همه چيز در مورد قرآن و روانشناسی

[Borna66]

مقدمه:

انسان موجودي است که از دو بعد مادي و غيرمادي تشکيل شده است. همانگونه که در قرآن کريم آمده است اين موجود، رشد خود را از خاک شروع کرده و مراحل مختلف تکامل را پشت سر گذاشت تا آنجا که روح خدايي در درون وي شکوفا شده و همراه و همگام با جسم به حرکت درآمده و با طي مراحل گوناگون، صفات و ويژگيهايي چون عقل، عشق و عواطف انساني را از خود به مرحله ظهور و شکوفايي رسانده است. آنچه هميشه ذهن بشر را به تفکر واداشته است و او را به تلاش ترغيب نموده، معرفت نفس يا خودشناسي است.

[Borna66]

قرآن کريم به منظور دستيابي به خودشناسي و رشد شخصيت و ارتقاي نفس انسان به مدارج کمال انساني، مناسبترين و بهترين راهي را که بتواند زمينه خوشبختي دنيا و آخرت او را فراهم کند، به وي نشان داده است.

در قرآن کريم، آيات بسياري وجود دارد که فطرت وجودي انسان و حالات گوناگون روان او را متذکر شده و علل انحراف و بيماري و همچنين راههاي تهذيب و تربيت و معالجه روان انسان را به طور جامع نشان داده است.

[Borna66]

حقايقي که در قرآن، درباره انسان و حالات و صفات رواني گوناگون او آمده، به ما نشان مي دهد که به خوبي شخصيت انساني خويش را رشد دهيم و همچنين انگيزه هاي اصلي محرک رفتار انسان و عواملي را که در هماهنگ کردن شخصيت و تکامل و ايجاد بهداشت رواني او تأثير بسزايي دارند بشناسيم. زيرا قرآن، سخن آفريدگار انسان است و بديهي است که آفريدگار، به طبيعت و اسرار آفرينش مخلوق خود داناتر است. «اَلا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ و هو اللّطيف الخبيرُ» آيا آن خدايي که خلق را آفريده عالِم به اسرار آنها نيست؟ و حال آن که او به باطن و ظاهر همه امور عالَم آگاه است.» (سوره ملک آيه 14)

[Borna66]

بخش اول
انگيزه هاي رفتار در قرآن

انگيزه ها نيروهاي محرکي هستند که در موجود زنده، حالتي از نشاط و فعاليت بر مي انگيزند و رفتارش را آشکار مي سازند و او را به سوي هدف يا هدفهاي مشخصي راهنمايي مي کنند. انگيزه ها، وظايف ضروري و مهمي براي موجود زنده انجام مي دهند. روانشناسان جديد، انگيزه ها را به دو بخش اصلي تقسيم مي کنند و آنها عبارتند از:

انگيزه هاي فيزيولوژيک يا انگيزه هاي اوليه: اين انگيزه ها، به نيازهاي فيزيولوژيک جسم و عوارضي که دريافتهاي بدن مانند کمبود مواد لازم براي بدن يا به هم خوردن تعادل آن به وجود مي آيند، مربوط مي شود. اين انگيزه ها رفتار فرد را در جهت اهدافي که نيازهاي فيزيولوژيک بدنش را برآورده کنند، راهنمايي مي کنند و يا نقص و کمبودي را که گاهي در بافتهاي بدن به وجود مي آيد جبران مي کنند و آن را از نظر توازن به حالت گذشته برمي گردانند.

[Borna66]

انگيزه هاي رواني يا ثانويه: اين انگيزه ها به وسيله فراگيري در جريان رشد اجتماعي فرد قابل حصول هستند. تحقيقات جديد فيزيولوژيک روشن کرده است که در بدن انسان و حيوان، نوعي تمايل طبيعي نسبت به حفظ توازن در درجه اي ثابت وجود دارد، به طوري که اگر اين توازن، مختل شود عاملي در او برانگيخته مي شود که به انجام فعاليت هماهنگ سازي براي بازگرداندن بدن به حالت توازن سابق وادارش مي کند.

[Borna66]

اما قرآن کريم در چهارده قرن پيش همين نظريه «توازن» را که اخيراً توسط دانشمندان، کشف شده را بيان کرده است. آنجا که مي فرمايد: «وَ خَلَقَ کُلََّ شيء فَقَدَّرْهَ تَقدِيراً. و خداوند همه چيز را آفريد آنگاه آن را در اندازه اي معين قرار داد.» (سوره فرقان، آيه 2) و يا: «.... کُلّ شَيء عِندَهُ بِمِقْدارٍ. هرچيز در نزد خداوند به اندازه است.» (سوره رعد، آيه 8)

بنابراين انسان و حيوان با روشي حساب شده آفريده شده و هرگاه اين توازن به هم بخورد، يک سري انگيزه فيزيولوژيک به کار مي افتد و انسان يا حيوان را وادار مي کند تا با يک سري اعمال هماهنگ کننده، حالت توازن را به بدن برگرداند. قرآن به مهمترين انگيزه هاي فيزيولوژيک اشاره مي کند که ما نيز مختصراً به آنها مي پردازيم.

