روشهای عملی تقویت حافظه

- می‌خوانم، ولی نمی‌توانم حفظ کنم!
- می‌خواهم حافظه‌ام کارایی بهتری داشته باشد!
در مورد نکته اول باید گفت که تکنیک‌هایی وجود دارند که با به کارگیری آنها هنگام مطالعه، می‌توانیم آنچه را می‌خوانیم بهتر و قوی‌تر حفظ نماییم؛ پس باید نکاتی را رعایت کنیم!
اما در نکته دوم، برای حرکت از وضع موجود تا رسیدن به وضع مطلوب، نیاز به اجتهاد و زمان و تدبیر داریم.
تقویت حافظه ، نیاز به اجرای برنامه‌های خاصی دارد؛ پس باید روی حافظه سرمایه‌گذاری کنیم!
●رعایت کنیم!
به غیر از هدف، در حفظ عمیق مطالب، تمرکز و مرور و یادداشت‌برداری و تغذیه، سهم اصلی و بسزایی دارند که در بروشورهای جداگانه‌ای به صورت تخصصی به آنها پرداخته یا خواهیم پرداخت. در اینجا قصد داریم تکنیک‌هایی کاملاً کاربردی را به شما معرفی نماییم تا با رعایت آنها، ورود اطلاعات به حافظه آسان‌تر، پایداری آنها بیشتر و یادآوری مطالب سریع‌تر شود.(۱)
● خلق یادیاری ذهنی(۲)
کاربرد نشانه‌های کاغذی شبیه پیکان را به یاد آورید؛ پشتوانه‌ای ساده و موثر که به ما یادآوری می‌کند که قبلاً تا کجای کتاب را خوانده‌ایم و باید از کجا مطالعه را ادامه دهیم.
یادیارهای ذهنی، همین نقش را ایفا می‌کنند، نشانه‌گذاری ذهنی برای اطلاعات خوانده شده که باید هنگام مطالعه و درک ایجاد شوند. خلق یادیارهای ذهنی، نتایج معجزه‌آسایی به همراه دارد. برخی از این یادیارهای مهم عبارت‌اند از:
۱) رابطه و تداعی
حفظ تنها و جدا از هم مطالب، باعث فراموشی سریع آنها خواهد شد؛ در حالی که خلق رابطه و ایجاد تداعی بین داده‌های وارد شده به حافظه، به خاطر سپاری و یادآوری کم نظیری را به همراه خواهد داشت.
ایجاد رابطه می‌تواند میان داده‌های داخل متن یا میان داده‌های متنی با داده‌های فرضی خارجی صورت بگیرد. این رابطه‌ها باید خلاقانه، تداعی‌گر، ساده، پرتحرک و همراه با چاشنی مبالغه و تخیل ایجاد شوند. پس سعی کنید بین نکات کلیدی استخراج شده از متن، رابطه منطقی یا به ظاهر غیرمنطقی ایجاد کنید. خلق رابطه و ایجاد تداعی، کلید طلایی ورود و نگهداری اطلاعات در حافظه است.
برای مثال، در مبحث کلامی ضرورت معاد، می‌توانید میان کلمات کلیدی معاد، راه فطرت، برهان حکمت، برهان عدالت و برهان رحمت که از داخل متن کتاب به عنوان قله‌های اساسی بحث استخراج شده‌اند، رابطه ایجاد کنید؛ برای مثال:
«همیشه آقا معاد می‌گه راه افتادن آدما بی‌حکمت نیست؛ خصوصاً آدمای عادلی که به رحمت خدا اعتقاد دارن.»
۲) تصویر ذهنی
سعی کنید تصویری از آنچه مطالعه می‌کنید، در ذهن مجسم کنید. برای مثال، هنگام حفظ شأن نزول سوره دهر، می‌توانید تصویر شأن نزول نقل شده را در ذهن خود بسازید:
تصویری از بیت حضرت امیرالمؤمنین(ع)، بیماری امام حسن و امام حسین(علیهما السلام)، نذر و روزه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)، دادن غذای افطار روز اول به مسکین، دادن غذای افطار روز دوم به کودک یتیم، دادن غذای افطار روز سوم به اسیر، نزول جبرئیل (ع) بر پیامبر اکرم(ص) و آوردن سوره مبارکه دهر.
