شیوه معماری ایرانی

[Borna66]

گنبد قابوس ( شیوه رازی ) :

در اوائل قرن چهارم هجری یکی از بهترین بناهای برج مقبره ای ایران یعنی گنبد قابوس نزدیکی گرگان ساخته شد . این برج مدفن بانی آن قابوس بن وشمگیر از آل زیار است .

این بنا در شهری به همین نام قرار دارد که از هزار سال پیش تا کنون بر روی تپه خاکی خود نمایی می کند .در عین سادگی یکی از غرور انگیزترین بناهای آرامگاهی است که نه تنها در خاک ایران بلکه در سرتاسر جهان اسلام ساخته شده است .


با روی کار آمدن دیلمیان آل زیار و آل بویه مجدداً عظمت معماری اصیل ایرانی در سرتاسر ایران آن روز جلوه گر شد و سبک و شیوه رازی را در معماری اسلامی پدید آورد .

بنای گنبد قابوس دارای شکوه و عظمت و اندازه های متناسب است . تپه ای که پای بست ( پی بنا ) بر آن نهاده شده و اکنون در حدود 15 متر عمق دارد . خود تپه ، تپه ای باستانی است درون این پای بست سردابی بوده است که آثار طاق آن هنوز باقی است .

بدنه برج را ده پا پیل¹ مضرس² شکل است ، احاطه کرده است . ارتفاع این مضرس ها 37 متر تا زیر گنبد است و با آجر ساده کار شده است . گنبد دو پوسته بوده و گنبد درونی خاگی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی گنبد مخروطی شکل است .

1. ستونهای تزئینی .
2. مثلثی شکل .

برج لاجیم و برج رادکان ( شیوه رازی ) :

در نزدیکی گرگان واقع است و از لحاظ زمانی فاصله ای کم و جدا از میل گنبد قابوس ساخته شده اند .
برج لاجیم نقشه ای دایره شکل دارد ، گنبد آن به مرور زمان صدمات زیادی متحمل شده و از شکل اولیه خارج شده است ؛ نمای آن گره سازی ندارد و دارای کنگره است .


منبع عكس : سايت همشهري اديت : A&S&I-team
دو برج مقبره ای خرقان ( شیوه رازی ) :
در جاده همدان به ری و ساوه است که به فاصله زمانی کم از هم ساخته شده اند . این دو برج مقبره ای ، یکی متعلق به پدر و دیگری متعلق به پسرش است .
طرح و نقشه هر دو برج هشت گوش است که در همه گوشه های آن هشت برجستگی وجود دارد . گنبدهای آن نیز از قدیمی ترین گنبدهای دو پوسته گسسته است .


قسمت اصلی مسجد جامع گلپایگان:
گنبد و زیر گنبد شیوه رازی است و بقیه قسمت های آن الحاقی است . این مسجد قبلاً آتشکده ( چهار طاقی ) بوده و بعداً تبدیل به مسجد شده است .

مسجد برسیان ( شیوه رازی ) :
در اواخر قرن چهارم ساخته شده و در فاصله 42 کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد . بنا طرح و نقشه ای چهار گوش دارد ، گنبد آن دو پوسته پیوسته و مناره و ایوان آن بعدها الحاق شده است .
مسجد جامع اردستان:
گنبد و ایوان آن مربوط به شیوه رازی است ، بر روی بنای شبستانی ساخته شده است .در تزئینات آجری آن نهایت دقت و ظرافت به کار رفته است .
ستونهای شبستان آن ابتدا به صورت مربع بوده و سپس هشت ضلعی شده است .

