پدرعلم زلزله شناسی ایران: زلزله بزرگی در انتظار تهران است


زلزله ای «مهیب» برای پایتخت در راه است. این هشداری ست که سال هاست توسط کارشناسان داخلی و خارجی علم زلزله شناسی به مردم و مسئولان داده شده و گرچه شاید در عمل چندان جدی گرفته نشده اما به واقع جدی است و بنا بر مطالعات زمین شناسی، 30 سال نیز از زمان وقوع مجدد آن گذشته.

گسلهای فعال تهران، پنهان از نگاه آسوده مردم اما جایی درست زیر پای آن ها، در حال ذخیره انرژی و خشم از حرکت گام های بی شماری هستند که تهران را انباشته و روز به روز بر آن افزوده می شود.
«من ایمان دارم که زلزله بزرگی در انتظار تهران است.» این را «بهرام عکاشه» پدر علم زلزله شناسی ایران و رئیس سابق بخش زلزله شناسی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، برای چندمین بار هشدار می دهد و می گوید که در صورت وقوع این زمین لرزه، از تهران جز جنازه های بی صاحب، جز زخمی های بی شمار و جز تلی از آوار که تا سال ها غیر قابل سکونت خواهد بود، چیزی باقی نخواهد ماند.

  • هراس از زلزله اخیر استان های بوشهر و سیستان و بلوچستان، این روزها بار دیگر توجه پایتخت نشینان را متوجه هشدارهایی کرده که کارشناسان سال هاست نسبت به زمین لرزه قریب الوقوع تهران می دهند. مردم این روزها از تاریخ آخرین زمین لرزه در تهران صحبت می کنند و این که سال ها از موعد وقوع آن گذشته است. این شنیده ها تا چه حد منطبق بر واقعیت است، و آیا تهران از لحاظ تاریخی همواره مستعد زمین لرزه بوده است ؟

به جرئت می توانم بگویم که زلزله در تهران سابقه ای بیش از 2هزار سال دارد و به قبل از میلاد مسیح بر می گردد. در تاریخ آمده که شهر ری به عنوان پایتخت کشور، بارها بر اثر وقوع زلزله نابود شد. پس تهران همواره مستعد وقوع زلزله بوده و هست. اما تاریخ آخرین زمین لرزه بزرگ که باز هم مربوط به شرق تهران یعنی شهر ری بوده به ماه مارس سال 1830 میلادی یعنی 183 سال قبل برمی گردد که طی آن تقریبا تمام خانه ها و بازار تهران ویران شد و تلفات در آن زمان بیش از 45 هزار نفر بود. اگر به زلزله های تاریخی منطقه البرز مرکزی مراجعه کنیم می بینیم که در این منطقه حداقل 10 بار زلزله هایی تا مرز 7/7 ریشتر به وقوع پیوسته است.

  • دوره بازگشت زلزله برای پهنه تهران چه قدر است؟

طبق محاسبات شخصی من، این دوره برای تهران 150 سال است در حالی که از وقوع آخرین زمین لرزه بزرگ آن 180 سال گذشته. این تاخیر 30 ساله به این معنی است که زمین لرزه بعدی، به مراتب شدت و بزرگی بیشتری خواهد داشت.انرژی زمین در حال جمع شدن در گسل هاست و زلزله بعدی تهران که در حالت عادی قابلیت وقوع تا 7 ریشتر را دارد، در این شرایط به طور حتم بیش از 7 ریشتر خواهد بود.

  • گفته شده که مطالعات زلزله شناسی ژاپن نیز امکان وقوع زلزله بالغ بر 7 ریشتر را برای تهران پیش بینی کرده. پس این مدعا صحت دارد؟

همین طور است. در سال 1380 آژانس بین المللی مطالعات زلزله ژاپن – جایکا - برمبنای مطالعه وضعیت زمین، خاک، عرض خیابان ها، تعداد طبقات ساختمان ها، جمعیت تهران، شیب تهران و موارد بسیاری از این دست، دو گزارش ارائه داد که بر اساس آن گسل شمال تهران توانمندی وقوع زلزله تا 2/7 ریشتر و گسل جنوبی قدرت زلزله تا 7 ریشتر را دارد. این گزارش هم چنین تعداد تلفات را محاسبه کرده بود و پیش بینی می کرد که زلزله تهران با چندصد هزار کشته و دوبرابر آن زخمی همراه باشد، و به مردم نشان می داد که زلزله تهران جدی است و گسل هایی که از آن نام می بریم درست زیر پایمان هستند، نه در آسمان.