و یا ساخت تصویری خیالی برای تعریف «مفعول به »:
«هو اسم منصوب وقع علیه فعل الفاعل و لم تغیر لأجله صوره الفعل»
بر اساس مثال «نصر علی سعیداً»، علی را شخصی یاری دهنده تصور کنید که با افتخار و سری برافراشته (مرفوع) به سعید (مفعول به) کمک می‌کند. سعید هم، چون می‌بیند علی کمکش همیشه به همین شکل است و بین افراد مختلف، تفاوتی قائل نیست (لم تغیر لأجله صوره الفعل)، از داشتن دوستی مثل علی، حس غرور می‌کند.
۳) کشف کاربردها
می‌توانیم برای برخی از متونی که مطالعه می‌کنیم، کاربردهایی را در عالم واقعی یا ذهنی بیابیم . برای حفظ بهتر مفاهیم منطق، کشف کاربردها، روش مناسب و مجربی است. کمی ذهن خود را سیال کنید تا کاربردهای عملی، خود را به شما نشان دهند. کشف کاربردهای عملی، خود را به شما نشان دهند. کشف کاربردها، باعث جلب توجه حافظه شده و به عنوان یک تکیه‌گاه مطمئن برای به خاطرآوری مطالب، ایفای نقش می‌کند.
۴) برجسته‌سازی
هنگام مطالعه، کلمات و مفاهیم و جملات کلیدی را برجسته کنید. خط کشیدن زیر آنها، استفاده از ماژیک فسفری و … کمک شایانی به ورود صحیح اطلاعات به حافظه می‌کند. فقط آنچه را که مهم است، برجسته کنید و از افراط در به کارگیری این تکنیک خودداری نمایید.
۵) یادیارهای دیگر:
▪ ربط حروف اول کلمات
ـ حرام: حبشه، رم ، ایران و مصر؛ کشورهایی بودند که پیامبر اکرم(ص) برای سران آنها نامه نوشت.
ـ ملخها: مخزن‌الأسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر و اسکندرنامه، آثار نظامی گنجوی هستند.
▪ خلق نمادها
این تکنیک بیشتر برای حفظ نام نویسندگان، علماء‌ و دانشمندان، ملیت و آثار آنها به کار گرفته می‌شود. به این ترتیب که برای کشور آن عالم، نمادی در نظر می‌گیریم؛ سپس میان آن نماد و نقاط برجسته زندگی‌نامه آن عالم، تصویر قابل تجسمی خلق می‌کنیم.
▪ شعر ، نظم و نثر
قالب و آهنگ شعر، کمک زیادی به حفظ می‌کند. «ألفیه ابن مالک» در باب صرف و نحو، نمونه‌ای بارز این تکنیک است.
● تعریف کردن
تعریف و بیان لفظی مطالبی که آموختیم، یکی از شیوه‌های موثر تثبیت حفظ است. مباحثه نیز از همین قسم است. البته دقت کنید که تعریف و مباحثه حتماً باید بعد از مطالعه و درک صورت گیرد.
● طرح سؤال قبل از مطالعه
قبل از اینکه شروع به مطالعه کنید، با نگاهی سریع به تیترهای اصلی و فرعی متن، تصاویر و جداول و متنهای مجزا شده، سعی کنید سوالاتی را در باب این مطلب طراحی کنید. طرح سؤال باعث ایجاد علاقه و انگیزه می‌شود و از همه مهم‌تر، آهن‌ربای حافظه را برای جذب اطلاعات خوانده شده، در بالاترین قدرت خود قرار می‌دهد. طرح سؤال، شاه ستون خیمه مطالعه است(۳).
● بازتاب شرطی
مطالعه در شرایط ثابت، وسعت کاربرد حافظه را افزایش می‌دهد. مطالعه در مکان ثابت و مشخص، استفاده از زمانهای ثابت در شبانه‌روز، رعایت وضعیت خاص و مشابه جسمی و محیطی و حتی استفاده از خودکار یا برگه یکسان برای یادداشت‌برداری، همگی باعث شرطی شدن مغز و استفاده قوی‌تر از حافظه می‌گردند. (۴)
● سرمایه گذاری کنیم!