پي نوشت : آدرس اين مكان ها رو نوشتم كه ديگه بهونه نيارين واسه نديدن :1.وقتي در راه قزوین به همدان به شهر آبگرم می‌رسید، جاده‌اي به سمت غرب می‌رود که پس از حدود بیست کیلومتر، شما را به روستای «حصار ارمنی» می‌رساند. برج خرقان در نزديكي اين محل قرار دارد. برج‌های خرقان، دو تا هستند و هر دويشان در کنار هم و با فاصله بیست و شش سال از هم ساخته شده‌اند.
۲. برج لاجيم در شرق پل سفید، در کوهستان‌های بلند مازندران، و بين جنگل‌های انبوه قرار دارد
3. برج رادکان : این برج در نزدیکی روستایی به همین نام بين مشهد و قوچان واقع است. ساخت برج به سده ششم باز می‌گردد

[Borna66]

شهر سلطانیه:

در محل کنونی دهکده سلطانیه و در میان خانه های روستایی ، بنای گنبد سلطان محمد خدابنده خود نمایی می کند . در زمان ایلخانان مغول در این ناحیه شهری به وجود آمده که با سرعت شگفت آور ، در شمار یکی از آبادترین شهرهای جهان قرار گرفته است .
در این منطقه مرتع و چمن زار طبیعی سطح زمین را پوشانده که از زمان های گذشته چراگاه احشام و مرکز پرورش اسب و محل تشکیل اردوگاه بوده است .

ارغون خان که از نیمه قرن هفتم حکومت داشت در صدد برآمد در این محل شهر جدیدی بسازد و با این فکر ساختمان حصار شهر را شروع کرد ، اما عمر وی وفا نکرد و کار بنای شهر ناتمام ماند ؛ تا اینکه فرزند کوچکش الجایتو که در اوائل قرن هشتم بعد از برادر خود غازان خان به پادشاهی رسید کار پدر را دنبال کرد و به احداث شهر جدید پرداخت .





الجایتو به واسطه یکی از زنانش به دین اسلام گروید و نام محمد را بر خود نهاد و در اعتلای شعاعر این دین کوشش فراوان کرد . الجایتو دستور داد تا مهندسان و معماران و بنّایان و صنعت گران و سایر اهل فن از تمام کشورهای تابعه او روانه آن دیار شده و در آن جا اقامت کرده و به کار بنای شهر بپردازند . طرح و نقشه شهر به واسطه وزیر دانشمند او خواجه رشیدالدین فضل الله انجام گرفته بود .
او فرمان داد بناهای بسیاری شامل مسجد و کاخ و دارالشفاء و مدرسه و... بسازند. مسجدی که به خرج سلطان بنا گردید از مرمر و چینی ساخته شده بود .
از میان تمام ساختمان های این شهر جدید ، با شکوه و عظیم ترین بنا آرامگاهی است که به دستور سلطان در مرکز شهر برای او ساخته بودند.
به این ترتیب سلطانیه بعد از تبریز بزرگترین و پرجمعیت ترین و با شکوه ترین شهر امپراطوری وسیع ایلخانی گردید .
شهر سلطانیه به همان سرعتی که به وجود آمد و رونق گرفت ، پس از سقوط دولت ایلخانی که با مرگ سلطان ابوسعید روی داد ، راه ذوال پیش گرفت .
شهر باعظمت سلطانیه با همه حوادث طبیعی و دگرگونی های سیاسی تا پایان دولت صفوی هنوز به صورت شهر کوچکی با نعمت فراوان ، مطرح بود .




گنبد سلطانیه (شیوه آذری ) :

اکنون تنها اثر مهمی که از آن همه بناهای با شکوه عهد الجایتو در شهر سلطانیه به جای مانده ، بنای عظیمی است که به گنبد سلطان محمد خدابنده معروف است .
الجایتو پس از طرح سلطانیه فرمان داد تا آرامگاهی به همان عظمت برای او در مرکز شهر بسازند . طرح بنا هشت گوش است و بنایی که اکنون به نام تربت خانه معروف است به آن افزوده شد .




ارتفاع بنا از نوک گنبد تا کف زمین در حدود 52 متر و قطر داخلی آن نیز به 25 متر ضخامت ، دیوارهای اصلی که پایه های بنا را تشکیل می دهند ، به 7 متر می رسد ؛ گنبد آن دوپوسته پیوسته است . دیوارهای اصلی بنا اگر چه قطور بوده و ضخامت آن ها به 7 متر می رسد ، ولی وجود 8 طاق رفیع وسیع که آنها را از یکدیگرجدا می سازد ، باعث شده که بنا خشن جلوه نکند .






