کلیات فنون و روش هاى تدریس

[alamatesoall]

آشنایى با اهداف آموزشى

معلم نیز همچون هر فرد هدفمندى باید پیش از ورود به عرصه ى تدریس و آموزش، اهداف خود را مشخص کرده، با برنامه ریزى صحیح و دقیق مشغول تدریس شود. از این رو، ابتدا باید با اهداف آموزشى آشنایى کامل داشته، سپس آنها را تعیین کند.
اهداف آموزشى ماهیتا مثبت هستند، زیرا آموزش به ویژه در کشور ما براى «انسان سازى» و «تربیت نیروهاى مثبت» صورت مى گیرد. اهداف آموزشى را مى توان به سه دسته تقسیم نمود:
الف) هدف کلى
ب) اهداف جزیى یا مرحله اى
ج) اهداف رفتارى
هدف کلى: عبارت است از این که فراگیر کلیه ى معلومات و توانایى هایى را که در آغاز دوره ى آموزش فاقد آنها بوده، در پایان آموزش فراگیرد. این هدف قابل اندازه گیرى نبوده و بسیار کلى است.
اهداف جزیى یا مرحله اى: عبارت است از مسیرها و مواردى که براى رسیدن به هدف کلى آموزش و به عنوان پیش نیاز باید پیموده شود. و پله هایى است که فراگیر باید پشت سر گذارد تا به یادگیرى موردنظر برسد. براى مثال، وقتى هدف ما آموزش جمله سازى به کودک است، یکى از اهداف جزیى آموزش، کلمه مى شود و هدف جزیى تر، آموزش حروف. بنابراین، هدف کلى معلم ایجاد یادگیرى یک موضوع و یا متن خاص است و اهداف جزیى او که سلسله مراتب دارد، ایجاد یادگیرى و یا ارزشیابى براى یادگیریهاى پیشین فراگیر نسبت به پیش نیازهاى همان موضوع است.
اهداف رفتارى: عبارت است از اعمال، رفتارها، حرکات و آثارى که قابل مشاهده، شنیدن و لمس کردن هستند و مى توان آنها را سنجید. در واقع تغییراتى که معلم انتظار دارد در آغاز هر درس و قبل شروع هر درس جدید و یا پس از پایان آموزش در رفتار دانش آموز مشاهده کند. به عبارت دیگر، رفتارهاى عینى و قابل اندازه گیرى که در رفتار فراگیر مشاهده مى شود.
برخى از روانشناسان تربیتى اهداف را به دو بخش کلى و رفتارى (عینى) تقسیم مى کنند، ولى تقسیم بندى فوق دقیق تر است. پس از تعیین اهداف آموزشى، یک معلم موفق باید گام هایى جهت طراحى آموزش و تحلیل بردارد و آنها عبارتند از:
1. تبدیل هدف کلى به اهداف جزیى (مرحله اى) آموزشى.
2. تبدیل اهداف جزیى به هدف هاى رفتارى.
3. تعیین نوع ارتباط بین هدف کلى و اهداف جزیى.
4. تعیین رفتار ورودى فراگیران و آگاهى از مهارت هایى که آنان از قبل داشتند.
5 . ارزشیابى جهت سنجش رفتار خروجى، یعنى آگاهى هاى جدیدى که براى آنها ایجاد شده است.
به نظر مى رسد معلمان متعهد و متدین دو هدف کلى و انسانى دارند:
الف) پاسخگویى به نیازهاى فطرى فراگیران.
ب) ایجاد یادگیرى و آشنا ساختن فراگیران با دانش روز.
حال که تحلیل آموزشى (محتوایى، ابزارى و روشى) صورت گرفت و اهداف آموزشى نیز مشخص شد و طراحى آموزش پایان یافت، به بخش عملیاتى تدریس مى پردازیم. مهارت هاى لازم براى یک معلم موفق در این بخش مورد بحث قرار مى گیرد.
طراحى برنامه درسى؛ مهارت پیش از تدریس

طراحى برنامه ى تدریس، فرایندى است که طى آن برنامه ى کار معلم در طول سال تحصیلى مشخص مى شود. براى طراحى یک دوره ى تحصیلى باید آن را به اجزاى کوچک تر تجزیه کرد و در قالب زمان بندى مشخص و از پیش طراحى شده، ارایه نمود. این بخش با تحلیل محتوایى که پیش از این بیان شد، شباهت بسیارى دارد، اما جزئى تر و خاص تر است.
طراحى برنامه ى تدریس در یک نگاه کلى به دو بخش تقسیم مى شود:
الف) طرح و برنامه ى عملى

تدریس شامل نحوه ى تدریس معلم است و روش عملى او اعم از کیفیت بیان درس و برنامه هاى جانبى همچون درخواست تحقیق هاى فردى و گروهى، کنفرانس، ارزیابى روزانه، امتحان هفتگى است. خلاقیت و نوآورى معلم در این بخش بسیار مؤثر است و معلم با پشتکار و اراده ى قوى مى تواند طرح و برنامه ى درسى عملى را به صورت منظم و پیوسته انجام دهد و آنگونه شخصیت خویش را در ذهن فراگیر شکل دهد. براى مثال، معلم مى تواند براى هر جلسه درس، یک حدیث اخلاقى کوتاه بگوید و پرورش اخلاقى را مقدم بر آموزش علمى کند. قابل ذکر است که معلم مخیر است در همان ابتداى سال موارد فوق را بیان کند و یا با انجام دادن منظم این رفتارها، به صورت عملى طرح خود را نشان دهد.
ب) طرح و برنامه ى درستى که در دو مقطع مطرح مى شود.