  • گسل های خطرناک تهران چه تعداد هستند و در کدام نواحی پراکنده اند؟

به عنوان گسل های خطرناک، گسل شمال تهران را داریم که از کرج تا لواسانات را در برگرفته.گسل جنوب تهران یا همان ری شمالی و جنوبی که بین 7/6 تا 7 ریشتر قابلیت وقوع زلزله را دارد. گسل مشافشم که از سمت فیروزکوه و دماوند تا محدوده کندوان امتداد یافته و طول آن حداقل 200 تا 300 کیلومتر است و توانمندی اش برای زلزله بیش از 7 ریشتر است. گسل شمال تهران در لواسانات و لشکرک از همین گسل انشعاب یافته و ثابت شده که در طول تاریخ 10هزار ساله گذشته، این گسل بارها فعال بوده. با این حال سال هاست که انرژی از خود آزاد نکرده است.

  • با این که سال هاست زلزله بزرگی در پایتخت به وقوع نپیوسته، اما گفته می شود که روزانه 5 زلزله نامحسوس در تهران به ثبت می رسد. آیا وقوع این مدعا صحت دارد و در صورت تایید، آیا می تواند نقشی در کاهش انرژی ذخیره شده در گسل ها داشته باشد؟

وقوع زلزله های نامحسوس تهران صحت دارد، اما بنا به نظر شخصی من، نه تنها انرژی گسل ها را تخلیه نمی کند بلکه در حکم هشداری است برای وقوع یک زلزله مهیب. مثل کوهی که سنگ ریزه های کوچک به طور دائم از آن سرازیر هستند. این سنگ ریزه ها خبر از وقوع ریزشی بزرگ می دهند.

  • با این حساب، میزان آسیب پذیری تهران و آمار تلفات، همان خواهد بود که ژاپن پیش بینی کرده است؟

آسیب پذیری زلزله را با درجه ای به اسم «مرکالی» اندازه گیری می کنند که بالاترین درجه آن، 12 است. مطالعات ژاپن و ستاد بحران پیش بینی می کند که اگر تنها گسل جنوب یا گسل مشافشم فعال شوند، تهران با 8 تا 9 درجه مرکالی تخریب خواهد شد. این آمار ها پنهان کردن ندارد و مردم باید از آن مطلع باشند.

  • تصویر تهران تخریب شده پس از وقوع زلزله ، چه تصویری خواهد بود؟

کشته ها و زخمی های میلیونی، همه شهر را که آن زمان به خرابه تبدیل شده پر خواهد کرد. برق و آب و گاز حداقل تا 2 سال قطع خواهد بود. جاده و راهی باقی نمی ماند و گروه های امداد و نجات، عملا امکان تردد زمینی ندارند. مسئولان معتقدند آن زمان امداد هوایی از طریق فرود هلیکوپترهای امداد رسان در پارک ها صورت خواهد گرفت و استان های امدادی به کمک خواهند شتافت، مثلا قم به جنوب شهر کمک می کند، قزوین به غرب تهران، سمنان به شرق و به همین ترتیب، که البته این ها راهکارهای روی کاغذ است که در روزهای عادی هرگز تمرینی برای آزمایش کم و کیف آن انجام نشده.
بیمارستان ها که در ردیف 6 هزار بافت فرسوده تهران قرار دارند آن زمان کاملا تخریب شده است که وزارت بهداشت همواره نسبت به این موضوع هشدار داده. تهران تا مدت های طولانی تعطیل و با خاک یکسان خواهد بود. سودجویان برای غارت بقایای شهر هجوم می آورند، و فکر کنید که در این شهر از هم پاشیده از دست نیروی انتظامی برای مهار این افراد یا حفظ امنیت زنده ماندگان چه بر می آید؟ افرادی که خود را برای خرید خانه در مناطق شمالی شهر که بارها نسبت به گسل های آن هشدار داده ایم به زحمت انداخته اند، در صورت زنده ماندن و فرونریختن خانه، امکان استفاده از آن را ندارند چرا که تا سال ها آب و برق و گاز نخواهند داشت.
به همه این ها اضافه کنید، نبود هماهنگی همیشگی سازمان ها را. با توجه به نوع گسل های تهران، مناطق 1، 2 و 3 بیشترین آسیب را از فعال شدن احتمالی گسل های شمال شهر می بینند و در دیگر سو مناطقی چون 17، 9، هفت و 11 نیز به دلیل داشتن بافت فشرده مسکونی، از آسیب جدی در زلزله تهران برخوردار می شوند.