در هشت گوش فوقانی بنا هشت مناره ظریف وجود داشته که گنبد را در بر گرفته و این منظره از دور شکل جالبی دارد . امروزه از این 8 مناره فقط بقایایی باقی مانده است . تمام سطح گنبد پوشیده از کاشی های فیروزه ای رنگ بوده و قسمت تحتانی و قاعده گنبد با خطوط کوفی مربع با کاشی گره سازی سازی شده است .




تازمان ناصرالدین شاه تقریباً یک قرن پیش تمام تزئینات کاشی کاری گنبد دست نخورده باقی مانده بود لیکن امروز قسمت های زیادی از آن فرو ریخته است .

[Borna66]

تمام بدنه مناره ها که در اطراف گنبد قرار داشت و همچنین مقرنس کاری های قسمت فوقانی دیوارهای خارجی از کاشی های فیروزه ای و کبود و لاجوردی تزئین یافته است که اکنون قسمت هایی از آن که از دسترس خارج بوده محفوظ باقی مانده است .






در ضلع جنوبی بنای اصلی بنای چهار گوش ساخته شده که امروزه به نام تربت خانه معروف است و الجایتو آن جا دفن شده است .
به طور خلاصه می توان گفت بنای گنبد سلطانیه اوج تکاملی از سبک معماری آذری بوده است . در ایران این بنا جزو بهترین آثار معماری ایران است و مورد توجه همه
کارشناسان معماری و هنری جهان است .

[Borna66]

« آشنایی با معماری اسلامی »

((شیوه خراسانی))

اولین نمونه های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت .

( قرن اول هجری و از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان )

نظر به منطقه ای بودن در شیوه معماری خراسانی ، می توان آنرا از قرن اول تا چهارم هجری یعنی زمان آل بویه و دیلمیان ادامه داشته است . گروهی آنرا ادامه شیوه پارتی دانسته و در مورد مساجد ، به نام سبک شبستانی می شناسند .

مساجد اولیه اسلام در خراسان با الهام از مسجد اانبی در یک فضای چهار گوش ، با شبستانی در جهت قبله به وجود آمده است و سقف تنها شبستان آنها نیز برای ایجاد سایه بان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شده است . ( شبستانی )

مسجد النبی در زمان حضرت رسول اکرم ( ص ) در ابتدا ، از پایه ستون که از نخل خشک همان جایی که ناقه¹ ایستاد ، سایه بانی از عناصر ساده بنا گردید .

در مجموع خصوصیات شیوه خراسانی عبارتند از :

1. سادگی تا مرز امکان . 2. استفاده از مصالح محل . 3. در حد نیاز و امکان .

مهمترین بناهایی که در حال حاضر در این سبک در دسترس هستند به شرح زیر می باشند :

1. مسجد جامع فهرج ( از نیمه قرن اول هجری )
2. مسجد تاریخانه دامغان ( تاری در زبان ترکی به معنی خدا است. )
3. اصل مسجد جامع اصفهان . ( مسجد اولیه )
4. مسجد جامع ابرقو .
5. مسجد جامع نائین .
6. مسجد جامع میبد .
7. اصل مسجد جامع اردستان .
8. اصل مسجد جامع نیریز .



1. حضرت رسول اکرم شتر ( ناقه ) خود را رها کرده ، شتر در کنار نخل خشک شده زانو زد و حضرت همان جا را برای سکونت خود انتخاب و در مشغول به احداث یک مسجد شدند .

مسجد جامع فهرج ( شیوه خراسانی ) :


این مسجد در 22 کیلومتری یزد در قریه ای به نام فهرج ، سر راه قدیم یزد به کرمان است و تک مناره گلی آن از فاصله دور دیده می شود .

بنای این مسجد مربوط به قرن اول هجری و مانند مساجد صدر اسلام و دارای طراحی بسیار ساده و بی پیرایه و احتمالاً جزء مساجدی است که تا کنون در ایران شناخته شده است .
سبک و شیوه معماری آن را به شیوه پارتی و خراسانی می دانند . بنا تماماً از خشت خام ساخته شده و پوشش دیوارها کاه گل است .

مسجد شبستانی است و سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگ تر از دو دهانه چپ و راست است . قوس ناری¹ و طاق آهنگ² است و در قسمت شمالی مسجد که در حال ویرانی بود ، مرمت شده است .

