'تاریخ تکرار می شود' اگر از این دید هم بخواهیم به مسایل نفتی ایران نگاه کنیم باید به 31 سال پیش و روزهای اول جنگ برگردیم.

آذرجزایری: روزهایی که درآمد نفتی ایران به شدت کاهش یافت و یک دلیل هم بیشتر نداشت آن دسته از مشتریان نفتی که در جنگ طرفدار عراق و حامیانش بودند، حاضر به خرید نفت ایران نبودند. دسته دیگر که بیطرف بودند نیز، جرأت بستن قراردادهای میان مدت سه ماهه یا بلندمدت 9 ماهه را نداشتند، زیرا تصور می کردند که هر آن ممکن است ایران در تصرف عراق در بیاید و یا با پیشروی عراق در خاک ایران، نفتی برای صادرات وجود نداشته باشد.
هرچند نحوه مدیریت نفتی امروز با آنروزها متفاوت است و شاید فداکاری های سال 60 در نفت سال 91 اتفاق نیفتد اما به هرحال در صورت استفاده از تجربیات زمان جنگ می توان به نحوی نفت را مدیریت کرد که صدمه ای به اقتصاد کشور وارد نشود.
به هرحال در شرایطی که در هفته دفاع مقدس قرار داریم باید امیدوار باشیم تا برنامه ریزی های دقیق تری برای فروش نفت ایران و یافتن خریداران جدید نفتی صورت بگیرد و خبر از تعامل های بیشتر بین المللی در نفت کشور به گوش برسد.
دراین میان شاید بد نباشد اشاره ای شود به تلاش های کارکنان نفتی در روزهای جنگ و فداکاری هایی که در طول 8 سال دفاع مقدس 110 میلیارد دلار درآمد نفتی برای کشور به همراه داشت:

تحت آن فشارها هر آن ممکن بود دولت مرکزی سقوط کند یا این که با چند کیلومتر پیشروی عراق، ایران نفتی برای صادرات در اختیار نداشته باشد؛ این مسائل سبب شد تا در نیمه اول سال 1360 در برخی از ماه ها صادرات ایران حتی به روزی 300 هزار بشکه در روز کاهش پیدا کند.






در روزهای ابتدایی جنگ با توجه به وابستگی کشور به درآمدهای نفتی، حمله محدود دشمن به بعضی از مراکز و تأسیسات نفتی، از جمله بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان در آبادان، تولید نفت کشور را به شدت تحت تأثیر قرار داد.
از سویی دیگر، نبود تجربه جنگی و آسیب‌پذیر بودن تأسیسات نفتی، به دلیل نبود هر گونه سیستم دفاعی، اعم از عامل و غیرعامل، در ماه نخست جنگ، همه تأسیسات نفتی کشور در مناطق نفت‌خیز جنوب تعطیل شد و در نتیجه تولید نفت کشور بسیار کاهش یافت.
علاوه بر مشکلات مربوط به میزان تولید، به دلیل کاهش مصرف در پی برنامه‌های «آژانس بین‌المللی انرژی»، قیمت نفت نیز در سال 1359 کاهش یافت.
در نیمه اول سال 1360 در برخی از ماه ها صادرات ایران حتی به روزی 300 هزار بشکه در روز کاهش پیدا کند.
در این سال به تدریج تعداد بیشتری مشتری اطمینان پیدا کردند که از ایران نفت خریداری کنند و آمد و رفت هیئت های اقتصادی و سیاسی برای همکاری و بستن قرارداد و برقراری مبادلات افزایش یافت.
سال 61 سوریه به عنوان یکی از مشتریان جدید نفتی و به دلیل روابط عمیقی که با ایران پیدا کرده بود، خط لوله نفت عراق به سوریه را قطع کرد و عراق را از روزانه چند صد هزار بشکه صادرات نفت محروم کرد.
در بهار 1361 اولین پیروزی تعیین‌کننده در جبهۀ جنگ نصیب ایران و خرمشهر پس از گذشت بیش از یک سال و نیم آزاد شد. این موفقیت بزرگ اثر خود را در عرصه فروش نفت کشور نیز به جا گذاشت و با خارج شدن تأسیسات نفتی کشور از تیررس مستقیم دشمن، مشتریان بیشتری متقاضی خرید نفت ایران شدند که افزایش میزان فروش نفت کشور را در پی داشت.

