فرآورده های فرعی كارخانجات لبنیات سازی:
شیر مازاد كارخانجات لبنیات سازی از قبیل شیر پس چرخ ، شیر خشك ،دوغ حاصل از كره گیری ،آب پنیر ،كشك و غیره را چه به صورت تازه چه به صورت پودر از قدیم در جیره دام وطیور به كار برده اند .ولی امروزه با توجه به مصرف این مواد در تغذیه انسان ونیز كمبود پروتین حیوانی ترجیح داده می شود كه تمام فراورده های كارخانجات لبنیات سازی به مصرف تغذیه انسان برسد.

آب پنیر(whey syrup)
مقدمه:
در مراحل عمل آوری شیر كه با استفاده از رنین به منظور تولید پنیر صورت می گیرد،كازئین شیر رسوب داده شده و جدا می گرددو همراه با آن بخش عمده چربی و تقریبا نیمی از كلسیم وفسفر موجود در شیر هم گرفته می شود . مایعی كه بعد از این مراحل آماده می گردد آب پنیر تازه نامیده می شود . تركیب این مایع تابع تركیب شیر و همچنین نوع پنیری كه ساخته می شود.

منشاء/محل تولید:انگلستان
مزیت تغذیه ای:میزان انرژی ، چربی ، ویتامین های محلول ؛كلسیم وفسفر موجود درآب پنیر نسبت به شیر كمتر است .از این فرآورده اغلب در سیستم های تغذیه ای مرطوب مخصوص خوك ها استفاده می شود .از نظر پروتین نسبت به شیر ضعیف تر است .اما بیشتر پروتین آن بتا لاكتو گلوبولین است كه كیفیت بسیار خوبی دارد .وبهترین مورد مصرف خوراك را به عنوان اجزای مناسب برای جایگزین در شیر در گوساله ها ی جوان به دست آورده اند و بر خلاف پروتین های شیر پس چرخ پروتین آب پنیر در معده لخته نشده و ممكن است در سطوح بالای مصرف منجر به مشكلات گوارشی شود.
رنگ /بافت:مایع زرد تا سفید.
خوشخوراكی:اگر تازه باشد خوشخوراكی آن زیاد است.
محدودیت های مصرف (عوامل ضد تغذیه ای):میزان ماده خشك آن كم و میزان نمك آن زیاد است.
میزان مصرف تغریبی در گونه های مختلف(درصد از جیره متراكم):
گوساله 5% جایگزین شونده 10%
گاو شیری 10% شیر خوراكی 0%
گاو گوشتی 10% جیره پایانی 20%
بره 5% جیره رشد 20%
میش 10%




خصوصیات فیزیكی و شیمیایی آب پنیر:
كشش سطحی آب پنیر بین 84000-40000 نیوتن بر متر مربع بوده و با افزایش كل مواد خشك و كاهش درجه حرارت این میزان زیاد می شود .خصوصیات ویسكوزیته آب پنیر تغلیظ شده نه تنها در شرایط راندمان تبخیر بلكه در بهبود عملیات نیز با اهمیت می باشد .بررسی های به عمل آمده نشان می دهد كه هیدرولیز لاكتوز سبب كاهش ویسكوزیته می شود.

PH:
Phآب پنیر شیرین تازه (6)از phآب پنیر اسیدی تازه (4.6)بالاتر است اما طی مدت دو روز phهر دوی آنه به زیر 3.5 یا كمتر كاهش یابد.

لاكتوز آب پنیر:
عمده ترین كربوهیدرات شیر می باشد كه 94%آن ضمن تهیه پنیر وارد آب پنیر می شود. یك كیلو گرم لاكتوز حداكثر تا میزان 16.8 كیلو ژول انرژی تولید می كند. میزان لاكتوز در شیر انسان،گاو،بوفالو،گوسفند وبز به ترتیب:4.1،5.1،4.9،7% می باشد و در صورت نبودن آنزیم لاكتاز در دستگاه گوارش،لاكتوز بدون هیچ تغییری وارد روده بزرگ می شود و در آنجا در اثر تجزیه توسط میكروارگانیزم ها تولید گازكربنیك و ایجاد نفخ می نماید .بعلاوه به علت تخمیر آن باعث بروز اسهال می شود كه این عارضه عدم تحمل به لاكتوز نامیده می شود.
لاكتوز دارای دو فرم آلفا و بتا است . قابلیت انحلال بتا لاكتوز در آب بیش از آلفا لاكتوز است . قابلیت انحلال لاكتوز در آب 10 برابر كمتر از ساكاروز است. وبا بالا رفتن درجه حرارت ،انحلال لاكتوز افزایش می یابد.لاكتوز به وسیله باكتری ها به سرعت تخمیر شده و تبد یل به اسید لاكتیك،اسید بوتریك،الكل و اسیدهای خطی دیگر می شود.

