قلمكاري ، هنري برخاسته از تاريخ ايران زمين
هنر قلمكاري يكي از هنرهاي اصيل در صنايع دستي اين مرز و بوم به شمار مي رود كه قدمتي چند ساله در سرزمين ايران دارد.
اصفهان يكي از مهمترين مراكز اين هنر است كه هنرمندانش از دير باز با اين هنر آشنا بوده اند.
سازمان علمي فرهنگي ملل متحد (يونسكو) به تازگي به منظور ارج نهادن به اين هنر ايراني و تقدير از تعالي آن در نزد هنرمندان، مهر اصالت آن را در اصفهان به يكي از هنرمندان اين فن اعطا كرد.


* تاريخچه قلمكار
قلمكارسازي از پيشه‌هاي كهن و قديمي ايران است كه قرنها در اوج شهرت بوده است.
اين هنر به همراه نقاشي روي پارچه از دوره مغولها در ايران مرسوم شد و به همين دليل است كه در دوره فوق به علت حمايت و پشتيباني خوانين مغولي پارچه‌هاي منقوش و چيني در بازارهاي ايران فروش فوق‌العاده‌اي پيدا كرده بود.
ايرانيان نيز براي رقابت با چيني‌ها دست به ابتكاراتي زدند كه از آن جمله ابداع نقاشي به روي پارچه يا به اصطلاح پارچه‌هاي قلمكار است.
در دوره صفويه اين هنر گسترش يافت. در حقيقت مي‌توان گفت دوره پررونق اين صنعت از زمان صفويه شروع و به اواسط عصر قاجاريه ختم گرديد.
در زمان صفويه بيشتر لباسهاي مردانه و زنانه از پارچه‌هاي قلمكار تهيه مي گرديد و اين پارچه‌ها در آن زمان شهرت فراوان داشت.
يك نوع قلمكار با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه جهت لباس مردانه و زنانه تهيه مي‌شد.
از ديگر انواع قديمي قلمكار مي‌توان خمرها ي زريا اكليلي، جيگرنات قرمز و جيگرنات بنفش را نام برد.
تلاش پيگير صنعتگران قلمكارساز و استقبالي كه از آن مي‌شد موجب ازدياد تقاضا براي اين‌گونه پارچه‌هاي نقش دار شد و چون عرضه محدود بود، صنعتگران را به چاره انديشي و پيدا كردن راه حل جهت عرضه بيشتر با همان كيفيت هنري واداشت.
در اين مورد تنها راه چاره را ايجاد نقوش مورد نظر بر روي قالب و انتقال قالب‌هاي مذكور روي پارچه دانستند.
هنرمندان در آغاز تنها از يك يا چند قالب استفاده مي‌كردند و بقيه را با دست مي‌كشيدند ولي پس از چندي با طراحي روي كاغذ و انتقال اين طرحها بر روي قالب و حكاكي و قالب تراشي، استادكاران فن توانستند به طور كلي محصولات قلمكار را به وسيله قالب زني توليد كنند.


* مراكز توليد
شهر اصفهان كه در زمان صفويه مركز و پايتخت ايران بود، يكي از مراكز عمده تجمع هنرآفرينان و صنعتگران گرديد و هنرمندان از گوشه و كنار ايران به اين شهر روي آوردند وسعي در توليد و عرضه محصولات مختلف از جمله قلمكار با عالي‌ترين كيفيت هنري نمودند.
در حال حاضر شهر اصفهان مركز توليد قلمكار ايران است و در شهرهاي دامغان و سمنان هم نوعي قلمكار خاص منطقه تهيه مي‌گردد.
محصولاتي كه امروزه از پارچه قلمكار تهيه مي‌شود عبارتند از: لباس، سجاده، سفره، رولحافي، پرده، مجمعه پوش، بقچه، سوزني، حمام،قطيفه، كتيبه، كلاه، قبا، شليته، روكش‌صندلي، روميزي، روتختي، دستمال، زير لباسي، سربخاري ، كيف ، دامن، كفش زنانه و براي مصارف دكوراسيون.


* قالب‌ها و قالب تراشان
قالب تراشي يكي از هنرهاي ظريف و بسيار مهم و قديمي اصفهان است كه از استادان اين فن فعلا به جز عده معدودي باقي نمانده اند.
استاد كاران قديمي بهترين چوب را براي تراش قالب چوب‌هاي گلابي و زالزالك تشخيص داده‌اند كه معمولا چوب زالزالك را براي قالب‌هاي ريز استفاده مي‌كردند كه ازن روش تا اكنون نيز هم چنان ادامه دارد.
هر چه نقش‌ها در يك قالب درشت‌تر باشند كار تراش آسانتر و هر چه نقوش ريزتر باشند به همان نسبت كار تراش مشكلتر مي‌شود.
براي اينكه يك قالب كامل شود از ابتدا يعني جور كردن چوب تا زماني كه قالب آماده نقش‌زني مي‌شود چندين مرحله طي مي‌شود كه به طور مختصر عبارتست از :
- جور كردن چوب قالب - پيه دادن كه به سه دليل صورت مي‌گيرد. دوام چوب را زيادتر مي‌كند، چوب را براي‌تراش نرم مي‌كند و مانع نفوذ و ايجاد تغييرات و شكستگي در آن مي‌شود - ليسه يا پوليش كردن چوب - طرح ريزي كه در آن پوسته سائيده شده انار يا ما زوج را با لعاب كتيرا مخلوط كرده مايع‌حاصله را روي سطح صاف چوب مالند. اين عمل براي آن صورت مي‌گيرد كه طرح آماده شده از رو ي كاغذ بر روي چوب منتقل شود.
- مرحله آخر پيه دادن قالب قلمگيري است كه براي‌استحكام و غير قابل نفوذ كردن قالب صورت مي‌گيرد.


