محمد حسن گنجي

[Borna66]

كودكي و كوير

در دوران كودكي دو واقعه در ذهن من تأثير عميق گذاشت كه مربوط به هواشناسي مي شد البته آن وقت نه من قوه درك مسائل را داشتم و نه در ايران صحبت از هواشناسي بود ولي بعدها فهميدم كه اين ها در ذهن من تأثير گذاشته و در تمام سرنوشت آينده من تأثير داشته است .

آن دو واقعه يكي خشكسالي ممتدي بود كه در محل تولد من در بيرجند بروز كرد و پنج شش سال متوالي باران نيامد و تمام قنات ها و چشمه سارها خشك شد . آب مشروب شهر بيرجند معمولاً از آب انبارها تأمين مي‌شد و يك قنات آب شور بود كه براي مصرف كشاورزي استفاده مي‌شد اما آب انبارها خالي شده بود ، يادم هست كه آب مشروب را ليوان ليوان از همديگر قرض مي كرديم اين در ذهن من خيلي تأثيرگذار بود در مقابلش يك ترسالي ممتدي هم در آنجا بروز كرد و در يك زمستان باران فوق العاده اي در آن جا آمد .

20 سال پس از تحصيل در انگلستان براي تحصيل دكترا به آمريكا رفته بودم ، پايان نامه ام را درباره آب و هواي ايران نوشتم ، تا آن تاريخ كه مي شود 33 ـ 1332 درباره آب و هوا و هواشناسي در ايران چيزي به روي كاغذ نيامده بود ، پايان نامه من به زبان انگليسي منتشر شد و تا چندين سال منبع مطالعه درباره آب و هواي ايران بود و هنوز هم به آن ارجاع داده مي شود . در سال هاي بعد از جنگ جهاني هواپيمايي رو به توسعه بود ، ارتباط هوايي در آن زمان با هواپيماهاي كوچكي انجام مي شد اما جت هايي كه امروزه در خطوط هوايي مسافرت مي‌كنند در ارتفاع بالاي 10 كيلومتر از سطح زمين حركت مي‌كنند و در آن جا هوا تقريباً يكنواخت است ، ولي در ارتفاعات پايين هواها به اعتبار دماي متغير سطح زمين به اصطلاح تفاوت پيدا مي كند يعني در 2 يا 3 كيلومتري زمين هوا يكدست نيست كه هواپيما بتواند از داخل آن عبور بكند .

همان طور كه روي زمين مثلاً در جاده پستي و بلندي داريم فشار هوا در جاهاي مختلف تفاوت پيدا مي كند و اين اختلاف فشار هوا يك چيزي مثل ناهمواريهاي سطح زمين به وجود مي آورد . به خاطر عبور هواپيما از منطقه اي با فشار هواي زياد به منطقه اي كم فشار بايد موتور هواپيما به شكل ديگري عمل كند تا از آن جا بگذرد اما آن زمان ناگهان هواپيما سقوط مي كرد بنابراين لازم بود بدانند هوا چگونه است و بر اساس همين ضرورت هواشناسي را در كشورها بوجود آوردند .

هواپيما هم در مسير خودش مرز نمي شناسد و هواپيمايي كه از انگلستان به ايران مي‌آيد از چندين كشور و چندين نوع هوا عبور مي‌كند ، پس لازم است هر كشوري درباره آسمان خودش كمك و راهنمايي كند ، اين ضرورت باعث تأسيس سازمان هواشناسي شد ، خدمات سازمان هواشناسي خيلي پيچيده است .

ما فقط در تلويزيون مي بينيم كه يك نفر مي آيد و مي‌گويد فردا هوا چگونه خواهد بود . براي ترسيم آن خط‌هاي منحني كه شما هر شب در تلويزيون مي بينيد صدها هزار اطلاعات روي نقشه مي‌آيد تا كارشناس كه در سطح دكتري آموزش ديده آن خط‌ها را بكشد و از آن خط‌ها استفاده‌هايي كند .

موقعي كه سازمان هواشناسي تازه تشكيل شده بود با آنها ملاقاتي كردم و يك نسخه از پايان نامه ام را به كتابخانه آنجا اهدا كردم . موقعي كه قرار شد در اينجا اداره هواشناسي بوجود بيايد يك كارشناس براي ايران مأمور شده بود كه دولت ايران را براي تشكيل يك هواشناسي سيستماتيك و علمي كمك و راهنمايي بكند . نام مرا آنجا به او داده بودند كه يك چنين شخصي درباره آب و هواي ايران كتابي نوشته ، اتفاقاً من در ايران نبودم و در مأموريتي بودم ولي آن شخص مرا پيدا كرد .

