افسس، شهری باستانی و یونانی است که به عنوان شهر بزرگ روم در سواحل غربی آسیای صغیر، در استان ازمیر ترکیه واقع شده است. افسس‌ طی قرون مختلف و با وجود چرخش‌های حکومتی فراوان از سلسله‌ پادشاهی‌های یونان، ایران، روم شرقی و عثمانی، باز هم به عنوان یکی از پر جنب و جوش‌ترین کلانشهرهای جهان باستان به حساب می‌آمد. در زمان سلطنت رومی‌ها، افسس دومین شهر بزرگ امپراتوری روم ‌بود و جمعیتی حدود ۳۰۰ هزار نفر در قرن اول پس از میلاد داشت.
شهرت اصلی این شهر به دلیل داشتن معبد آرتمیس بود (که در سال ۵۵۰ بعد از میلاد مسیح ساخته شد) و در واقع یکی از عجایب هفتگانه دنیای باستان به شمار می‌رود. متاسفانه این معبد در سال ۴۰۱ پس از میلاد از سوی جان کریسزتوم تخریب شد و امروزه تنها چند ستون از معبد آن باقی مانده است، اما هنوز هم دیدنی‌های بسیاری وجود دارد که یادآور شکوه و جلال سابق این شهر است.
گفتنی است پس از آن حادثه، امپراتور کنستانتین اول اکثر شهر را نوسازی و مکان‌های عمومی جدیدی را نیز بنا کرد. پس از آن، قسمتی از شهر دوباره با زلزله سال ۶۱۴ پس از میلاد تخریب شد. این مکان یکی از شلوغ‌ترین بنادر برای عبور کالا از آسیا به یونان، ایتالیا و فراتر از آن بوده است، ولی اهمیت آن به عنوان مرکز تجاری و بازرگانی کاهش یافته و امروزه مانند بندری آرام در کنار رودخانه کایستر قرار گرفته است. خرابه‌های افسس یکی از مکان‌های مورد علاقه جهانی و از مراکز معروف جذب گردشگر است.

گردشگران مذهبی در افسس
نکته قابل توجه برای مسلمانان آن است که این شهر را شهر اصحاب کهف نیز می‌دانند، چون آنها در غاری نزدیکی شهر افسس برای قرن‌ها به خواب رفتند.
خانه مریم یا همان کلیسای مری تقریبا در ۷ کیلومتری آن قرار دارد و مورد علاقه بسیاری از گردشگران است. ‌مقبره پولس نیز که از قدیسان مسیحی بوده، در این‌شهر قرار دارد، از این رو، مسیحیان بسیاری به دیدن آن می‌شتابند. درست خارج شهر نیز کلیسای سنت جان قرار دارد که در قرن ۴ قمری ساخته شده است.
مکان‌های مهم افسس
افسس دارای بزرگ‌ترین کلکسیون معماری رومی در شرق مدیترانه است، اما تنها ۱۵درصد از خرابه‌ها کاوش شده است. ولی همین مکان‌های کاوش شده اندک، یادآور شکوه و جلال اصلی شهر و نام‌های مرتبط با آن، خاطره زندگی سابق را بخوبی تداعی می‌کند.
سالن تئاتر بسیار معروفی با ظرفیتی حدود ۲۵‌هزار‌نفر و طراحی به صورت ۳ ردیف روی شیبی تند ساخته شده است و در محدوده پایین خیابان هاربر قرار دارد.
کتابخانه سلسیوس که نمای خارجی آن با دقت بسیار از تکه‌های اصلی بازسازی شده در سال ۱۲۵ پس از میلاد ساخته شد و شامل ۱۲هزار کتیبه است. سلسیوس مخارج ساخت این کتابخانه را از ثروت و دارایی‌های خود پرداخت کرد و جسد او نیز در تابوت سنگ‌آهکی در پای کتابخانه دفن شده است. بسیاری از مورخان ‌علت قرار گرفتن ساختمان در جهت شرقی را استفاده از نور صبحگاهی و نور طبیعی برای اتاق‌های مطالعه می‌دانند.
ادئون هم یک سالن تئاتر مسقف و دارای ۲۲ پله است که توسط ودیوس آنتونیوس و همسرش در حدود سال ۱۵۰ بعد از میلاد ساخته شده است. اینجا مکانی کوچک برای اجرای تئاتر و کنسرت بوده و ظرفیتی حدود ۱۵۰۰ صندلی دارد. قسمت فوقانی سالن تئاتر با ستون‌های سنگ گرانیت قرمز تزئین شده و درهای ورودی نیز از ۲ طرف‌ سالن وجود دارد.
معبد آرتمیس (‌یکی از ۷ عجایب دنیا) در دهه ۱۸۷۰ میلادی در طول حفاری‌های باستان‌شناسی توسط موزه بریتانیا کاوش شد و بعضی قطعات زینتی و سایر یافته‌های کوچک به لندن و برخی دیگر به موزه باستان‌شناسی استانبول انتقال یافت‌.
معبد هادریان متعلق به دهه دوم میلادی است، ولی تعمیرات آن در قرن ۴ صورت گرفت و از قطعات بازمانده بازسازی شد و نقش برجسته تعدادی از چهره‌های مهم از جمله امپراتور تئودوسیوس اول، همسر و پسر ارشدش در گچبری بالای معبد قرار دارند که امروزه در موزه باستان‌شناسی افسس به نمایش گذاشته شده است، تصویر این معبد در پشت اسکناس ۲۰ لیره‌ای ترکیه وجود دارد.
معبد دومیتیان، یکی از بزرگ‌ترین معابد این شهر دارای ستون‌هایی با ابعاد ۱۳‌× ۸ متر ‌بوده است. این معبد و مجسمه‌های آن تنها بقایای نسل دومیتیان‌هاست.
در افسس ۲ بازار برای تجارت و دیگری برای کسب و کار ساخته شده بودندکه بقایای آنها هنوز وجود دارد.