برای درک بیشتر، بیایید حافظه را به عضله تشبیه نماییم. چگونه می‌توان عضلاتی ورزیده داشت؟ پرورش عضلات چگونه انجام می‌شود؟ آیا می‌توان عضلات را با هدف استفاده بهینه‌تر از آنها تقویت کرد؟
جواب این سؤالات، واضح است؛ چون افرادی را دیده‌ایم که با تمرینات خاص و صرف زمان و تلاش مستمر توانسته‌اند عضلاتی ورزیده برای خود بسازند.
همین نسخه را برای حافظه هم توصیه می‌کنیم. باید اصول و تمریناتی را برای حافظه، طراحی کنید. حافظه را با جدیت به کار بگیرید و عرقش را درآورید. از حافظه کار بکشید و روی آن سرمایه‌گذاری کنید تا از سودش یعنی استفاده از حافظه‌ای ورزیده و قابل اعتماد بهره‌بگیرید؛ معامله‌ای که پرسود است!
همان طور که فعالیت مستمر و قاعده‌مند باعث پرورش عضلات می‌شود، تقویت حافظه نیز دقیقاً به همین صورت است. برخی از این اصول و تمرینات را معرفی می‌کنیم:
● اللهم صل علی محمد و آل محمد
به طور کلی، ارتباط معنوی مستمر با ادعیه و اذکار، نیروی حافظه را به صورت شگفت‌انگیزی تقویت می‌کند؛ به خصوص، استمرار در صلوات بر نبی مکرم اسلام (ص) و خاندان پاک و مطهرش. البته دعاهای خاصی هم برای مطالعه، حفظ و درک نقل شده که معروف‌ترین آنها دعای قبل از مطالعه است. یا دعایی که برای پایداری مطالب و فراموش نکردن آنها توصیه شده است:
«اللهم افتح علی فتوح العارفین بحکمتک و انشر علیّ رحمتک و ذکرنی ما نسیت یا ذالجلال و الإکرام»
یا دعای معروف «سبحان من لایعتدی علی اهل مملکته…» که پیامبر اکرم(ص) سفارش کرده‌اند در تعقیبات نمازها خوانده شود. مداومت در قرائت این دعا، باعث افزایش حافظه انسان می‌شود.
شیخ بهائی (ره) نیز برای تقویت حافظه، مداومت دعای زیر را در قنوت نمازها توصیه کرده است:
«اللهم ارزقنی فهم النبیین و حفظ المرسلین و إلهام الملائکه المقربین آمین یا ربّ العالمین»
● حفظ کردن آیات قرآن و احادیث و دعاها
به خاطر سپاری آیات قرآن، احادیث معصومین(ع)، دعاها و حتی اشعار و عبارات زیبای ادبی، یکی از بهترین روشهای به کارگیری حافظه است. حتی اگر به سختی حفظ می‌کنید، باز هم کوتاه نیایید و خود را به وسط میدان بفرستید. کم کم حفظ کنید. حتی یک آیه کوچک یا یک حدیث کوتاه یا بیتی از یک شعر زیبا، می‌تواند شما را یک قدم به جلو ببرد. نتیجه تداوم در فعالیت حافظه، تقویت پله پله آن را به همراه خواهد داشت.
