مدیریت نفس
داشتن يا نداشتنِ هوس و خواسته
به طور كلّى، بسيارى از افراد، نيروى اراده را با هوس، اشتباه مىكنند و تفاوتى بين آنها قائل نمىشوند. حال اگر بخواهيم به توضيح آن دو بپردازيم و آنها را معنا كنيم، هوس را «ميل (گرايش) غريزىِ سيرىناپذير» تعريف خواهيم كرد، در حالى كه اراده، «مُلزَم نمودن اختيارى خويشتن است به تأمين يك خواسته»، كه پس از تحقّق آن خواسته و يا با انصراف از آن، خاتمه مىيابد. از همين دو تعريف ابتدايى برمىآيد كه اوّلاً هوس، به خودىِ خود، منفى نيست و ثالثا به فعليّت رسيدن و عملى شدن هر هوسى، نيازمند اراده كردن است. هنگامى كه مىخواهيم كار بخصوصى را انجام دهيم مىگوييم: «دلم مىخواهد»، ولى اگر آن كار، باب طبعمان نباشد، مىگوييم: «دلم نمىخواهد». پس هوس داشتن، مفهوم «قبول عملى» را پيدا مىكند و نداشتن هوس، «امتناع از انجام دادن آن عمل» را مىرساند.
تبعيّت از احساس ميل و بىميلى در نهايت، از ما آدمهايى كاهل و خمود مىسازد ؛ چون هرگونه احساسِ شور و نشاط و ابتكار و نيز جرئت و شهامت را از شخص، باز مىستاند و ميل به تغيير دادنِ خويشتن و جهان را در او مىميرانَد.
انتخاب نحوه زندگى به طريق خواست و ميل، موجب آن مىشود تا سقف امكانات خود را پايينتر و پايينتر بياوريم و شكست آتى خود را سهل تر بسازيم. شخصيتى كه تنها به نحوه ارضاى «هوس»هاى خود نظر دارد، سرانجام به نقطهاى مىرسد که ديگر جز برآوردن هوس و ميل غريزى، هيچ كارى برايش نمىماند، در حالى كه انسان، بجز هوسها نيروهاى ديگرى نيز در درون خود دارد (مثل قوّه تعقّل و تفكّر) كه مىتواند به مدد آنها رشد و تعالى و تكامل يابد، حالْ آن كه هوسها، با فرسوده شدن تن آدمى و به تحليل رفتن قواى مادّى او، فرسوده مىشوند و يا ابزارهاى تأمين آنها (اعضاى بدن و حواسّ پنجگانه و...) ضعيف و ناكارآمد مىشوند.
هوس از ديدگاه دين
آنچه براى يك انسانِ كمالجو مهم است، چگونگى برخورد با اين تمايلات درونى است؛ چرا كه در اثر پيروى نادرست از همه خواستهها و هوسهايمان، به تدريج، درخشندگى عقل و ايمان در وجودمان را به خاموشى مىرود و در نهايت، به درجهاى پايينتر از حيوانات، تنزّل خواهيم كرد. قرآن مجيد مىفرمايد: «پيروى از هواى نفس مكن كه تو را از خداوند، گمراه مىكند».(1) بنابراين، انسان طالب كمال و سعادت و رشد و تعالى، كاملاً بر هوسها و تمايلات نفسانى خويش، نظارت دارد و در يك كلام، هوشيارانه نفس خويش را مديريت و رهبرى مىكند
نفس انسان، خاستگاه هوسها
اگر انسان به هرچه نفس، خواستار آن بود، تن داد، نفس را به مانند اسب سركش در درون خود خواهد داشت كه ديگر نمىتواند آن را كنترل كند و از آن، سوارى بگيرد. پس اگر شخص مىخواهد هوسهاى خويش را كنترل كند، بايد اين اسب را رام كند و قدرى او را گرسنه نگه دارد و به همه خواستههايش پاسخ ندهد تا بتواند در مواقع لزوم، از آن، در راه رشد و تعالى و عبادت و اطاعت، بهره ببرد و همواره آن را مغلوب عقل و قانون (يا دين و انضباط اجتماعى) بنمايد.
در حديثى از رسول خدا (ص) مىخوانيم: «دشمنترينِ دشمنان تو، نفس توست كه بين دو پهلويت قرار گرفته است».(3) در مقابل نفس، گرايشهايى كه موجب تعالى انسان مىشوند، برخاسته از عقلاند كه روح را پرواز مىدهند و به خدا نزديك مىكنند.