  • اما گفته می شود که ژاپن برای فراهم سازی تکنولوژی اطلاع از لحظه وقوع زلزله در حال همکاری با تهران است. پیش از این نیز در زلزله فوکوشیما ژاپن این حادثه را 20 ثانیه قبل از وقوع اطلاع رسانی کرده بود. به نقش این اطلاع رسانی در کاهش آسیب پذیری تهران تا چه حد امیدوار هستید؟

امیدی ندارم، چون سیستم اطلاع رسانی در ایران همواره ضعیف بوده وهست. پیش بینی و اطلاع رسانی ژاپن بین موج «پی و اس» اتفاق افتاده. به این صورت که به محض وقوع زلزله بر حسب فاصله کانون زلزله از پایگاه، ابتدا موج «پی» با سرعت زیاد می آید و بعد با نصف این سرعت، موج «اس» یا موج تخریب کننده از راه می رسد. فاصله بین این دو موج از 10 تا 20 ثانیه است که در این مدت و با احتساب فاصله کانونی، تمام رآکتورهای اتمی باید به صورت اتوماتیک خاموش شوند و تمام چراغ های راهنمایی شهر ، روی قرمز قرار بگیرند. ایا این کار برای ما در عرض 10 ثانیه ممکن است؟

  • حتی اگر ژاپن راهنمای ایران باشد؟

حتی اگر پای ژاپن در میان باشد. 10 ثانیه زمانی است به اندازه خوردن یک لیوان آب و این در حالی است که سیستم اطلاع رسانی ما همیشه مشکل دارد. من امید چندانی به این موضوع ندارم.

  • چرا ژاپن می تواند و ما نمی توانیم. اشکال از چیست؟

صحیح نیست که من بگویم اشکال از چیست اما همه می دانیم چرا. اگر دانشکده ای را به من محقق بدهند می دانم چطور آن را اداره کنم اما اگر تخصصی در این زمینه نداشته باشم، چند نفر معاون استخدام می کنم و کارها را می سپارم به آن ها. مشکل این جاست. زلزله بم 4/6 ریشتر بود و 30 هزار کشته داد. بر اساس نقشه های زمین شناسی «گسل بم» که گسلی 60 کیلومتری است در این نقشه ها ترسیم شده و قابل مشاهده بود. چرا بم را روی این گسل ساختند؟ چرا تهران را روی گسل ساختند؟ آقا محمد خان خبر نداشت که گسل چیست، ما که می دانیم. پایتخت را جا به جا کنیم یا سعی کنیم جمعیت آن را کاهش دهیم.

  • مشکل این است که کار و زندگی بسیاری از ما به پایتخت گره خورده. حتی در صورت تمایل هم نمی توانیم تهران را ترک کنیم.

موضوع همین است. چرا تمام سرمایه باید در تهران متمرکز باشند؟ خارج از ایران این طور نیست. کارخانه ها و شرکت ها همه در یک جا متمرکز نیستند و صنایع در شهرهای مختلف پخش است. در ایران مردم حتی برای یک جراحی ساده هم باید راه تهران در پیش بگیرند. درست نیست، شهرهای دیگر هم باید همان قدر آباد باشند که تهران است. جمعیت تهران رسیده به 14 میلیون نفر که بسیار خطرناک است. هرچه جمعیت بیشتر، تعداد تلفات زیادتر.

  • چه در تهران و چه شهرستان ها ، مردم آرزو دارند که روزی در شمالی ترین مناطق تهران صاحب خانه باشند. این گرایش که در تضاد کامل با هشدار وجود گسل های خطرناک در این مناطق است را چطور می توان توجیه کرد؟

توجیهی جز اعتقاد به قضا و قدر و سرنوشت ندارد. جز این که ما همیشه باید در چاله بیفتیم تا چشممان به روی خطر باز شود. من تعجب می کنم اما برخی اعتقاد دارند که زلزله در ارتباط با مسائل اخلاقی و معنوی است و اگر دعای خاصی را بخوانند از خطر زلزله در امان خواهند ماند. خداوند به انسان شعور بخشیده و تنها استفاده از آن است که دفع خطر خواهد کرد. باید از تاریخ زلزله خیزی کشور درس بگیریم. به مردم و مسئولان می گویم: من ایمان دارم که زلزله بزرگی درانتظار تهران است و به وقوع می پیوندد.
منبع : پایگاه خبری قانون