خلاصه ای از ویژگی مسجد فهرج :

1. تک مناره گلی .
2. قرن اول هجری .
3. ساده و بی پیرایه .
4. پارتی و خراسانی .
5. تماماً خشت خام .
6. پوشش کاه گل .

[Borna66]

تاریخانه دامغان ( شیوه خراسانی ) :

این مسجد یکی دیگر از مساجد اولیه اسلامی ( قرن دوم هجری ) و با شیوه خراسانی بنا شده است . بخشی ازاین مسجد چندین بار دوباره سازی شده است . صحن بزرگ آن تقریبا چهار گوش می باشد و در اطراف آن رواق هایی با طاق ضربی روی پایه هایی مدور قرار دارد .

نقشه کلی مسجد ساده و بی پیرایه و شبیه یک حیاط اندرونی است . ساختار کلی این مسجد و مصالح آن در حین سادگی شبیه طرح بناهای دوران ساسانی است و نوع آجر چینی آن و ابعاد آجرهای آن قرمز رنگ و ستون ها بیشتر شبیه طرح بناهای دوران ساسانی نیز می باشد . در رواق های اطراف حیاط دهانه وسط نسبت به دهانه های دیگر ارتفاع بیشتری دارد . قوس های آن ابتدا بدون تیزه و صاف بوده اند و قوسهای جناقی ( تیره دار ) بعدها زده اند .

مسجد اولیه جامع اصفهان ( شیوه خراسانی ) :

Copyright:

كتاب آشنايي با شيوه هاي معماري سنتي ايران ( استاد پير نيا)

کاوش های اخیر نشان می دهد ، طرح اصلی و ابتدایی مسجد جامع اصفهان شبستانی ( 156 هجری قمری ) این مسجد بزرگ، تاریخی کهن دارد و در دوره های مختلف تغیرات کلی در آن شده است . تقریبا از تمامی دوره ها ، سلسله ها و پادشاهان ایرانی بعد از اسلام در آن اثر و کتیبه ای دیده می شود و به ویژه در عهد سلجوقی ، تیموری و صفوی . نظر به این که مسجد کنونی دارای شیوه ای بیشتر رازی است .

مسجد جامع نائین ( شیوه خراسانی ) :

یکی از بناهای شیوه خراسانی ( شبستانی ) است . قدیمی ترین قسمت مسجد مربوط به شبستان جنوبی است .
تغییرات زیادی در دوره های بعد از جمله در زمان آل بویه در آن دیده شده ، لذا مسجد ترکیبی است از شیوه خراسانی و رازی را نشان می دهد .

مسجد جامع نیریز ( شیوه خراسانی ) :

این مسجد در اصل شیوه خراسانی داشته ، بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است. طرح اولیه این مسجد شبستانی در جنوب ، و ایوانی در مقابل شبستان داشته است . گروهی از کارشناسان عقیده دارند که قبل از آن ، این مسجد آتشکده بوده است .

[Borna66]

اصول هنر و معماری ایرانی
هنر معماری ایران دارای چند اصل بوده که بخوبی نمونه های این هنر نمایان شده این اصول و پایه های ایران عبارت است از :

۱)مردم واری : یعنی داشتن مقیاس و اشل انسانی و به عبارتی دیگر مردمواری یعنی رعایت تناسب میان اندامهای ساختمان با اندامهای انسانی و توجه به نیازهای او در کار ساختمان سازی است .معماری ایرانی افراز یا بلندا را به اندازه بلندی انسان گرفته و روزن و روشندان را چنان می آراسته که فروغ خورشید و پرتو ماه را به اندازه ی دلخواه به درون سرا می آورده .

۲) پرهیز از بیهودگی : در معماری ایرانی تلاش می شده کار بیهوده در ساختمان سازی نکنند معماران معتقد بودند که هر کاری که انجام می شود باید دارای بهرهای باشد .