[Borna66]

الف) انگيزه فيزيولوژيک
1- انگيزه هاي حفظ ذات
خداوند متعال در برخي از آيات قرآن، مهمترين انگيزه هاي فيزيولوژيک را که وظيفه حفظ انس و بقاي فرد را بر عهده دارند، ذکر کرده است مانند: گرسنگي، تشنگي، درد، خستگي، گرما و سرما.

« فَقُلْنا يآدَمُ انّ هذا عَدوٌّ لَکَ وَ لَذِوْجِکَ فَلا يُخْرِجَنَّکُما مِنَ اَلْجَنّةِ فَتَشْقي. انَّ لَکَ اَلاّتَجوُعَ فيها وَلا تَعْريَ. وَ أَنَّکَ لا نَظْمَؤُا فيها وَ لاتَضْحي. فَوَسْوَسَ اِلَيْهِ الّشْطانُ قالَ يآدَمُ هَلْ أَدُلَّکُ عَلي شَجَرَةِ الْخُلدِ وَ مُلْکِ لايَبْلي.» آنگاه گفتيم اي آدم (محقيقاً بدان) که اين شيطان با تو و همسرت دشمن است مبادا شما را از بهشت بيرون کند که در نتيجه به شقاوت و بدبختي دچار شويد. همانا براي تو در بهشت (همه چيز مهياست) نه هرگز آنجا گرسنه شوي و نه عريان ماني و نه هرگز در آنجا به تشنگي و گرماي آفتاب آزار بيني. باز (با اين همه سفارش) شيطان در او وسوسه کرد و گفت: اي آدم، آيا تو را به درخت ابديت و ملک مردن راهنمايي کنيم؟» (سوره طه 117-120)

[Borna66]

در اين آيات، به سه انگيزه مهم از انگيزه هاي حفظ ذات اشاره شده است که عبارتند از: انگيزه هاي گرسنگي، تشنگي و پرهيز از گرما و همچنين سرماي سخت. اين آيات همچنين به انگيزه هاي حب بقاي مالکيت نيز اشاره مي کند. اصولاً انگيزه هاي حفظ ذات در خدمت انگيزه «حب بقاي نفس» عمل مي کنند. زيرا اين انگيزه ها با برآوردن نيازهاي فيزيولوژيک جسم، در واقع بقاي شخص و ادامه زندگي وي فعاليت مي کنند.

[Borna66]

اصولاً انگيزه هاي حفظ ذات، هم در حيوان و هم در انسان وجود دارد. برخي از آيات قرآن به اهميت ويژه هر يک از انگيزه هاي گرسنگي و حالت انفعالي ترس در زندگي انسان اشاراتي مي کنند. هر يک از حالتهاي گرسني و ترس در زندگي انسان تأثير بسزايي دارند. « فَلْيَعْبُدوا رَبَّ هذا اَلْبَيْتِ. اَلَّذي اَطْعَمَهُمْ مِنْ جوُعِ وَ ءَامَنَهُمْ مِنْ خَوْفِ» پس بايد خداي يگانه کعبه را بپرستند که به آنها هنگام گرسنگي طعام داد و از ترس و خطر، ايمنشان ساخت.»( قريش، آيات 3 و 4)

[Borna66]

2- انگيزه تنفس
انگيزه تنفس يکي از انگيزه هاي ضروري فيزيولوژيک انسان است. زيرا انسان و حيوان براي زنده ماندن، نياز به اکسيژن دارند و اگر به طور کلي اکسيژن يافت نشود، انسان مي ميرد. خداوند در آيه زير به اهميت تنفس در زندگي انسان چنين اشاره مي کند: « وَءَايُةُ اَناّ حَمَلْنا ذُرِّيَتَّهُمْ في الْفُلْکِالْ مَشْحوُنَ وَ خَلَقْناَ لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ئَ ما يَرْکَبوُنَ. وَ إنْ نَشََا نُغْرِقْهُمْ فَلا صَرِيِخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ يُنْقَذوُنَ.» و نشانه ديگر اينکه ما نژاد بشر را در کشتي پربار سوار گردانيديم و براي آنها مانند کشتي چيزي که بر آن سوار شوند خلق کرديم (مرکبهاي ديگر) و اگر بخواهيم همه را غرق مي کنيم و ابداً نه فريادرس و نه راه نجاتي يابند.» (سوره يس – آيه 41-43)