● حفظ کلمات
هدف این تمرین، فشار نسبی به حافظه برای ورزیدگی بیشتر آن است. در این تمرین، تعدادی کلمه غیرمرتبط در کنار هم می‌نویسیم. سپس با ساخت یک داستان که همه کلمات را به هم ربط می‌دهد، سعی می‌کنیم کلمات را به خاطر بسپاریم. بعد از ساخت داستان، به صورت ذهنی آن را برای خود تکرار کرده و دقت می‌کنیم کلمات را یکی یکی به خاطر آوریم. تمرین حفظ کلمات، یکی از مؤثرترین روشهای سرمایه‌گذاری بر روی حافظه است. در این تمرین با ۱۰ کلمه شروع می‌کنیم. آرام آرام پنج کلمه پنج کلمه به آن اضافه می‌کنیم. به کلمات و داستان زیر توجه کنید:
کتاب، آینه، خودکار، تلقن، پرده، ساعت، دفتر، فرش، انگشتر، میز
«کتابم را برداشتن. تا رفتم جلوی آینه، خودکار بدجور از جیبم افتاد روی تلفن و صدای بوق آزادش را درآورد. تا آمدم قطعش کنم، پایم رفت روی پرده و نصفش را کندم. ساعتم را که دیدم، یادم افتادم دیرم شده؛ باید دفتر دوستم را می‌بردم خانه‌اش. داشتم می‌رفتم که پایم خورد به گوشه فرش و افتادم زمین، حالا انگشترم معلوم نبود کجا افتاده، آخر بار زیر میز پیدایش کردم و رفتم.»
به خاطرسپاری کلمات بر اساس ساخت داستان رابطه‌مند، باعث تحریک حافظه و افزایش توان کارکرد آن می‌شود. دقت کنید که ساخت داستان و یادآوری آن ذهنی بوده و نوشتن آن لازم نیست.
● حفظ اعداد
این تمرین دقیقاً با هدف و روشن تمرین حفظ کلمات انجام می‌شود و تنها تفاوتش‌ قوی‌تر بودن آن است. در این تمرین سعی می‌کنیم بین اعداد، رابطه ایجاد کرده و آنها را حفظ نماییم. در این تمرین، ابتدا باید برای اعداد ۰ تا ۹ کلماتی جایگزین انتخاب کنیم. مثلاً طبق جدول زیر:
برای ساخت داستان در تمرین حفظ اعداد، از کلمات جایگزین استفاده می‌کنیم. به طور نمونه، برای حفظ عدد ۲۸۰۹۴۵۷۳۶۱ به ترتیب از چپ به راست، از کلمات جایگزین جدول یعنی مسابقة دو، تشت، سماور، نهنگ، آچار، پنجره، هفت‌تیر، سه پایه، شیشه و تیر چراغ برق استفاده می‌کنیم.
حالا باید داستان را برای کلمات جایگزین بسازید. پس از ساخت داستان با یادآوری ذهنی داستان، سعی کنید اعداد را به خاطر آورید. کم کم تعداد اعداد را زیاد کنید. این تمرین، نتایج حیرت‌آوری برای شما خواهد داشت.
● بازی با اعداد
۱) شمارش معکوس
مثلاً عدد ۵۰۰۰ را در نظر بگیرید. سه تا سه تا از آن کم کرده و ذهنی بشمارید.
۲) ضرب و تقسیم ذهنی
مثلاً برای ضرب یک عدد در ۵، می‌توان آن را به ۲ تقسیم کرد و یک صفر جلوی آن گذاشت.
یا برای ضرب یک عدد در ۲۵، می‌توان آن را بر ۴ تقسیم کرد و دو صفر جلوی آن گذاشت.
این ضرب و تقسیم‌ها را به صورت ذهنی انجام دهید.
لازم به ذکر است که مهم‌ترین عامل در سرمایه‌گذاری موفق بر روی حافظه، استمرار در تمرینات است.
امام صادق (ع) فرموده‌اند:
عملی را که تصمیم بر انجام آن می‌گیری، مبادا مدتش کمتر از ۱۲ ماه باشد.
منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از مجموعه بروشورهای خشت اول، شماره ۸ پاورقی ها: ۱- تکنیک‌های معرفی شده در بخش «رعایت کنیم!» همگی روشهایی هستند که اطلاعات را از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلندمدت منتقل می‌کنند. ۲- نام دیگر یادیارهای ذهنی، «حقه‌های مغزی» است. ۳- معروف است که می‌گویند: برتری انسان بر ماشینهای حسابگر در این است که انسان، سؤال طرح می‌کند؛ ولی ماشینها جواب سؤالات را می‌دهند. ۴- باید مراقب باشیم تا افراط در این تکنیک، باعث وابستگی به مکان، زمان یا … نشود.