۳) اصل خود پسندگی یا خود کفایی : سعی می کردند که هر چیز را که در اختیار دارند استفاده کنند معماران ایران بر این باور بودند که ساخت مایه باید بوم آورد باشد. به گفته دیگر فراورده محصول باید همانجایی باشد که ساختمان با مصالح ساختمانی ساخته می شود و تا آنجایی که شدنی است از امکانات محلی بهره گیری شده است که اینو موضوع عمدتا به این دو دلیل ختم میشود.
الف) بدین گونه کار با ساخت و شتاب بیشتری صورت می گرفت.
ب) ساختمان با طبیعت پیرامون ساز وارتر است و هنگام نوسازی آن همیشه ساخت مایه آن در دسترس بوده است.
البته استثنایی هم وجود داشته مثلا برای ساخت کاخ آپادانای شوش به دلیل عدم وجود چوب مرغوب از جبل عامل لبنان چوب را وارد کردن

۴)درون گرایی : اصولا در ساماندهی اندامهای گوناگون ساختمان و بویژه خانه های سنتی باورهای مردم بسیار کارساز بوده است. یکی از باور های مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت آن و نیز عزت نفس ایرانیان بوده است که این امر موجب شده که معماری ایرانی درون گرا ساخته شود . معماران ایرانی با ساماندهی اندامهای ساختمان در گردا گرد یک یا چند میان سرا ساختمان را از فضای بیرون خانه جدا می کردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می داد . خانه های درون گرا در اقلیم گرم و خشک همچون بهشتی در دل کوی هستن فضای درون گرا مانند آغوش گرم و بسته است و از هر سو رو به درون دارد .
هشتی : نوعی انحنا یا برجستگی که میان فضاها قرار می گیرد.
درون گرایی اصولا در مناطق گرم و خشک به دلیل از بین بردن گرما و تابش خورشید و در منا طق کویری گرم و در مناطق سرد هم به گونه ای کاربرد دارد . البته خانه های برون گرا نیز در بعضی از مناطق ایران ساخته شده اند مانند کردستان و لرستان و شمال ایران یا کوشکهای میان باغها . (کوشکها : ساختمانهای برون گرا هستند که که گردا گرد آنها باز بوده و در هایی رو به بیرون داشت ) .
معماری درون گرا عمدتا در سرزمین های میانی و در مناطق گرم و خشک ایران به کار رفته که خود پاسخ در خوری برای خشکی هوا و بادهای آزار دهنده و شنهای روان و آفتاب تند بوده است .

۵) نیارش: واژه نیارش در معماری ایران بسیار بکار رفته است نیارش و داشتن ایستایی و فن ساختمان و ساخت مایه شناسی گفته می شده است.
معماران گذشته به نیارش ساختمان بسیار توجه می کردند و آن را از زیبایی جدا نمی دانستند . آن ها با تجربه ی خود به اندازههایی برای پوشش دهانه ها و جرز ها دس یافته بودند که همه به پایه نیارش به دست آمده بود.
دوره سلجوقی: عصر طلایی و عصر ارزانی

((داریوش در کتیبه خود اقرار می کند که سنگ ترا شان را از یونا آورده که سرعت و مهارت و هزینه کمتر از عوامل آن است ))

[Borna66]

