليعهدي كه موبدان و نجباي ضد مزدك وي را حمايت مي‌كردند نه فقط آزادي آنها را در تبليغ آيين خويش ممكن بود به خطر اندازد، بلكه احتمال داشت آنها را به عنوان زنديك (زنديق) و بد كيش هم مورد آزار و تعقيب موبدان سازد. سياوش سابقه‌ي تمايلات مزدكي داشت و همان هم او را به رهانيدن قباد از زندان فراموشي برانگيخته بود، از اين‌رو به سبب تعلل در به انجام رساندن مذاكرات صلح متهم به كارشكني بر ضد منافع خسرو شد و قباد، به رغم سابقه‌ي دوستي، به سبب فشار خسرو و طرفدارانش حكم اعدام او را تنفيذ كرد (528).
در دنبال اعدام سياوش، هم جنگ با روم دنبال شد و هم تعقيب مزدكيها كه وليعهدي خسرو بدون آن ممكن نمي‌شد. مزدك به الزام موبدان در مجلسي وادار به مناظره شد و البته شكست او در مناظره از پيش مقرر شده بود. آن‌گاه خود و آن عده از پيروانش كه در اين مجمع حاضر بودند كشته شدند (ح 529). بدين گونه قباد كه در دور اول فرمانروايي براي تحكيم قدرت سلطنت از نيروي مزدكيها جهت درهم شكستن قدرت نجبا و روحانيان استفاده كرده بود، در پايان دور دوم فرمانروايي، در پي همان مقصد از نيروي نجبا و روحانيان براي در هم شكستن قدرت مزدكيها استفاده كرد و معلوم شد كه گرايش او به آيين مزدك مبني بر نقشه‌ي سياسي بوده است و اگر او را يك پادشاه ماكياولي مآب بخوانند خلاف واقع نيست.
جنگ با ايران، فقط چند ماه آخر عمر يوستين را مشغول داشت. با وفات او (527) مقابله با سپاه ايران به عهده‌ي يوستي نيانوس امپراطور تازه افتاد. طرفين در حدود نصيبين و دارا به شدت با يكديگر درگيري پيدا كردند. بليزاريوس ، سردار نامدار بيزانس، يك بار (530) در حدود نصيبين و يك بار (531) در حوالي كالي نيكوس - كه امروز رَقَّه گويند - از سپاه ايران شكست خورد. منذر ، امير حيره، هم در اين جنگها خدمات ارزنده‌اي به شاه ايران كرد. اما سپاه ايران از محاصره‌ي مَيّافارِقين نتيجه‌اي نگرفت. قباد هم در همين ايام رنجور شد و به بيماري فالج درگذشت (531). هنگام مرگ هشتاد و دو سال از عمرش مي‌گذشت. سلطنت او با سالهاي فرمانروايي برادرش جاماسپ كه او در آن مدت نيز همچنان خود را پادشاه مي‌دانست چهل و سه سال طول كشيد. سلطنت طولاني او پر از فراز و نشيب حوادث بود و اراده‌ي او در رويارويي با حوادث، محكم و بي‌فتور جلوه كرد. جنگهاي او با روم و مقاومت او در مقابل قدرت‌طلبي نجبا و موبدان، قوت اراده و ثبات رأي او را نشان داد. عدم ترديدش در قتل زرمهر سوخرا و در اعدام سياوش و اينكه يك بار مزدكيها را وسيله‌ي سركوبي نجبا و يك بار نجبا را وسيله‌ي سركوبي مزدكيها كرد، او را يك پادشاه ماكياولي وار تمام عيار ساخت. در بين شهرهايي كه وي ساخت يا در تجديد عمارت آنها كوشيد شهر بيلقان در نواحي ارس، بهقباد در نواحي مداين، كواذخره در پارس، و قباديان در نواحي بدخشان را مي‌توان نام برد.
خسرو كه بعد از او، بر وفق وصيت رسمي پدر به سلطنت نشست دنباله‌ي كار او را در جنگ با بيزانس و در قلع و قمع مزدكيان گرفت. با جلوس او قرار صلح بين ايران و روم گذاشته شد و اين قرار به طرفين فرصت داد تا به رفع دشواريهاي داخلي بپردازند. سرانجام، يك دوره‌ي كشمكش طولاني بين سلطنت و اقتدار نجبا، در پايان عهد قباد به پيروزي سلطنت خاتمه يافت و خسرو توانست، بعد از رفع غايله‌ي مدعيان و سركوبي مزدكيان، يك بار ديگر مثل نياي بزرگ خود اردشير، دين و دولت را در وجود شخص پادشاه توأمان سازد و مثل او خشونت انعطاف‌ناپذير را وسيله‌ي تنفيذ قدرت سلطنت نمايد.
- باشگاه پیام نور
- اخبار پیام نور
- تبلیغات در باشگاه
- نمونه سوالات پیام نور
- پرسش پاسخ پیام نوری
- امکانات باشگاه
- امکانات سایت
- منوی سریع
پاسخ با نقل قول