تحت تأثیر این تحولات، بازار نفت نیز تا حد بسیاری تقویت شد و در نتیجه افزایش تولید و رشد قیمت‌ها، درآمدهای کشور از محل فروش نفت به 20 میلیارد دلار در سال‌های پس از انقلاب رسید.
همچون سال‌های پیش، در سال 1362 نیز تحولات صحنه رزم و فروش نفت پابه‌پای هم به پیش رفت. در عرصۀ تولید و فروش نفت، توفیق های سال قبل تکرار شد و درآمد کشور از محل فروش نفت از 20.5 میلیارد دلار گذشت.
درسال 63، اوپک برای حفظ قیمت مطلوب نفت و تحت تأثیر خواسته های ایران دست به کاهش تولید زد اما چون این اقدام تأثیر کافی نداشت به ویژه به دلیل قیمت شکنی های نیجریه و انگلیس در آذر 1362 در کنفرانس اوپک در لندن قیمت رسمی نفت از حدود 35 دلار به 29 دلار کاهش داده شد تا اعضا بتوانند حداقل سهم تولید را از بازار نفت داشته باشند؛ بنابراین مازاد عرضه و پایین بودن قیمت ها در سال 63 همچنان ادامه داشت و دورنمای درآمدها نفتی کشور را که پشتوانه اصلی برای تأمین هزینه های عمومی و جنگ بود در میان مدت و دراز مدت تیره می کرد.
در سال 1363 نخستین نشانه‌های فرسایشی شدن جنگ هویدا شد. کشیده شدن جنگ به مناطق مسکونی، آغاز جنگ نفتکش‌ها و رو آوردن عراق به سلاح‌های ممنوعه از جمله مصادیق این واقعیت بود. درآمدهای نفتی نیز، همچون سال‌های قبل، همراهی محسوسی با وضعیت جبهه‌ها از خود نشان داد و مجموع درآمد کشور از محل فروش نفت خام به حدود 16.5 میلیارد دلار کاهش پیدا کرد که نشان‌دهنده رکودی محسوس بود.
سال 64 برای صنعتگران نفتی سال سختی بود. جنگ روانی شدیدی دایر بر از کار افتادن کامل اسکله های خارک و از دست رفتن توان صادراتی و توقف درآمدهای نفتی در رسانه های خارجی راه می افتاد، اما با وجود تمرکز و استمرار آتش هوایی بر این جزیره کوچک و حیاتی با تلاش همه جانبه کارکنان صنعت نفت و با تمهیدات گوناگون، جریان صدور نفت ادامه یافت.
پدافند عامل و غیرعامل، استفاده از گوی های شناور و لوله های خرطومی برای بارگیری نفت و سرانجام عملیات شاتل که به وسیله آن نفت با نفتکش های متعلق به ایران از خارک بارگیری و برای تحویل به خریداران خارجی به مناطق امن تری چون جزایر سیری و لاوان منتقل می شد؛ از جمله این اقدام ها بود.
در همین سال ما شاهد آغاز گسترده جنگ نفتکش ها و تداوم آن تا روزهای آخر جنگ برای خنثی کردن عملیات نفتی اخیر ایران و ایجاد فشار مالی و اقتصادی از طریق کاهش یا توقف صادرات و فروش نفت بودیم تا در کنار اهرم های سیاسی و نظامی به این وسیله نیز، ایران را هر چه بیشتر تحت فشار بگذارند.
به هرشکل این سال هم با فراز و فرودهای فراوان و سقوط درآمدهای نفتی ایران به13.9 میلیارد دلار به پایان رسید.
با وجود کاهش شدید درآمدهای نفتی ایران در سال 1364 تأثیرهای اصلی «جنگ قیمت‌ها» در سال 1365 رخ نمود، زیرا از آغاز جنگ تا این سال، هزینه‌های جنگ حدود یک‌سوم درآمدهای نفتی بود، اما در این سال، با کاهش درآمدهای نفتی و افزایش هزینه‌های جنگ، به تدریج این دو با هم برابر شدند.
در تیر 1365 روزنامه رسالت به نقل از نشریه نفتی «بازار نفت» گزارش داد: به دلیل عرضه انبوه نفت مازاد بر نیاز بازار، قیمت نفت خام «برنت» دریای شمال در بازار لندن به بشکه‌ای 8.65 و8.50 دلار برای تحویل در ماه‌های اوت و سپتامبر (1986) رسیده است.
بر اساس این گزارش، قیمت نفت خام «دوبی» نیز در بازار لندن به بشکه‌ای 6.75 دلار برای تحویل در ماه اوت کاهش یافت.
در بازار غیر رسمی و تک‌‌محموله که ایران مقدار بسیاری از نفت خود را به این شکل می‌فروخت، قیمت نفت به بشکه‌ای 5 دلار هم رسید تا آنجا که با توجه به تخفیف‌های بسیاری که ایران ناگزیر بود به مشتریان خود بدهد و این واقعیت که هزینۀ بیمۀ هر محمولۀ نفتی به حدود یک‌چهارم کل ارزش محموله می‌رسید، علی‌اکبر محتشمی‌پور، وزیر کشور وقت ایران، اعلام کرد: «تولید نفت دیگر صرفۀ اقتصادی ندارد».
با وجود کاهش شدید قیمت‌ها، کشورهای نفت‌خیز حامی عراق، به بهانۀ ضرورت حفظ سهم «اوپک» در بازار، همچنان به افزایش تولید نفت خود ادامه دادند تا آنجا که تولید روزانه 15.9 میلیون بشکه‌ای اوپک، در سال 1364، به روزانه 19.5 میلیون بشکه در سال 1365 رسید و حال ‌آن که سهمیۀ تعیین‌شده برای این سال 14.8 میلیون بشکه در روز بود.