ویژگی های فضای معماری مدارس
پیش از اسلام دو عامل مهم اداری و مذهبی موجب پیدایش فضاهای آموزشی بوده است آموزش علوم اداری و مذهبی در همه دوره ها از یکدیگر متمایز نبوده حتی در بعضی از زمانها همچون دوره ساسانی ها در یک فضا و به وسیله موبدان صورت می گرفت . آموزش بیشتر جنبه طبقاتی داشت و فقط گروهها و قشر های خواص می توانستند از آن بهره بگیرند . فضاهای آموزش نیز اغلب در مجاور مراکز اداری و سلطنتی یا مراکز مذهبی جای داشته اند پس از ورود اسلام به ایران دو عامل مهم یعنی نخست افزایش و گسترش منابع فقه و علوم مذهبی و کارکردهای اجتماعی آن و دوم رغابت های مذهبی - سیاسی موجب تکوین مدرسه ها شد . خواجه نضام الملک نخستین کسی بود که برای مبارزه با اسماعیلیان و دیگر گروه های رغیب تعداد قابل ملاحضه ای مدرسه با تشکیلات منظم احداث کرد که از نام او نظامیه نامیده شداند فضای معماری مدارس همزمان با تحولی که در معماری مسجد و دوره سلجوقیان به وجود آمد دگرگون شد و به شکل چهار ایوتن در آمد . طرح چهار ایوان که حداقل از دوره اشکانیان به کار می رفت و شناخته شده بود چنام مورد استقبال قرار گرفت که خارج از مرزهای ایران مورد بهره برداری قرار گرفت . طرح مدارس مهم را در یک طبقه بندی کلی می توان به مدارس دو ایوانی و چهار ایوانی و شبهه چهار ایوانی یا دو محوری تقسیم کرد اما در مجموع تنوع طرح های مدارس فراوانند .اغلب مدارس بزرگ در امتداد یا جوار بدنه بازار و راسته های اصلی شهر احداث می شوند
** هر فضای معماری تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله عوامل جغرافیایی و اغلیمی مصالح و فن ساخنتمان کارکردها و عناصر ویژه سنت ها و ارزشهای فرهنگی خلاقیت و ابتکار معمار شکل می گیرد .
نقش هر یک از عوامل مذکور در شکل گیری یک اثر معماری همواره یک اندازه و یکسانی نیست بلکه مجموعه شرایطی که یک اثر معماری تحت تاثیر آن خلق می شود نقش هر یک از عوامل مذکور را تعیین می کند هر فضای معماری به خصوص فضای معماری مدارس باید در برابر خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی بتواند شرایط مساعدی برای پاسخ گویی به نیازهای انسانی فراهم آورد به این دلیل که عموم فضاهای معماری واقع در نواحی گرم و خشک کشور درون گرا ساخته شده اند . مصالح و فن ساختمان نیز از عوامل بسیار مهم در نحوه ی شکل گیری فضاهای معماری به شمار می رود کمبود چوب و سنگ در نواحی مرکزی و جنوبی وجود موریانه و قدر ت کم چوبهای بومی .
برا ی پوشش دهانه های بزرگ معماران ایرانی را وادار به استفاده از قوسهای جناقی برای پوشش دهانه هایی می کرد که با خشت خام یا پخته به صورت هلالی یا ضربی ساخته می شد . انواع پوششها مانند طاق و گنبد و کاربندی هر کدام در جای خود برای تامین کارکرد معین مورد استفاده قرار می گرفت . مثلا برای فضاهای بزرگ مانند مسجد واقع در مسجد و یا محل تدریس (مدرس) از گنبد استفاده می کردند شکل نهایی و هویت کلی هر فضای معماری بیشتر با کار کردهای ویژه آن معین می شود یکی از مهمترین عناصر فضای یک مدرسه هجره های آن است که مهمترین نقش را در تکمیل شکل نهایی فضای کاربردی آن بر عهده دارند قرار گرفتن هجره ها در چهار جهت بنا موجب تکمین سیمای خاص قرار گرفته است . ایوانها با مدرس های واقع در مدرسه ها نیز هر کدام اغلب به تعین هویت مدرس متمایز ساختن آن از سایر بناها یاری می کند .
عناصر فضای کارکردی مدارس عبارتند از : هجره ٫ مدرس ٫ کتابخانه ٫ مسجد ٫ اتاقهای خادم و چراغ دار و آب کش ٫سرویسهای بهداشتی و تعداد محدودی از مدارس بزرگ د رگذشته مانند مدرسه مستنصریه حمام نیز داشته اند در یک مدرسه ی بزرگ یا متوسط برای هر یک از کار کردهای مذبور فضایی ویژه با خصوصیات کالبدی مناسب در نضر گرفته می شد . اما در مدارس کوچک کمتر توجه می شد .
** نحوه قرار گیری عناصز فضایی کارکردی مدارس اغلب به این ترتیب عبارتند از : در چهار جهت پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته اند شکل حیاط به صورت مستطیل کشیده یا نزدیک به مربع است ورودی مدرسه در یک سوی محوریکه از وسط دو ضلع و مرکز مستطیل می گذرد قرار دارد فضایی که در سوی دیگر محور مذکور یعنی روبروی فضای ورودی قرار می گرفته به کار کردی غیر از هجره مانند گنبد خانه ٫مدرس ٫ مسجد مدرسه ٫ کتابخانه اختصاص می یافته است در عموم مدارس متوسط و بزرگ حوضی در وسط حیاط و چهار باغچه بزرگ در چهار گوشه حیاط ساخته شده اند . سرویسها ی بهداشتی همه مدارس در محلی دور از دید و در پشت هجره ها قرار داده شده است و دسترسی به آنها اغلب از راهرو ها یا حیاطهای کوچکی که در گوشه های حیاط اصلی وجود دارد تامین شده است دسترسی به طبقات بالا در مدارس دو طبقه با پله هایی صورت میگرفته که در چهار طرف حیاط و یا در دو سوی ایوانها قرار داشته محل پله ها در هیچ کدام از مدارس به گونه ای نیست که در هنگام ورود به حیاط در نگاه اول به چشم دیده شود در اغلب مدارس هر هجره ایوانی داشت و دسترسی به هجره های واقع در حیاط هم کف بیشتر از داخل حیاط صورت می گرفت .