* رنگ‌هاي مصرفي قلمكار
رنگ در هنر قلمكاري نقش اصلي را باز مي‌كند و اگر در اين مرحله كار درست انجام نشود، هنر توليد شده نيز ارزشي نخواهد داشت.
در ساختن قلمكار بيشتر از دو رنگ مشكي و قرمز استفاده مي‌شود كه براي ساختن رنگ مشكي از موادي مانند: كتيرا، اكسيد، آهن، زاج سياه و روغن كرچك و براي ساختن رنگ قرمز از موادي مانند گل سرخ، روغن كنجد، زاج سفيد و كتيرا استفاده مي‌شود.
گاهي هم برحسب مورد رنگهاي تركيبي مانند آبي يا نيلي، سبز زرد و قهوه‌اي به كار مي‌برند.


* چگونگي توليد
مواد مصرفي قلمكار سازان بسيار متنوع است ولي آنچه كه قابل توجه است عبارتست از: پارچه‌هاي متقال، كدري و چلوار، كتيرا، پوست انار، رنگ گياهي زاج سفيد، نيل، روغن‌گليسيرين و آليزارين.
مراحل توليد قلمكار به اختصار عبارتست از: آبخور كردن پارچه، دندانه كردن پارچه انجام عمل قالب زني كه با دو رنگ قرمز و مشكي آغاز و بعد از اتمام كار و تثبيت رنگها،در مرحله‌سفيدگري، زمينه برخي از پارچه‌هاي توليدي سفيد مي‌شود و چنانچه نيازي به استفاده از رنگهاي ديگر باشد مجددا پارچه به كارگاه برگردانده شده و نقوش لازم بر روي آن انتقال مي‌يابد.

قلم‌کارسازى
صنعت قلم كاري از دوره صفويه در اصفهان توسعه و رواج داشته است و تا امروز زنده است.



قلم کارى روى پارچه
چاپ قلم‌کار يکى از چاپ‌هاى سنتى ايران است و امروز در اصفهان رونق خاصى دارد. در اين صنعت قديمى ايراني، نقش به‌وسيلهٔ مهر چوبى بر روى پارچه منتقل مى‌شود. کليشه يا مهرى که نقش روى آن زده مى‌شود را قالب گويند. جنس اين قالب‌ها معمولاً از چوب گلابى است که مقاوم و سخت است و تغيير فرم نمى‌دهد.
اين صنعت تا قرون ۱۰ و ۱۱ هجرى کاملاً در ايران معمول بود. و در گذشته رشت و اصفهان و کاشان از مراکز عمدهٔ آن بشمار مى‌رفته است. در دورهٔ صفوي، قلمکار زر ساخته مى‌شد. در اين نوع چاپ، معمولاً پارچه‌هاى پنبه‌اى و دستباف يا انواع ديگر نظير پوپلين، چلوارد، ... بکار مى‌رود و براى لباس، سفره، دستمال، سجاده، پرده، روميزي، روتختى و ... مورد استفاده واقع مى‌شود. در قلم‌کارسازى معمولاً از پنج رنگ سياه، قرمز، آبي، سبز و زرد بعنوان رنگ‌هاى اصلى و از قهوه‌اى و ساير رنگ‌هايى که از ترکيب اين رنگ‌ها به‌‌دست مى‌آيد، به‌عنوان رنگ‌هاى فرعى استفاده مى‌شود.
ابتدا پارچه‌ها را يک شبانه‌روز در آب رودخانه مى‌گذارند تا آبخورد شود و بعد آنها را در ظرفى محتوى پودر خمير شده، پوست انار مى‌خوابانند تا رنگ آن به کرم تبديل شود. پس از آن آنرا به کارگا برده و به‌وسيلهٔ قالب‌ها و رنگ‌ها، نقوشى را روى پارچه نقش مى‌کنند. ابتدا قالب‌ها را با رنگ مشکى روى پارچه مى‌زنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالب‌هاى ديگر را که هر يک داراى يک رنگ است، روى پارچه مى‌زنند. و بعد پارچه را بخار مى‌دهند. و دوباره در آب مى‌گذارند و بعد در ظرفى محتوى آبجوش و پوست انار و آليزارين انداخته و هم مى‌نند و بعد آويزان مى‌کنند تا خشک شود و رنگ به اين ترتيب تثبيت مى‌شود.



پارچه قلم كار

پارچه قلم كار هنر قديمي ايراني است كه از چاپ روي پارچه توسط قالب بدست مي آيد . پارچه هاي قلم كار از صادرات عمده اصفهان هستند.