پروتین های آب پنیر:
Prشیر گاو به طور طبیعی 30الی35 گرم در لیتر می باشدو شامل دو بخش اصلی به نامهای كازئین و pr آب پنیر است . برای جدا كردن این دو بخش از یكدیگرph شیر را در درجه حرارت 20 به 4.6 می رسانند در این ph كازئین شیر رسوب می كند و بخش prباقی مانده كه به صورت محلول می باشند prهای آب پنیر را تشكیل می دهد.

ویتامین های آب پنیر:
ویتامین ها در شیر به دو دسته محلول در چربی (ADEK)و محلول در آب(BC) تقسیم می شود . ویتامین های محلول در چربی شیر چسبیده به به گلبولهای چرب شیر می باشد و مقدار آن در آب پنیر بستگی به میزان چربی موجود در آن دارد ،از آنجا كه میزان چربی آب پنیر كم است نتیجتا" میزان آن در آب پنیر خیلی كم است .ویتامین های محلول در آب در سرم شیر محلول بوده و در نتیجه در شیر چربی گرفته و آب پنیر باقی می ماند.و مقدار آنها بستگی به مقدار آنها در شیر دارد ومقدار آنها در شیر بستگی به عوامل خارجی داشته و تغییرات آن ناچیز است

مواد معدنی آب پنیر:
بخش مهمی از املاح و مواد معدنی موجود در شیر در فرایند تولید پنیر در آب باقی می ماند .فسفات كلسیم یكی از املاح مهم در شیر میباشد كه در آب پنیر های به روش اسیدی تولید می شود بیشتر از آب پنیر های شیرین می باشد.ولی میزان مواد معدنی دیگر در آب پنیر شیرین و اسیدی تقریبا برابر است.

استفاده از آب پنیر در تغذیه گوساله ها:
استفاده آب پنیر در تغذیه گوساله ها ارزشمند شناخته شده و معمولا در سن 2 الی 4 ماهگی به صورت مخلوط با شیر پس چرخ قابل توجه است. وپس از 4 ماهگی می توان از پاب پنیر خالص به میزان 10 الی 15 كیلوگرم در روز استفاده نمود . استفاده آب پنیر در تغذیه گوساله ها تا سن 15 ماهگی سودمند خواهد بود زیرا تا حد زیادی جایگزین كنسانتره یا شیر پس چرخ می شود . ثابت شده گوساله های پرواری تغذیه شده با آب پنیر رشد روزانه بیشتری داشته وجثه وتولید آنها كمی بهتر از گوساله پرواری می باشد كه از همان مقدار واحد غذایی به صورت شیر پس چرخ مصرف نموده اند.

امكانات تغذیه آب پنیر در تغذیه گاو :
به صورت آب پنیر تغلیظ شده در خوراكهای پلتی (میزان 10 درصد)
به عنوان مكملی برای مواد جایگزین شیر در گوساله ها
به صورت لیسیدنی در تركیب با اوره و چربی ها برای گاوهای پرواری
به عنوان مكمل های مایع در جیره های غذایی گاو های پرواری به خصوص در مناطق كوهستانی و نیمه كوهستانی(به میزان 10 لیتر در روز)پ