[Borna66]

معماری دوره ایلخانی
معماری دوره ایلخانان به سبک مساجد و کاروانسراهای آن زمان ساخته شده با این اختلاف که مدرسه ها به جای شبستان در یک یا دو طبقه هجره هایی جهت سکونت طلاب ساخته شده است .مدارس ایلخانی عبارتند از:
۱) مدرسه امامی در اصفهان
۲) مدرسه ضیائمه در یزد
۳) مدرسه شمسپه در یزد
۴) مدرسه .مسجد جامع اصفهان

**مقابر دوره ایلخانی: بیشتر مقابر دوره ایلخانی نیز به سبک رشید دوره سلجوقی بنا شده اند که در مجموع در پلانهای زیر مانند مربع ٬مدور ٬چند ضلعیو هشت ضلعی ساخته شده اند و معمولا گنبدی در بالا دارند
۱) مقابر با پلان مربع : گنبد غفاریه در مراغه ٬ گنبد علویان در همدان و مقبره حسن بن کی خسرو
۲) مقابر با پلان مدور : مقبره علا الدین در ورامین
۳) مقابر با پلان هشت ضلعی و چند ضلعی : مانند گنبد یا آرامگاه سلطانیه ٬ مقبره چلپی اغلو در نزدیکی سلطانیه ٬ امام زاده جعفر در اصفهان و...

** دوره ایلخانان و آثار غیر مذهبی : بقایای قصری در تخت سلیمان ٬ علائم و آثار رصد خانه مراغه کاروانسرایی که شامل کاروانسرای مرند در جاده مرند جلفا ٬ کاروانسرای سرچم در راه زنجان میانه ٬ کاروانسرای سمین در شمال اصفهان ٬کاروان سرای رباط سپنج در پنجاه کیلومتری شمال شاهرود .

** معماری دوره تیموری : تیمور موسس سلسله ی گورکانیان به ایران هجوم آورد تیمور نیز مانند اجداد خود به کشتار و غارت شهرها پرداخت و آنچه که از دم تیغ اجداد او رهایی یافته بود توسط او به ویرانی کشیده شد پس از تیمور پسرش شاهروخ به سلطنت رسیده و پایتخت را از سمرقند به هرات منتقل کرد و حکومت سمرقند را به پسرش الغ بیگ و حکومت خراسان را به پسر دیگرش بایسنفر واگذار کرد . بعد از مرگ شاهرخ سلسله ی تیموری ضعیف شده و تا شروع حکومت صفویه سلسله های دیگری مانند غره قویون لو (گوسفند سیاه)در نواحی مختلف حکومت کردند . دوره هنری تیموری تقریبا از زمان شاهرخ آغاز شد و دو شهر هرات و سمرقند در قرن ۸ هجری مرکز هنر های اسلامی شده بود . در این دوره هنر و معماری اسلامی به ویژه نققاشی و تزئینات معماری پیشرفت فوغعلاده ای کرد معماری دوره تیموری ادامه دوره های قبل از خود مخصوصا دوره ایلخانی است به طبق منابع تاریخی بسیاری از هنر مندان و معماران که مسئول احداث بناهای دوره تیمور و پسرش شاهرخ بودند از ایران به سمرقند و حرات رفته اند گرچه بسیاری از بناهای دوره تیموری از بین رفته اند ولی بر اساس آثار باقی مانده برخی ویژگی های آن را می توان به شرح زیر بررسی کرد :

۱) در دوره تیموری سبک جدید مساجد گنبد دار بدون صحن بیش از پیش رایج شد مانند : مسجد کالیان در بخارا و مسجد کبود تبریز که فاقد حیاط باز هستند .