حملۀ 21 مردادماه هواپیماهای عراقی به پایانۀ نفتی «سیری» و دو سوپرتانکر در حال بارگیری و دو نفتکش ویژۀ حمل نفت از «خارک» به «سیری» صدور نفت ایران را به شدت کاهش داد.
بر اساس گزارش «میدل‌ایست اکونومیست»، پس از حملۀ عراق به سیری، صادرات نفت ایران به حدود 500 هزار بشکه در روز کاهش یافت؛ این رقم قبل از حمله به سیری 1.2 میلیون بشکه در روز بود.
کاهش شدید قیمت و میزان صادرات نفت سبب شد فروش نفت ایران در سال 1365 به حدود 5.9 میلیارد دلار کاهش یابد.
اجلاس اوپک در سال 1366 سرانجام قیمت رسمی نفت اوپک را که از سال 1362 بشکه ای 29 دلار تعیین شده بود به 18 دلار کاهش داد که از قیمت های واقعی بازار آزاد در آن زمان چند دلار بالاتر بود.
در این سال با حملاتی که عراق بر مراکز نفتی ایران در خلیج فارس متمرکز کرده بود، مشتریان کمتر رغبت می کردند به منطقه جنگی وارد شوند و شرکت های بیمه بین المللی نیز مرتب هزینه های بیمه جنگی خلیج فارس را که منطقه مربوط به ایران را شامل می شد، افزایش می دادند.
وزارت نفت برای غلبه بر این مشکلات و جذب و حفظ مشتریان دامنه عملیات موسوم به شاتل را گسترده تر کرد و به این منظور با نفتکش های شرکت ملی نفتکش ایران، محموله ها را با قبول خطر جنگ، از خارک بارگیری و به مخازن و اسکله های موقتی ترتیب داده شده در جزیره لارک منتقل کرد تا مشتریان، نفت را از نقطه امن دریافت کنند.
با فاصله بسیار زیادی که این جزیره از فرودگاه های نظامی عراق داشت، تصور می شد آنجا محل کاملاً امنی است اما در بهار سال 67 هواپیماهای عراقی لارک را نیز بمباران کردند و چهار سوپر تانکر عظیم در آنجا به آتش کشیده شد.
در سال 1366، با وجود افزایش مختصر قیمت نفت و ابتکارهایی که در صادرات آن به‌کار رفت (حداقل صادرات در حجم قبلی را ممکن کرد) درآمدهای نفتی در حد 9.2 میلیارد دلار باقی ماند و در سال 1367 به 7.6 میلیارد دلار کاهش یافت.
در تابستان سال 1367 ایران قطعنامه شمارۀ 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد را یک سال پس از صدور پذیرفت و به این ترتیب پس از هشت سال جنگ، میان ایران و عراق آتش‌بس برقرار شد.

منبع : http://www.khabaronline.ir/