هواپيمايي از نظر ارتباطات در وزارت راه بود اين هواشناسي هم قرار بود در وزارت راه بوجود بيايد ، هواپيمايي با دانشگاه موافقت كرده بود كه من هواشناسي را راه بيندازم . در سال 1335 مسئوليت مديريت كل اداره هواشناسي به من محول شد

[Borna66]

اولين كاري كه كرد قانون استقلال هواشناسي را از مجلس گذراندم كه با اين كار هواشناسي هويت قانوني پيدا كرد يعني دولت ملزم بود بودجه اي بدهد و تشكيلاتي راه بيندازد ، يك قانون ديگري گذراندم كه قانون عضويت ايران در سازمان هواشناسي جهاني بود كه ارتباط ضمني‌مان با هواشناسي بين المللي با آن قانون تأمين مي شد .

به موازات آن كلاس‌هاي متعددي براي تربيت كارمند در سطوح مختلف راه انداختم . در اين 12 ـ 10 سالي كه در هواشناسي بودم از نظر تجهيزات و پرسنل و تربيت كارمند و فعاليت هاي علمي هواشناسي ايران را به پايه اي رساندم كه در رديف كشورهاي نسبتاً توسعه يافته قرار گيرد ولي بعد از انقلاب توسعه هواشناسي خيلي بيشتر شده چون امكانات الان با امكانات آن زمان كه بودجه ها و اعتبارات كم بود تفاوت پيدا كرده است . در نتيجه هواشناسي امروز ما در منطقه سرآمد هم است و در تمام آسيا بعد از روسيه و ژاپن و هند مقام شامخي دارد . البته من بعد از 12 سال در سال 35 استاد تمام وقت و معاون دانشگاه شدم ولي ارتباط من با سازمان هواشناسي محفوظ مانده بود به خصوص در ارتباط با سازمان جهاني هواشناسي در آن 12 سالي كه رئيس هواشناسي ايران بودم زبان مي دانستم . در محافل هواشناسي بين المللي مشكلي در بحث و گفتگو نداشتم ، پنج سال هم رئيس منطقه آسيا بودم در آن مقام ايجاب مي كرد كه من به تمام كشورهاي آسيا مسافرت كنم ، غير از چين كه در آن وقت عضو سازمان ملل نبود ، و در تمام اين كشورها تشكيلات هواشناسي را ببينم و خدمات مشترك بين هواشناسي هاي مختلف را هماهنگ كنم ، در آن پنج سال علاوه بر آن كه به كار خود ايران مي رسيدم بايستي به كار قاره آسيا مي رسيدم ، بعد از اين كه از هواشناسي درآمدم و در دانشگاه تمام وقت كار مي‌كردم باز هم ارتباط با هواشناسي از نظر علمي محفوظ بود به خصوص كه در زماني كه آنجا بودم با همكاري دانشگاه و هواشناسي به خاطر موقعيت خاصي كه هم در دانشگاه و هم در هواشناسي داشتم ، براي اولين بار اطلس اقليمي ايران را تهيه كردم كه هنوز كه هنوز است تنها مرجع تحقيق هست . در اين 30 سال در تمام دنيا بارها در كنفرانس ها و سمينارها شركت كردم و سخنراني داشتم.

[Borna66]