۲) ساختن بناهای عمومی در دوره تیموری تحرک و جنبش بیشتری یافت مانند مدارس و کاروانسراها

۳) در این دوره در انواع کارهای کاشی کاری بویژه تکنیک کاشی معرق به بالاترین درجه کمال خود رسید که بهترین نمونه های آن را می توان در گور امیر در سمرقند و مسجد کبود تبریز مشاهده کرد .

در زمینه نقاشی چه از نظر ترکیب طرح ها و چه از نظر رنگ پیشرفت زیادی صورت گرفت در این دوره در چه رنگها نصبت به قبل به مراتب گسترش بیشتر پیدا کرد این رنگها شامل رنگهای آبی فیروزه ای ٬ سفید ٬زرد ٬ سبز ٬ قهوه ای و سیاه می باشند . در هنر خوشنویسی و خط نویسی پیشرفت زیادی حاصل شد و خود بایسنفر شاهزاده تیموری خطاط و خوشنویسی بوده است .

دسته بندی بناهای مذهبی :

۱) مسجد گوهر شاهد : این مسجد یکی از زیبا ترین بناهای دوره تیموری است که در سال ۸۲۱ هجری توسط گوهرشاد خاتون همسر شاهرخ تیمور بنا گردید مسجد به شکل چهار ایوانی ساخته شده و در طرفین ایوان اصلی آن دو مناره کاشی کاری جای گرفته است اهمیت فوقالعاده این مسجد کاشی کاری و کتیبه های آن است قسمتی از کتیبه های خطی و قسمتی دیگر که در دوره صفویان نوشته شده به خط محمد رضا امامیان می باشد که معمار سازنده آن قوامالدین شیرازی می باشد . ساختمان گنبد ارس بنا سه پوسته است .

۲) مسجد کبود تبریز : مسجد کبود بنای باشکوهی است که در اواخر دوره تیموری در زمان جهانشاه قره قیون لو توسط دخترش صالح خانوم ساخته شده این مسجد که در زمان خود به فیروزه اسلام مشهور بوده است و دارای یک رشته رواق و شبستان است که روی تمام آنها را گنبد های بزرگ و کوچکی می پوشانده است مسجد فاقد صحن و حیاط مرکزی است و به صورت چهار اوان ساخته شده است . دروازه ورود مسجد شاهکاری تزئینات کاشی کاری دوره تیموری است کاشی کاری های این مسجد عالی ترین نمونه کاشی معرق در تمام دوره های اسلام به شمار می رود طبق باقی مانده کتیبه این مسجد در سال ۸۷۰ هجری بنا شده است . مسجد مولانا و مسجد جامع کویر یزد و مسجد بزرگ تیمور در سمرقند .

مدارس دوره تیمور:

۱) مدرسه خرگه یا غیاثیه : بانی این مدرسه غیاث الدین پیر احمد خافی وزیر شاهرخ تیموری بوده است که توسط معماران ایرانی و استاد قوام الدین شیرازی در سال ۸۴۸ هجری ساخته شده است . این مدرسه کاملترین نمونه مدارس چهار ایوانی است . هر ایوان ۵/۴ متر عرض و ۷ متر ارتفاع دارد نمای داخلی آن شامل حیاط مرکزی و دو طبقه ساختمان است کا جمعا دارای ۳۲ اتاق می باشد این مدرسه از دید دقت و تنوع در نقشه از همه مدارس ایرانی بالاتر است تزئینات کاشی کاری این مدرسه در ورودی و دیوارهای طزفین کم نظیرند

۲)مدرسه الغ بیگ در سمرقند

۳) مدرسه بی بی خانم در سمرقند

۴) مدرسه دودر در مشهد خراسان

۵) مرسه پریزاد

۶) مدرسه بالا سر