مردم در برابر هوسها
به طور كلّى، مردم در برابر هوسهايشان به سه دسته تقسيم مىشوند:
دسته اوّل: مردمى كه به دلخواه خود عمل مىكنند و چيزى مانعشان نمىشود و همواره به دنبال لذايذ مادّىاند و به برآوردن همه هوسهاى خويش توجّه كامل دارند. اينان كسانىاند كه منزلت متعالى انسانى و نيز سعادت آخرت خويش را قربانى لذّتخواهى چند روزه خويش مىكنند.
دسته دوم: كسانى هستند كه براى خواستههاى نفسانى و هوا و هوس خويش حدّ و مرزى مشخص مىكنند و در حدّ توان و امكان، سعى دارند از موارد گناه و انحراف و نقض قوانين، دورى گزينند ؛ ولى از برآورده ساختن ساير خواستهها و تمايلاتشان خوددارى نمىكنند.
دسته سوم: كسانى هستند كه اصل را بر مخالفت با هرگونه هوا و هوس قرار مىدهند، مگر در مواردى كه رضاى خداوند در موافقت با تحقّق آن ميل و هوس باشد، آن هم صرفا به قصد جلب رضاى خداوند و نه به خاطر پيروى از هوا و هوس.
انسان هر اندازه به دلخواه هوسهايش عمل كند، از خِردش، و ناگزير از خدا دور مىشود . وقتى خدا به انسان كمك كند، مبارزه با هوا و هوس، با تمام مشكلاتش براى او آسان مىشود، هرچند اين كار، در آغاز، مشكل است. در ادامه به ارائه راهكارهايى براى مقاومت در برابر هوسها و اداره كردن آنها خواهيم پرداخت.
مبارزهاى آرام در مقابل هوسها
به طور كلّى، راه تقويت اراده انسان و كنار زدن هوا و هوس تمرين در پاسخ ندادن به خواستههاى نامعقول نفس و به عبارت ديگر، هوسهاى خطرناكى است كه انسان را از مسير زندگى سالم، خارج مىكنند. انسان بايد آرام آرام، با هوسهاى پوچ و باطل خود به مخالفت برخيزد .
صبر و خويشتندارى در برابر هوس
ترديدى نيست كه يك انسان خردمند، فوايد صبر و نتايج خوبِ كوتاه مدّت و درازمدّت آن را بر تبعات و عوارض سوء هوسرانى و نتايج نامطلوب آن، ترجيح مىدهد. در اين صورت، پايگاه صبر، يك پايگاه هشيارانه و آگاهانه و يك روش ارادى و اختيارى در زندگى است كه در خلال آن، تحمّل سختىها بر هوسرانىها مىچربد.
زندگى مشترك و هَوَسمندىها
تشكيل خانواده، راه حل مناسبى براى تعديل غرايز و برآوردن معقول برخى هوسهاست، پايبندى به هوسها، پيروى از خواستههاى دل، زندگى را تيره مىكند و رشتههاى پيوند خانوادگى را از هم مىگسلد. چه بسيارند سوء تفاهمها، حساسيتها، برخوردهاى ناروا (و صريحتر بگوييم: بىتقوايىها) كه از برخى مردان يا زنان سر مىزند و اركان زندگى مشترك را (كه بر حُسن نيّت و اهداف نيك انسانى بنا نهاده شده است) ويران مىسازد. آرى! ما معتقديم هر سنّى و هر مرحلهاى از زندگى، اقتضايى دارد. در سنين نوجوانى و جوانى، تظاهر و خودنمايى و احيانا برخى از اشتباهات، ممكن است ناديده گرفته و يا بخشوده شوند ؛ ولى در آن هنگام كه دختر و پسرى، پيوند زندگى مشترك مىبندند، بايد بر اساس ضابطه گام بردارند و از پيروى هر خواسته و هوسى، خوددارى نمايند. در غير اين صورت، هدف اصلىِ تشكيل خانواده، زير پا نهاده شده است.
شايان ذكر است كه در منابع روانشناسى جديد، موضوع «هوس» و «پرهيز» و «صبر» را بايد در زير عناوينى چون: هوش هيجانى، مهار هيجان، وسوسه، مقاومت در برابر وسوسه، توان بازدارى، كامروايى با درنگ (تحمّل به خاطر پاداشهاى آينده)، و... جستجو كرد.
پي نوشت:
1 . سوره ص، آيه 29 .
2 . الكافى، ج 2، ص 335.
3 . بحارالأنوار، ج 70، ص 64 .
منبع: موسسه جهان يسبطين
پاسخ با نقل قول