آب پنیر را می توان به صورت آزاد در اختیار گاو های گوشتی قرار داد اما مصرف زیاد آب پنیر در گاو های شیری باعث باعث كاهش تولید شیر و درصد چربی می شود. همچنین یك سوم احتیاجات ماده خشك گاوهای را می توان با این فرآورده جایگزین نمود . در صورت استفاده از آب پنیر در جیره خوراكی تامین انرژی،مواد ازته،(غلات به اضافه كنجاله روغنی یا دانه های روغنی)،مواد معدنی (كلسیم همراه آب پنیر شیرین)و ویتامین ضروری است.بطور كلی نشخوار كنندگان می توانند 12 الی 15 درصد وزن آب پنیر مایع مصرف كنند.
از عوامل مهمی كه مصرف آب پنیر را در یك گروه از حیوانات تحت تاثیر قرار می دهد،دمای محیط می باشد ، به این صورت كه با افزایش دما مصرف آن افزایش می یابد.
افزایش حجم مصرف كل مایع حیوانات مصرف كننده آب پنیر ممكن است نرخ رقت شكمبه (Dilution Rate)را افزایش داده و باعث بهبود راندمان سنتز پروتین میكروبی شود.طبیعتا افزایش حجم مایع مصرفی حجم ادرار را افزایش می دهد ولی هیچ خطری برای حیوان ندارد.مصرف زیاد آب پنیر باعث مرطوب تر شدن بستر می گردد.
گاهی قابلیت هضم چربی ها و پروتین ها افزایش یافته و با مصرف آب پنیر مواد معدنی در كل دستگاه گوارش ابقاء می شوند.اگر آب پنیر بصورت افزایش تدریجی به دام ها عرضه نشود و دوره عادت پذیری رعایت نشود اسهال و گاهی اوقات عدم مصرف خوراك رخ می دهد ولی پس از عادت پذیری گاوها به آن حتی در صورت آزاد هیچ مشكلی پیش نخواهد آمد. گاوها نیاز به یك دوره 4 هفته ای برای عادت به مصرف كردن آب پنیر مایع دارند . ممكن است نیاز به محدود كردن آب آشامیدنی طی این مدت باشد . در حالت كلی گاوها ممكن است حدود دو سوم از نیاز آبی خود را از آب پنیر و بقیه را با آشامیدن آب تامین كنند . وقتی آب پنیر آزاد در اختیار گاو ها قرار گیرد ،ممكن است روزانه 91 كیلو گرم مصرف كنند . و هر 45 كیلو گرم آب پنیر معادل 3.4 كیلو گرم كنسانتره 12% پروتین است .
آب پنیر و شیر پس چرخ بهترین مورد مصرف خود را به عنوان اجزایی مناسب برای جایگزینی شیر در گوساله ها ی جوان به دست آورده اند. بر خلاف پروتین های شیر پس چرخ ،پروتینهای آب پنیر لخته نشده و ممكن است در سطوح بالای مصرف منجر به مشكلات گوارشی شوند.می توان از آب پنیر در صورت نیاز مبرم به میزان 10% كنسانتره گاوهای شیری استفاده نمود.

موارد منع مصرف:
فیبر منبع اصلی نشخوار كنندگان است كه عرضه ناگهانی مقادیر زیاد آب پنیر (لاكتوز) باعث اختلال هضمی می شود . لاكتوز سریع تر از فیبر هضم شده و امكان دارد منجر به اسیدوز یا نفخ شود.
گاو های كه آب پنیر را از داخل ظرف مصرف می كنند تمایل زیادی به لیسیدن ته ظرف دارندكه امكان ورود برخی مواد مضر را به بدن را دارد. كه می توان این مشكل را با قرار دادن یك محدود كننده پلاستیكی ته ظرف یا انداختن یك تكه تخته شناور روی سطح آب پنیر این مشكل را بر طرف كرد.
به علت پایین بودن میزان ماده خشك آب پنیر ، انتقال آن در مسافت بیش از 50 كیلومتر به صرفه نمی باشد ، بنابراین در تغذیه گوساله تنها از پودر آب پنیر استفاده می شود . چون انرژی مورد نیاز برای خشك كردن خیلی بالا بوده استفاده از آب پنیر تغلیظ شده توصیه می شود.
به علت مقادیر بالای لاكتوز آب پنیر خشك شده نمی توان از آن به می زان زیاد و به طور مناسب برای تهیه ماده جایگزین شیر استفاده نمود .همچنین پودر آب پنیر جاذب الرطوبه می باشد و نگهداری آن در حالت فیزیكی مطلوب مشكل است.

نتیجه گیری:
بر اساس یافته ها ، آب پنیر می تواند باعث كاهش مصرف كنسانتره شود بدون اینكه هیچ گونه تاثیر منفی بر اضافه وزن روزانه و ضریب تبدیل خوراك داشته باشد .و نیز در تغذیه گاوهای شیری تقریبا به اندازه مصرف ماده خشك آب پنیر ،مصرف بخش كنسانتره جیره كاهش می یابد بدون اینكه تولید شیر دچار نقصان گردد . به علت مقادیر بالای لاكتوز آب پنیر خشك شده نمی توان از آن به می زان زیاد و به طور مناسب برای تهیه ماده جایگزین شیر استفاده نمود.

استفاده های دیگر آب پنیر :
مخلوط با سویا برای بهتر شدن ارزش تغذیه ای
استفاده در صنایع گوشتی برای بهبود گوشت
استفاده در صنایع قنادی (برای ساخت بیسكویت استفاده می شود كه باعث بیشتر شدن زمان ماندگاری بیسكویت می شود )
استفاده در صنایع نانوایی (در كشورروسیه به طور وسیعی در صنایع نانوایی استفاده می شود)
و هزار راه نرفته باقی است.........