جايزه جهان

در سازمان هواشناسي براي تشويق و اشاعه علم هواشناسي در سطح جهان معمول است كه از سالي كه به وجود آمده هر سال جايزه اي مي دهند اين جايزه به كسي تعلق مي‌گيرد كه خدمات برجسته اي كرده باشد چه در آن سال چه در گذشته چه به صورت يك فرمول جديد يا اختراع جديد يك دستگاه جديد براي اندازه گيري اختراع كرده باشد ، در اين روزگار كه مباني رياضي و مدل سازي متداول هست كتاب تازه اي نوشته باشد معمول است كه هر كشوري يك شخص برجسته اي در سازمان هواشناسي خودش معرفي مي كند هواشناسي تمام دنيا را به 6 قسمت تقسيم كرده ، منطقه اول آفريقا است منطقه دوم آسيا . اين پيشنهادات اول در سطح منطقه مورد برسي قرار مي گيرد و از هر منطقه يكي را به سازمان هواشناسي جهاني پيشنهاد مي‌كنند در يك جلسه شوراي اجرايي كه تشكيل مي شوند از رئيس و سه نائب رئيس و شش تا رؤساي منطقه اي و 20 نفر هم از كشورها در كنگره ها انتخاب مي شوند كه عالي‌ترين مقام سازمان هواشناسي جهاني مي شود در آن جا اين اسامي به كميسيون ها ارائه مي شود و آنها نظر مي‌دهند چند نفر پيشنهاد مي دهند كه از اين ميان آنها يك نفر را شورا انتخاب مي‌كند . در خرداد ماه گذشته شورايي كه به منظور انتخاب برنده جايزه تشكيل شده بود رئيس سازمان هواشناسي ايران هم شخصاً حضور داشت و براي اين كه ايشان الان چندين سال نائب رئيس سازمان جهاني هواشناسي است و بعلاوه خود هواشناسي ايران هم با در نظر گرفتن زحماتي كه من براي تأسيس هواشناسي كشيده بودم و آثار و نوشته هايي كه در اين چندين سال چه به زبان فارسي ، چه انگليسي درباره هواشناسي چه در ايران چه در جاهاي ديگر عرضه كرده بودم و حالا هم كه تجديد اطلس اقليمي ايران كه عن‌قريب به مرحله چاپ مي رسد همكاري دارم با توجه به همه اين مسائل هواشناسي ايران مرا معرفي كرده بود . از آن مرحله اوليه هم گذشته بوديم و در جلسه نهايي شوراي مشورتي كه 30 نفر شركت مي كنند من 24 رأي آوردم و در نتيجه برنده سال 2001 شدم .

[Borna66]

اعطاي جايزه

سازمان هواشناسي جهان ( wmo ) از بدو تأسيس تاكنون هر ساله جايزه اي را به يكي از مؤثرترين چهره هاي علمي در جهان در زمينه هواشناسي اعطا مي كند اين جايزه ممكن است به خاطر يك فعاليت خاص از قبيل اكتشاف يك پديده يا يك اختراع يك دستگاه به دانشمندي تعلق بگيرد و ممكن است دانشمندي را به خاطر مجموع فعاليت‌ها و خدمات او به اين علم براي اعطاي اين جايزه برگزينند . اين جايزه مهمترين و معتبرترين جايزه علمي در زمينه هواشناسي در جهان است .

دكتر محمد حسن گنجي ، مؤسس رشته جغرافيا در دانشگاه تهران در سال دوم تأسيس و مؤسس سازمان هواشناسي كشور بوده است . وي در طول 12 سال رياست سازمان 5 ماه نيز رئيس منطقه سازمان هواشناسي جهاني در منطقه آسيا بوده و نقش بسزايي در پايه‌گذاري هواشناسي در سرتاسر آسيا ايفا كرده است . اگر بدانيم كه هواشناسي ايران در حال حاضر نيز از پايگاه و اعتبار ويژه اي در جهان برخوردار است ، به اهميت و نقش دكتر گنجي در تأسيس اين رشته و تربيت چندين نسل از متخصصان هواشناسي در ايران پي مي‌بريم .

من با دبيري در دانشگاه تهران شروع كردم و بعد از 13 سال استاديار اين دانشگاه شدم ، اولين كسي بودم كه با تحصيلات عاليه جغرافيا به ايران برگشتم و در سال دوم تأسيس دانشگاه تهران به همراه دو نفر از همكارانم رشته جغرافيا را پايه گذاري كرديم .

بعد از ما شش نسل جغرافيدان در ايران تربيت شده است كه من به نوعي پدربزرگ اين جريان احساس مي كنم . مدتي رئيس دانشكده و معاون دانشگاه تهران بودم در دوران بازنشتگي هم دانشگاه بيرجند را تأسيس كردم . قبل از انقلاب مدتي معاون پارلماني وزارت راه بودم .

پس از انقلاب در دوران جنگ ايران و عراق مشاور وزير دفاع بودم حالا هم در اين دانشگاه ( شهيد بهشتي ) مشاور دانشكده علوم زمين هستم و دو دانشجوي دكتري دارم ، بيش از صد مقاله به فارسي و انگليسي نوشته ام و چهارده كتاب درسي به چاپ رسانده ام ، مهمتر از همه اين ها انتشار كتابي با عنوان « جغرافيا در ايران از دارالفنون تا انقلاب اسلامي » كه داستان علم جغرافيا در كشور است پانزده سال است كه با دائره‌المعارف اسلامي همكاري مي كنم و اين اواخر با مركز گفتگوي تمدن ها ارتباط نزديك دارم و قرار است اطلس جغرافيايي تمدن ها را تهيه بكنم .