1. طرح و برنامه ى درسى سالانه (دراز مدت)

معلم در نخستین روز از دوره ى آموزشى با نوشتن کلیات مباحث روى تابلو و اشاره هاى کلامى به برخى از جزئیاتى که در ایجاد انگیزه جهت حضور در کلاس ها مؤثر است، این طرح را ارایه مى دهد. در واقع، او قبل از حضور در کلاس باید مطالب را متناسب با زمان بندى خاص تنظیم کرده، بعدا ارایه دهد تا در اجراى این طرح علمى با تغییر و جابه جایى مواجه نشود. این عمل، افق روشنى از انتهاى این دوره ى آموزشى براى فراگیران مشخص مى کند و آنها مى توانند براى خود مطابق با این طراحى سالانه ى معلم برنامه ریزى کنند.
شایان توجه است که هرگز براى طراحى سالانه به فهرست کتاب ها اکتفا نشود، بلکه معلم باید به متن آموزشى رجوع نماید و برخى از مطالب را که در فهرست نیامده است، ولى با مطالب طرح سالانه ى معلم پیوستگى و یا در جاذبه ى مطالب تأثیر شگرف دارد، انتخاب کند و در طرح جاى دهد. تعطیلات رسمى کشور در نظر گرفته شود و هرگز متن آموزشى براى یک ثلث به سه قسمت و براى یک نیمه به چهار قسمت تقسیم نشود، بلکه با رجوع به تقویم، این زمانبندى صورت مى گیرد. باید سال را با اجزاى کوچک تر مثل ماه و هفته و روز تقسیم کرد و محتواى آموزشى را در این قالب هاى زمانى ریخت. همواره و در هر سال باید بین هدف و سایر فعالیت هاى آموزشى هماهنگى لازم وجود داشته باشد.
2. طرح و برنامه ى درسى روزانه (کوتاه مدت)

افزون بر طرح سالانه که در بردارنده ى کلیات متن آموزشى مورد نظر است، معلم باید براى هر روز درسى نیز طرح و برنامه ى درسى بنویسد. به عبارت دیگر، باید طرح مدوّن و سنجیده براى یک جلسه نوشته شود. در این طرح درسى، کلیات مطالبى که در یک روز درسى مورد تدریس قرار مى گیرد، نوشته مى شود و جزئیات و مثال ها و نکات ضرورى به صورت رمزى و بسیار خلاصه در گوشه اى از این طرح نگاشته مى شود تا در سال هاى بعد مورد استفاده قرار گیرد و از طرفى، در کلاس نیز براى معلم، صورت گیرد، بدیهى است که در نخستین سال هاى تدریس به خاطر سپردن مطالب براى معلم میسر نیست و این طرح درس، یاریگر او در به یادآوردن مطالب است و در ضمن، تقدم و تأخر مطالب نیز منطقى خواهد بود. طرح درس موجب جلب اعتماد فراگیر مى شود و او به این وسیله مى فهمد که معلم براى تدریس وقت مى گذارد و نظم و اعتدال رفتارى معلم در کلام، مرهون همین طرح درس روزانه است که موجب صرفه جویى در وقت و استفاده ى بهینه مى شود.
اجزاى طرح درس روزانه عبارتند از:
1. تعیین هدف درس جدید؛ معلم باید با استفاده از اصول و فنون طبقه بندى هدف ها که پیش از این به اختصار بیان کردیم، اهداف جدید درس موردنظر را مشخص کند.
2. تعیین رفتار ورودى؛ معلم باید آموخته ها و توانایى هاى شاگردان را قبل از شروع درس جدید معین کند تا به تناسب آموخته هاى پیشین آنها طرح درس جدید را بریزد.
3. تهیه ى آزمون رفتار ورودى؛ معلم با طرح پرسش هایى که مبتنى بر توانایى ها و مهارت هاى قبلى و پیش دانسته هاى فراگیر هستند، مى تواند به آگاهیهاى دانش آموز پى ببرد. بنابراین سؤال ها باید از قبل تعیین شود تا در مدت کوتاه به نتیجه برسد.
4. تعیین مراحل و روش هاى تدریس؛ این مراحل مى تواند به صورت ذهنى مورد توجه قرار گیرد و یا روى کاغذى که با عنوان طرح درس معین شده، یادداشت شود. این مراحل به طور فهرست وار عبارتند از:
الف) فعالیت هاى مقدماتى قبل از تدریس همچون حضور و غیاب شاگردان، اطمینان از سلامت روانى و جسمى شاگردان و تذکر براى یادداشت درس جدید.
ب) آماده سازى و ایجاد انگیزه براى دانش پژوهان که باید از قبل نحوه ى انگیزش مشخص شده باشد.
ج) ارایه ى درس جدید براساس هدف هایى که قبلاً تعیین شده است و توجه به عدم تداخل کلیات مطالب با جزئیات و یا مطالب اصلى با فرعى.
د) فعالیت هاى تکمیلى یعنى معلم پس از ارایه ى درس جدید با جمع بندى و یا ارایه ى خلاصه ى درس و یا درخواست تکرار مطالب از سوى فراگیران، تدریس را به کمال برساند و با در نظر گرفتن تمرین و یا تحقیق براى آنها روند یادگیرى را سرعت بخشد. کلیه ى این موارد باید در طرح درس مشخص باشد.
ه ) انتخاب وسایل کمک آموزشى به تناسب موضوع مورد بحث و امکانات موسسه ى آموزشى و یا مسایل اقتصادى و جانبى. در این بخش نباید ایده آلى برخورد کرد و وعده هایى داد که قابلیت اجرا ندارند و موجب خلف وعده مى شوند.